Қылмыс құрамы жағынан материалдық. Осыған орай тұтынушыларды алдаудағы іс-әрекет пен одан пайда болғаны зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтаудың маңызы ерекше.
Субъективтік жағынан тұтынушыларды алдау тек тікелей қасақаналықпен істеледі және пайдакүнемдік мақсат басшылықка алына отырылып жүзеге асырылады. Пайдакүнемдік мақсат — осы қылмыс құрамының субъективтік жағының қажетті белгісі емес, өйткені ол туралы ҚК-тің 223-бабының диспозициясында тікелей көрсетілмеген.
Қылмыстың субъектісі тауарлар сататын немесе халыққа қызмет көрсететін дүниелердің, кәсіпорындардың кызметкерлері немесе сауда (қызмет көрсету) саласында кәсіпкерлер ретінде тіркелген адамдар, сондай-ақ осындай кәсіпкерлерде шарт бойынша жалданып істейтін — сатушылар, жүргізуші-экспедиторлар. Көрсетілген субъектілердің жасы 16-ға толған, ақыл-есі дұрыс болуы шарт.
Қылмыстық кодекстің 223-бабының 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрлері керсетілген: тұтынушыларды алдағаны үшін бұрын сотталған адам; адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе ұйымдаскан топ; ірі мөлшерде жасалған тұтынушыларды алдау. Тұтынушыларды кемінде үш айлық есептік көрсеткіш сомасындағы алдау ірі мөлшердегі алдау деп танылады (ҚК-тің 223-бабының ескертуі).
Заңсыз сыйақы алу (224-бап)
Лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік ұйым Қызметшісінің, сондай-ақ мемлекеттік емес ұйымның басқару Қызметтерін атқармайтын кызметкерінің өз міндеттері шеңберіндегі жұмысты орындағаны немесе қызмет көрсеткені үшін материалдық сыйақыны, жеңілдіктерді немесе мүліктік сипаттағы қызмет көрсетулерді заңсыз алуы, егер бұл әрекеттер қорқытып алумен байланысты болмаса, заңсыз сыйақы деп танылып, кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 224-бабымен жауапқа тартылады.
Қылмыстың тікелей объектісі — жұмысты орындау немесе қызмет көрсету сапасын реттейтін қоғамдық қатынастар. Қылмыс объективтік жағынан әрекет арқылы — меншік нысанына қарамастан лауазым адамы болып табылмайтын қызметкердің өз міндеттері шеңберіндегі жұмысты орындағаны немесе қызмет көрсеткені үшін материалдық сыйақыны, жеңілдіктерді немесе мүліктік сипаттағы қызмет көрсетуді заңсыз алу арқылы жүзеге асырылады. Заңсыз алу дегеніміз жұмыс немесе қызмет көрсетудің белгіленген бағасынан тыс ақы алуы немесе материалдық зат алуы я болмаса клиенттің есебінен басқа жеңілдіктерді көруі т.б. жатады. Мысалы, шаштараздың қызмет көрсету ақысын асыра алуы, тоңазытқыш жөндегіштің жөндеу ақысына қоса материалдық зат талап етуі, оқу орнында сырттай оқитын сағат жөндегіштің қызмет көрсеткені үшін ұстазынан жөндеу ақысын ала отырып, емтихан бағасын сұрамай-ақ қойдырып алуы т.б. әрекеттер.
Қылмыс құрамы материалдық. Жәбірленушіге материалдық залал келтіріле отырып заңсыз сыйақы алған уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады. Заңсыз сыйақы алу қорқытып алумен байланыссыз болуы керек. Қорқытып алумен байланысты мұндай әрекет Қылмыстық кодекстің 181-бабымен саралануға жатады.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен, пайдакүнемдік ниетпен жасалады.
Қылмыстың субъектісі — жасы 16-ға толған, есі дұрыс лауазымды адам болып табылмайтын мемлекеттік ұйым қызметкерлері, сондай-ақ мемлекеттік емес ұйымның басқару қызметтерін атқармайтын қызметкерлері.
Осы қылмыс құрамының ауырлататын түрі Қылмыстық кодексттің 224-бабының 2-тармағында: бірнеше рет немесе ірі мөлшерде сыйақы алумен байланысты жасалған әрекеттер деп керсетілген. Бірнеше рет жасалған қылмыс түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабында көрсетілген. Егер адамның алған сомасы немесе оған көрсетілген қызметтің құны үш жүз айлық есептік көрсеткіштен асса заңсыз сыйақы алу ірі мөлшерде жасалған деп танылады (КК-тің 224-бабының ескертуі).
Табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді тіркеу (225-бап)
Табиғат пайдалану жөніндегі көрінеу заңсыз мәмілелерді тіркеу, табиғат ресурстарын мемлекеттік есепке алу мен мемлекеттік жер кадастрларының деректерін бұрмалау, сондай-ақ табиғат ресурстарын пайдаланғаны, қоршаған ортаны ластағаны, табиғат ресурстарын қорғап, молықтырғаны үшін төлемді қасақана төмендету, егер бұл әрекеттерді лауазымды адам өзінің кызмет бабын пайдалана отырып, пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүддесі үшін жасаса Қылмыстық кодекстің 225-бабымен жауапқа тартылады.
Қылмыстың объектісі — табиғат пайдалану жөніндегі заңда белгіленген мәмілелерді реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыс объективтік жағынан: а) табиғат пайдалану жөніндегі көрінеу заңсыз мәмілелерді тіркеу; б) табиғат ресурстарын мемлекеттік есепке алу және мемлекеттік жер кадастрларының деректерін бұрмалау; в) табиғат ресурстарын пайдаланғаны, қоршаған ортаны ластағаны, табиғат ресурстарын қорғап, молықтырғаны үшін төлемді қасақана төмендету әрекеттерін істеу арқылы жүзеге асырылады.
Заңсыз мәмілелер деп азаматтық құқық нормасында көрсетілген талапқа сай емес, заңға кәрінеу қарама-қайшы мәмілелерді айтамыз. Табиғат ресурстарын мемлекетке есепке алу мен мемлекеттік жер кадастрларының деректерін бұрмалауға жер кадастрына қатысты мәліметтерді, табиғат ресурстарын мемлекеттік есепке алудың талаптарын көрінеу теріс бұрмалап көрсету, осы мәселелер бойынша көрсетілген нормативті актілер ережелерін қасақана бұзу әрекеттері жатады.
Табиғат ресурстарын пайдаланғаны, коршаған ортаны ластағаны, табиғат ресурстарын корғап, молыктырғаны үшін төлемді қасақана төмендетуге — осы мәселелерге арналған арнаулы нормативтік және басқадай ережелер мен нұсқауларда көрсетілген төлем ставкаларын әдейі төмендетіп, кінәлінің жағдайын жақсарту әрекеттері жатады.
Қылмыстық кодекстің 225-бабында көрсетілген қылмыс құрамының диспозициясы бланкеттік нормаға негізделген. Қылмыстың объективтік жағының белгілерін анықтау үшін арнаулы заңдарға, ережелерінен нұсқауларға жүгіну қажет. Қылмыс формальдық құрамға жатады. Заңда (КК-225-бап) көрсетілген әрекеттердің біреуін істеу қылмыстың аяқталғанын білдіреді.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен және пайдакүнемдік немесе өзгеде жеке мүдделік сипатта істеледі. Кінәлі адам табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді тіркеудің қоғамға қауіпті екенін сезеді, бірақ пайдакүнемдік немесе өзге де жеке мүдделік жағдайы оны жүзеге асыра отырып, заңсыз әрекеттерге тікелей жол береді.
Қылмыстың субъектісі — арнаулы лауазымды адам, лауазымды адамның түсінігі ҚК-тің 307-бабының ескертуінде көрсетілген.
Мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуга мәжбүр ету (226-бап)
Күш қолданамын деп, бөтеннің мүлкін жоямын немесе бүлдіремін деп, сондай-ақ жәбірленуші мен оның жакындарының құқықтары мен заңды мүдделеріне едәуір зиян тигізуі мүмкін мәліметтерді таратамын деп қорқыту арқылы мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүрлеу, қорқытып алу белгілері болмаса, мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету деп танылып, кінәлі Қылмыстық кодекстің 226-бабы бойынша жауапқа тартылады.
Кылмыстың тікелей объектісі мәміле жасаудың немесе мәміле жасаудан бас тартудын, занда белгіленген тәртібін реттейтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты — әр түрлі мәмілелер.
Объективтік жағынан қылмыс мынадай әрекеттерді жасау арқылы жүзеге асырылады. 1) күш қолданамын деп, бөтеннің мүлкін жоямын немесе бүлдіремін деп; 2) жәбірленуші мен оның жақындарының құқықтары мен заңды мүдделеріне едәуір зиян тигізуі мүмкін мәліметтерді таратамын деп қорқыту арқылы мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүрлеу. Күш қолданамын немесе жәбірленуші мен оның жақындарының құқықтары мен заңды мүдделеріне едәуір зиян тигізуі мүмкін мәліметтерді таратамын деп қорқытудың түсінігі Қылмыстық кодекстің 181-бабында көрсетілген осындай түсініктерге ұқсас.
Мәміле жасаудың немесе одан бас тартудың заңды негіздері Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 4-тарауында (147-162-баптары) арнайы көрсетілген. Азаматтық, кодекстің осы нормаларын әдейі бұзып жасаған әрекеттер мәмілелердің жарамсыздығына әкеліп соғады.
Кінәлі адам жәбірленушінің мүдделеріне елеулі зиян тигізуі мүмкін жағдайда мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр еткен ретте ғана қылмыстық жауапқа тартылады. Елеулі зиян тигізу мүмкіндігі болмаса іс-әрекет қылмыс болып табылмайды.
Осы жоғарыда көрсетілген әрекеттерді жүзеге асыруда қорқытып алу белгілері (ҚК-тің 181-бабы) болмаса кінәлі адам Қылмыстық кодекстің 226-бабы бойынша жауапқа тартылады, ал Қылмыстық кодекстің 181-бабында көзделген қорқыту белгілері орын алса, онда оның іс-әрекеттері сол бап (181-бап) бойынша камтылады, қосымша 226-бап бойынша саралауды қажет етпейді.
Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен жасалады.
Кылмыстың субъектісі жасы 16-ға толған, есі дұрыс кез келген адам.
КК-тің 226-бабынын, 2-тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі көрсетілген.
Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату (227-бап)
Компьютерлік акпаратты кылмыстық кұқықтық нормамен қорғау Қазакстан Республикасының жаңа Қылмыстык кодексінде тұңғыш рет көрсетіліп отыр. Бұрынғы Қылмыстық кодексте мұндай арнаулы норма болмаған. ТМД-ға катысушы мемлекеттердің компьютерлік акпарат саласындағы қылмыстарға қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісімді іске асыру мақсатында Казақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 227-бабына елеулі өзгерістер енгізіліп, осы тұрғыдағы қылмыстарды жасағаны үшін жауаптылық күшейтіледі. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату негізінен коғамның экономикалық саладағы қоғамдық қатынастарында орын алады. Осыған орай заң шығарушы көрсетілген норманы Қылмыстық кодекстің 7-тарауына — экономикалык кызмет саласындағы қылмыстар санатына қосқан.
Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни машиналық сақтағыштағы, электронды есептеу машинасындағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардың желісіндегі ақпаратқа заңсыз кіру, сол сияқты ЭЕМ-ге ЭЕМ-жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзуы, егер бұл әрекет ақпаратты жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп соқса — компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану және тарату деп танылып, кінәлі Қылмыстық кодекстің 227-бабымен жауапқа тартылады.
Қылмыстың тікелей объектісі компьютерлік ақпаратты Қорғау саласындағы қоғамдық қатынастар.
Объективтік жағынан қылмыс мынадай әрекеттермен сипатталады: Заңмен қорғалатын компьютерлік ақпаратқа, яғни, машиналық сақтағыштағы, электронды есептеу машинасындағы (ЭЕМ), ЭЕМ жүйесіндегі немесе олардың желісіндегі ақпаратқа заңсыз кіру, сол сияқты ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адамның ЭЕМ-ге, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісін бұзуға әкеліп соғатын әрекеттер арқылы заңды немесе жеке тұлғалардың, коғамның, мемлекеттің заң қорғайтын мүдделеріне мүліктік я болмаса басқадай зиян келтіру (227 баптың 1-бөлігі).
Компьютерлік акпаратқа заңсыз кіру деп — заңмен қорғалатын ақпаратты оның заңды меншік иесінің немесе оның иеленушісінің рұқсатынсыз өз бетімен алуды айтамыз.
ЭЕМ-ге ЭЕМ-желісіне кіре алатын адамға осы жүйеде заңды түрде жұмыс істейтін, бірақ өзінің атқаратын жұмысы бойынша нақты белгіленген міндеттерінің шегінен шығып компьютерлік ақпараттағы өзіне жүктелмеген басқа міндетті ол әдейі орындап, жоғарыда көрсетілген жүйе мен олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзатындар жатады.
Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының меншік иесі болып осы объектілерге толық көлемде иелену, пайдалану және билеу құқығын жүзеге асыруға құқылы субъектілер танылады. Ақпарат ресурстарының, жүйелерінің, технологияларының иеленушілері болып осы объектілерге иелену және пайдалану және занда белгіленген шекте билеу құқығын жүзеге асыруға құқылы субъектілер танылады. Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру тәсілдері сан алуан: компьютерлік ақпаратқа кіруге құқық беретін жалған құжат көрсету; техникалық құрылымның кодын немесе мекен-жайын өзгерту, ақпаратты қорғау жүйелерін немесе құралдарын өзгерту, ақпарат көздеріне жазу ақпаратын қосу, ЭЕМ-ді, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желілерін пайдалану ережелерін бұзу және т.б.
Қылмыстың объективтік жағының міндетті белгісі — Қылмыстық кодекстің 227-бабының 1-тармағында көрсетілген зардаптың орын алуы болып табылады. Ақпаратты жою — ақпарат көздерін кұрту, файлды, дискілер мен басқдай машиналық жазу деректерін мүлдем жою, сөйтіп ақпаратты қайта калпына келтіру мүмкіндігін толық істен шығару болып табылады.
Ақпаратты бөгеу деп ақпарат көздері толық сақталғанымен оны пайдалану және оған еркін кіруге кедергі келтірушілікті айтамыз.
Ақпаратты жаңарту деп меншік немесе заңды иеленушінің билігінде болған ақпаратқа олардың келісімінсіз кез келген тұрғыдағы өзгерістер енгізуді айтамыз.
Ақпаратты көшіру деп — ақпарат көздерінің түпнұсқасын сақтай отырып, ондағы файлдардың немесе диск жүйелерінің көшірмесін алу арқылы немесе басқадай тәсілдермен көбейтуді, немесе оның мазмұнын жариялауды айтамыз. ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға — ЭЕМ жекелеген жүйелерінің жұмыс қабілетінің төмендеуі, компьютер желісінің элементтерінің істен шығуы, компьютер жүйелерінің өзінің қызметін толық орындамауы жатады.
Қылмыс компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, егер бүл әрекет ақпаратты жоюға, бөгеуге, жаңартуға немесе көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға әкеп соққан уақыттан бастап аяқталған деп танылады.
Қылмыстық кодекстің 227-бабының 2-тармағында осы қылмыс құрамының ауырлататын түрі көрсетілген: олар адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған немесе ұйымдасқан топ жасаған не адам өз қызмет бабын пайдалана отырып, жасаған әрекеттер. Алдын ала сөз байласып жасалған қылмыс пен ұйымдасқан топ жасаған қылмыстың түсінігі Қылмыстық кодекстің 31-бабының тиісінше 2 және 3-тармақтарында айтылған.
Адамның өз қызметін пайдалана отырып қылмыс жасаудың түсінігі Қылмыстық кодекстің 141, 228 және 307-баптарында берілген.
Субъективтік жағынан қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет пайдакүнемдік немесе бұзақылық, кек алу немесе көре алмаушылық және тағы басқалары болуы мүмкін.
227-баптың 1-тармағында көрсетілген қылмыстың субъектісі — 16-ға толған, есі дұрыс адам болып табылады.
Сондай-ақ, ЭЕМ-ге ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне кіре алатын адам (арнаулы субъект) болып табылады.
Ал осы баптың 2-тармағында көрсетілген қылмыстың субъектісі болып жай адамдар, сондай-ақ өз қызмет бабын пайдаланатын адам (арнаулы субъект) танылады.
Қылмыстық кодекстің 227-бабының 3-тармағында: ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйёсін немесе олардың желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағдарламаларға өзгерістер енгізу, сондай-ақ осындай бағдарламаларды немесе осындай бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды пайдалану не тарату үшін жауаптылық белгіленген. Яғни 227-баптың 3-тармағында зиянды компьютерлік вирусты жасағаны және таратқаны туралы сөз болып отыр. Мұндай компьютерлік вирустың коғамға Қауіптілігі сол, ол бүкіл компьютерлік ақпарат жүйелерінін Қызметін дағдарысқа ұшыратып, оның ұзақ уақыт жұмыс істемеуіне, одан кейін кенеттен іске қосылып компьютерлік бағдарлама пайдаланылатын қорғаныс, космос, мемлекеттік кауіпсіздік, қылмысқа қарсы күрес салаларының қызметін апатқа ұшыратуы мүмкін.
Қылмыс объективтік жағынан ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жұмысын, ЭЕМ жүйесін немесе олардың желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағдарламаларға өзгерістер енгізу; осындай бағдарламаларды пайдалану; осындай бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды пайдалану не тарату аркылы көрінеді.
ЭЕМ үшін зиянды бағдарламалар жасау және тарату деп ақпаратты санкциясыз жоюға, бөгеуге, жаңартуға не көшіруге, ЭЕМ жүйесін, жұмысын, олардың желісін бұзуға көпе-көрінеу әкелетін ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар жасау немесе қолда бар бағдарламаларға өзгерістер яғни зиянды вирус енгізу әрекеттерін айтамыз.
Зиянды бағдарламаларды көбейту, тарату немесе (яғни оның көшірмесін белгісіз адамдарға беру), сондай-ақ оны айналымға енгізетін басқа.да әрекеттерді істеу осындай бағдарламаны пайдалану деп танылады.
ЭЕМ жұмысына, ЭЕМ жүйесіне немесе олардың желісіне зиянды бағдарламаларды енгізу, сондай-ақ оларды сату, сыйға беру немесе басқаларға тегін үлестіру осындай бағдарламаларды немесе осындай бағдарламалары бар машиналық сақтағыштарды тарату деп танылады.
Қылмыс осы баптың диспозициясында (277-баптың 3-тар-мағы) көрсетілген әрекеттердің бірін жасаған уақыттан бастап аяқталған деп табылады.
Қылмыс субъективтік жағынан кінәнің қасақаналық нысанының тікелей түрі арқылы істеледі.
Қылмыстың субъектісі — 16-ға толған, есі дұрыс кез келген адам.
Қылмыстық кодекстің 277-бабының4-тармағында, осы баптың үшінші тармағында (277-баптың 3-тармағы) көзделген әрекеттер абайсызда ауыр зардаптарға әкеп соққаны үшін жауаптылық көзделген. Ауыр зардаптарға адамдардың қазаға ұшырауы, олардың денсаулығына зиян келтірілуі, көлік немесе байланыс жұмыстарына кесел келтіру; басқа мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасты шиеленістіру, қарулы булікті тудыру сияқты әрекеттердің орын алуы жатады. Мұндай зардаптар үшін жауаптылық оларды абайсызда әкеп соққан жағдайда ғана орын алады. Сондықтан да бүл қылмыстан туындайтын зардап жөніндегі кінәнің нысаны тек қана абайсыздык түрде болады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар қанша бапта қарастырылған?
2. Тұтынушыларды алдау қылмысының обьектісі болып не табылады?
3. Заңсыз сыйақы дегеніміз не?
