Арфаграфія як раздзел мовазнаўства. Прынцыпы беларускай арфаграфіі. Раздзелы арфаграфіі

Арфаграфія – 1. Раздзел мовазн., вывучае правілы перадачы вуснай мовы на пісьме. 2. Сукупнасць правілаў мовы. Сістэма арф. правілаў павінна быць стабільнай, устойлівай і абавязковай. А. – не проста сукупн. правілаў, але і аб’ектыўная заканамерная сістэма, я. склалася гістарычна, не пярэчыць фанет. законам мовы, адпавядае грамат. ладу мовы і адлюстроўвае спецыфіку формазмяненя мовы. А. звязана з: лексікай – дыферынцыяцыя напісанняў (к рапіва і К рапіва, з Барысав ы м і пад Барысав а м) – марфалаг. прынцып; фанетыкай – фанет. прынцып (в я сна, в е села); марфалогіяй – дыферынц. напісанне розн. часцін мовы (дадому і да дому); графікай – для запісу вусн. маўлення выкарыст. алфавіт. Раздзелы А.: 1. Правілы правапісу гал. і зычн. гукаў 2. -//- асобна, разам, праз дэфіс 3. -//- вялікай і малой літары 4. -//- пераносу 5. -//- скарочан. напісання слоў. Правапіс у шырокім знач. – А. + пунктуацыя.

Арфаграма – напісанне, я. адпавядае правілам А. ці традыцыі напісання. Апорнае напісанне – не патрабуе прымянення арф. правіл, абапіраецца на слых і адпавядае правілам графікі. У СБЛМ апорнымі з’яўл.: 1) перадача націскн. галосных 2) перадача зычных пераз галоснымі і санорнымі 3) перадача [ j ] перад гал. [э], [у], [а] → [е], [ю], [я], перадача [ j ] на канцы слоў і перад зычнымі 4)абазначэнне мяккасці мяккім знакам а)на канцы слоў пасля з, с, дз, ц, л, н (восень, лось) б)перад цв.зычн. (пісьмо, вазьму) в)мяккі [л’].

Прынцып арфаграфіі – заканамернасць, на я. будуюцца і аб’ядн. у групы канкрэтныя правілы апісання. У БМ 2 асноўныя прынцыпы, я. закранаюць правапіс гал. і зычных. Фанетычны – напісанне слоў поўнасцю адпавядае іх літ. вымаўленню → на пісьме перадаюцца гукі, а не марфемы. Перадаюцца ўсе пазіц. чаргаванні (аканне), графічнае адзінства марфем не захоўваецца. Напісанні, я адпавядаюць ф. прынц.: 1)аканне (р э кі – р а ка), 2)яканне (в я сна, Ал я ксей), 3)правапіс ы пасля прыставак на зычны акрамя між-, звыш-, пан-, суб-, контр-, дэз-, транс- (с ы граць, без ы менны) і й пасля прыст. на галосны (за й граць) 4)напісанне большасці спалуч. у запазыч. словах: (б іё лаг, іо н), 5)правапіс гал. у склад. словах (р о знакаляровы, ч а рнабровы, з е млямер), 6)прыстаўныя галосныя і зычныя (над і лбом, в узел), 7)правапіс ў (жанчына- ў рач, ла ў рэат),8)правапіс зн, нц, рц, сн, сл на месцы этымалагічных здн, лнц, рдц, стн, стл (по зн а, со нц а, сэ рц а, рада сн ы, шча сл івы); зн ← згн, сн ← скн (бра зн уць – бразгатаць, блі сн уць – бліскаць). 9)напісанне ц на месцы каранёвых ц, т, ч, к у суфіксах (выдаве ц кі, студэн ц кі, баранаві ц кі, тка ц кі); с на месцы каранёв. с + суф. ск (пале с кі, адэ с кі) і с на месцы ж, ш, г, х +суф.с (хараство, мноства, птаства, прыгоства), 10)падвоенае ч на месцы каранёв. цк, к +суф. ч (Слу чч ына), 11)прыстаўкі на з, с перад глухімі і звонкімі, 12)1 літара с у словах ра с ада, ра с аднік, ра с ол, ра с ольнк, ро с тань, 13)т на месцы дт (Шмі т), 14)правапіс д – дз, т – ц, у запазыч. дэбют, тэрмін, індзейскі, акцёр, цюльпан, Антарктыда, Дзікенс, 15)падоўж. зычн. (су ддз я, го лл е) 16)перадача асіміляцыі свісц. да шыпяч. у словах пя шч ота, ро шч ына, шч асце, уш чуваць, ні шч ымны і вытворн. ад іх. Марфалагічны – фанема у моцнай і слабай пазіцыі перадаецца адной літарай, што забяспечвае аднастайнае напісанне марфем. Адлюстроўвае фанемы, не перадае камбінаторныя (пазіцыйныя) чаргаванні. Правілы: 1)звонкія і глухія зыч. (мё д, ко д, во з, па д капаць), 2)свісцяч. і шыпяч. – асіміляцыя не перадаецца (з жаць, бя с шумны, на до ш цы), 3)правап. цв. зыч. – асіміл. мяк. не перадаецца (з’, с’, дз’, ц’), 4)правап. д, т у спалуч. з ц, ч (у ло д цы, у вопра т цы), 5)правап. каранёвых з, ж, ш, г, х перад суф. с у геагр. назвах і вытворн. ад іх (францу з скі, вол ж скі), 6) каранёв. д перад суф. с у прыметн. і наз. (гара д скі, грама д ства), 7)напісанне е у прыназоўн. без і часціцы не, 8)напісанне і пасля прыставак між-, звыш-, пан-, суб-, контр-, дэз-, транс- і ў скаладаных словах (педінстытут).

Акрамя асноўных яшчэ 2 прынц. Традыцыйны (гістарычны, этымалагічны) – напісанне усталяв. даўно і немагчыма патлумачыць: Г е надзь, Х е опс, м е даль, мес я ц, тыс я ча,по я с, пам я ць, ва к зал, э к замен, У рал, У ладзімір, вялікая літара у назвах міжнар. арганізацый і дакументаў, а т.с. у новым радку верша. Дыферынцыйны – дазваляе адрозніваць словы і іх формы, якія аднолькава гучаць: 1)напіс. вялік. і малой літар у словах-амонімах (к рапіва – К рапіва), 2)напісанне прыст. з-, с- у зал. ад сэнсу слова (с ыходзіць з ганку, з ыходзіць з тэорыі), 3)напісанне канчаткаў у аманімічных прозвішчах і геагр. назвах у Тв.скл. (з Барысав ы м, пад Барысав а м).

Новыя правілы глядзі ў пыт.№10.