ХХ ғасырдағы саяси ғылымның қалыптасуы 2 страница

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында саяси ойдағы ерекшелікті ағым технократтық тұжырымдамаларды қалыптастырды. Бұл тұжырымдамалардың мәні қоғамда техника мамандарының саяси билігін орнату қажеттілігін дәлелдеуден көрінді.

Саяси ойда технократтық бағыттың пайда болуын көптеген зертеушілер америка ғалымы Т.Вебленнің (1857-1929) есімімен байланыстырады, 20-шы жылдары шыққан «Инженерлер және баға жүйесі» кітабында ол саяси билікті техника мамандарына беруді ұсынды.

ХХ ғасырдың 40-50 жылдары, жоғарыда әңгіме болған тұжырымдамалар пайда болып, өнеркәсібі дамыған елдерде технократияны саяси нақтылыққа айналдыру туралы көзқарастар қалыптасты. Бұл тұжырымдамалардың авторлары технократтар басшылық қызметті тек кәсіпорындар мен олардың бірлестіктерінде алып қана қоймай, өздерінің қолдарына саяси билікті шоғырландыруы тиіс деп санады. 60-70 жылдары технократиялық идеялар америка әлеуметтанушылары мен саясаттанушылары Г.Саймонның («ғылыми басқарылатын қоғам»), Д.Беллдың («постиндустриалдық қоғам»), З.Бжезинскийдің («технотрондық қоғам») және басқаларының тұжырымдамаларынан көрініс тапты.

Аталмыш тұжырымдамалармен қатар, ХХ ғасырда «постиндустриалды қоғам», «мемлекеттік шаруашылық теориясы», «әлеуметтік нарықтық шаруашылық», «бәрін жарылқайтын мемлекет» тұжырымдары, «саяси плюрализм теориясы» және т.б. мейлінше кеңінен тараған еді.

«Постиндустриалды қоғам» тұжырымдамасы авторларының бірі американдық әлеуметтанушы Алвин Тоффлер (1928) «Болашақпен соқтығысу», «Үшінші толқын» және басқа да еңбектерінде адамзат жаңа технологиялық революцияны басынан кешіріп жатыр, соның барысында компьютерлік дәуір орнайды және ақпараттық қоғамға өту жүзеге асады деп сендірді.

Тоффлер ақпараттық қоғамның негізгі тенденцияларына сараптама жасайды. Тоффлер теориялық назарын қоғам өмірінің барлық саласында: экономика, білім, денсаулық сақтау, қаржы мен бизнес, бұқаралық ақпарат, дем алу және т.б. өсіп келе жатқан білім, ақпарат рыногіне аударады.

Білімнің алдыңғы қатарлы экономиканың маңызды ресурсына айналғанын айтуымыз керек, өйткені ол шикізатқа қажеттілікті, жұмысшы күшіне, уақыт пен капиталға мұқтаждықты қысқартады. ХХІ ғасырда әлемдік деңгейде экономикалық үстемдік үшін жүріп жатқан күресте «білімге негізделген стратегиялық қару» әрекеті алдыңғы қатарға шықты. Байлық пен қару-жараққа қарағанда білім көбіне-көп тең бөлінбеген, сондықтан білімді, интеллектуалдық ресурстарды қайта бөлу қазіргі өркенниеттің маңызды міндеті болып табылады.

«Бәрін жарылқайтын мемлекет» теориясы авторларының пікірінше, аралас экономиканы нығайту, экономикалық өмірді мемлекеттің реттеуі, әлеуметтік қызмет көрсетуді дамыту және т.б. Батыс елдерінде «бәрін жарылқайтын мемлекетті» орнатуға жеткізген. Ресми құжаттарда (мысалы, Франция, Испания және т.б. елдердің конституцияларында) мұндай мемлекетті сипаттауда «әлеуметтік мемлекет» термині қолданылады. Атап айтар болсақ, 1974 жылғы Швеция Конституциясында жеке адамның амандығы мемлекет қызметінің негізгі мақсаты болып табылатындығы жазылған; Швейцария Конституциясында мемлекет азаматтардың әл-ауқатын арттыруға ықпал ететін шараларды қабылдайтындығы айтылған.

Саяси әдебиетте «әлеуметтік мемлекет» терминін ГФР конституциясын жасаушылар енгізді. Өзінің мәні жағынан бұл терминнің ғылыми еместігі дау тудырмайды. Ол мемлекеттің әлеуметтік институт екендігін (кез-келген мемлекет сондай болып саналады) білдірмейді, керісінше ол әлеуметтік мемлекет халықтың өмір деңгейін арттыруға, оның материалдық әл-ауқатын қамтамасыз етуге, балалардың, жастардың, қарттардың әлеуметтік қорғалуына және т.б. әлеуметтік әділеттілік орнатуға бағытталған саясат жүргізуі тиіс.

Әлеуметтік мемлекет өндіріс құралдарына меншіктің көп түрлілігін, қоғамдық өндірісті реттеудің нарықтық және жоспарлы механизмдерінің ұштастырылуын, адамның әлеуметтік-экономикалық, саяси және жеке құқығы мен бостандығына, халықтың барлық жіктері үшін білім алуға, денсаулығын сақтауға кепілдік беруді қамтамасыз етуі тиіс, қылмыспен, нашақорлықпен тиімді күрес ұйымдастыруға, барлық еңбекке жарайтындарды жұмыспен қамтамасыз етуге, тұрмысы төмен азаматтарды қорғауға және т.б. бағытталған бағдарлама дайындаумен қамтамасыз етуі тиіс.

Шетелдік кейбір белгілі авторлардың айтуынша «әлеуметтік мемлекет» тұжырымдамасы ХХ ғасырдың екінші жартысының бас кезінде шындыққа айналған объективтік процестерге: КСРО-да әлеуметтік мәселелерді шешудің тәжірибесіне, Батыстың бірқатар елдерінің постиндустриалдық технологияға көшуіне, бірқатар елдердегі революциялық үрдістерге, ондағы халықтың айтарлықтай бөлігінің өз құқықтарын түсінуіне және т.б. жауап ретінде пайда болған. «Барлық адамдар, – деп жазды немістің белгілі ғалымы К.Ясперс, – әділеттілікті талап етеді және қазір оянған сананың арқасында өздерінің талаптарын түсінуге, білдіруге және қорғауға қабілетті. Осы әділеттілікті талап ету еңбек жағдайына, еңбек нәтижесінде алынған өнімдерді бөлуге бағытталған»[34].

Қазіргі уақытта саяси плюрализм теориясы саясаттануда маңызды орын алған. Саяси плюрализм теориясын Э.Дюркгейм, М.Дюверже, Р.Даль, Р.Дарендорф жасады. Олардың көзқарастарының негізін қазіргі қоғамда таптар жойылды, олардың орнында әртүрлі өзара әрекет ететін әлеуметтік жіктер өмір сүреді, бұлардың мүдделері антогонистік емес, олар тату тұра алады деген қағида құрады. Мұндай жағдайда мемлекет әртүрлі топтардың мүдделерін үйлестіру функциясын атқарады, бәсекелесуші саяси күштердің арасында қазылық рөл атқарады, біреулердің екінші біреулерден асып кетуіне жол бермейді.

«Саяси плюрализм» теориясы демократиялық қоғамда әлеуметтік топтар өздерінің мүдделерін еркін білдіретініне, саяси өмірге қатысуға, партиялар, қозғалыстар құруға және т.б. сендірді. Мұндай қоғамда, олардың пікірінше, саяси билік нығаяды, оның шешімі әр түрлі әлеуметтік топтардың өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.

Идеялық плюрализм немесе пікір плюрализмі әртүрлі индивидтердің санасында объективтік ақиқаттың алуан түрде бейнеленуінің нәтижесі, адами әр түрлі ойдың мәңгілік табиғи формасы, онсыз адамзаттың қарқындап дамуы мүмкін емес. Саяси плюрализмнің мәні таптар мен әлеуметтік топтардың әр түрлі мүдделері мен позицияларының объективті себептеріне саяды, демек саяси салада олардың білінуі көп түрлі формалардан байқалады.

ХХ ғасырдың 30-50 жылдарында АҚШ-тың саяси ғылымы бихевиоризмге үлкен назар аударды. Бихевиоризмнің классиктері (Ч.Мериэм, Г.Лассауэлл, Дж. Кэтлин және т.б.) саясатты тұлға аралық өзара әрекет тұрғысынан қарастырды.

Олардың түсінігі бойынша, саясат жекелеген индивидтердің өзара әрекеті мен саяси әрекеттердің жиынтығынан құралады, яғни индивидуалдық саяси жүріс-тұрыс векторларының қосындысынан қалыптасады. Индивидтер билік мәселесінде өзара қарым-қатынасқа түседі, олардың индивидуалдық мақсаттары саяси өмірдің негізін құрайды. Осы жағдайда саяси сала ең алдымен белгілі бір әрекеттер мен өзара әрекеттерден қалыптасатын («акций», «интеракций») индивидтердің саяси белсенділігінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Осы методологиялық ұстаным шеңберінде саясаттың ресурстар алмастыруы (П.Блау), «саясаттың ойын теориясы» (О.Брамс), «саяси субъектілерді ұтымды таңдау теориясы» (Ф.Фиорна) іспетті тұжырымдамалар жасалды.

ХХ ғасырдың екінші жартысында постмодернизм, жаңа либерализм, жаңа консерватизм және басқа да саяси ойдың бағыттары кеңінен тарады. Постмодернистер өткен тарихты және бүгінгі қоғамдық шындықты зерттеуде жаңа амалдарды қолдану қажеттігін негіздейді. Олардың кейбіреуі, мысалы Р.Липщатц, мемлекет «белгілі бір аумақта халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін пайда болған жоқ, ол «үкіметтің адамдарға өз бағамдауын танудың» нәтижесінде шықты деп есептеді. Жаңа либералдар қоғамдық өмірдің бүкіл процестеріне, соның ішінде жеке кәсіпкерлік қызмет саласына мемлекеттік ықпалды кеңейту идеясын насихаттады. Жаңа консерваторлар еркін рынок идеясын негіздейді.

Саяси ғылымдардың қазіргі саяси жүйелерді, құбылыстар мен процестерді зерттеу мүмкіндігін барынша кеңейтуде болашағы зор бағыттарының бірі – салыстырмалы саясаттану қалыптасты.

Америка саясаттанушысы Габриэль Алмонд (1911) осы бағыттың көрнекті өкілі болып саналады. Оның негізгі жұмыстары: «Салыстырмалы саясат: даму тұжырымдамасы» (1966 ж.), «Дамушы аймақтардың саясаты» (1968 ж.), «Бүгінгі салыстырмалы саясат» (1988 ж.).

Алмондты саяси жүйе және саяси мәдениет жөніндегі теориялық зерттеулері танымал етті. Алмонд дайындаған саяси жүйе моделдерінде негізінен «кіру» және «шығу» функцияларына көңіл аударылды. Алмонд саяси мәдениеттің мазмұнын құрайтын саяси бағыт-бағдарлардың және саяси жүйенің өмір сүру сипатының арасындағы өзара байланысты көрсетті.

Алмонд пен С.Вербаның бірігіп шығарған «Азаматтық мәдениет. Бес мемлекеттегі саяси қатынастар және демократия» (1963 ж.) атты еңбегінде салыстырмалы саяси талдаудың әдістерін, мысалға АҚШ, Мексика, Италия, Ұлыбритания және Германия сияқты бес ел халықтарының саяси мәдениеттерін салыстыру арқылы паш еткен.

Талдаудың осы әдісін Алмонд саяси жүйені, жалпы саяси дамуды қарастырғанда қолданған.

Салыстырмалы саясаттанудың жетістіктері бүгінгі күні қоғамдық қолдау тауып, мойындалды, оның жете зерттеулерін Америка мен Батыс Еуропаның саяси қайраткерлері, үкіметтері мен партиялары кеңінен қолданады, осылайша олардың практикалық тиімділігі дәлелденді.

ХХ ғасырдың 90-шы жылдары қазіргі Еуразияда саяси ғылымдар саласында зерттеулер кеңінен жүргізілді. Көптеген кітаптар, кітапшалар, мақалалар жарыққа шықты, саясаттану бағытында журналдар шығарылды. Саясаттану бойынша оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Алайда Еуразияның қазіргі заман тарихында саяси ғылымдар өз дамуының бастапқы кезеңінде тұрғанын айтуымыз қажет. Еуразиялық ақиқаттың саяси тәжірибесі әлі де жеткіліксіз сарапталған және қортындыланған. Саяси ғылымдар мен практикада батыстық дәстүрге еліктеудің орын алып отырғандығы байқалады.

Сонымен, саяси ғылым ХХ ғасырда өз алдына жеке ғылым ретінде толығымен қалыптасты және ол әртүрлі бағытта дамып келеді.

Жоғарыда баяндалғандарды қорытындылай келіп, мынандай тұжырым жасауға болады: біріншіден, саяси ғылымдар тарихы – бұл өткен ұрпақтың мол тәжірибесі, онсыз қазіргі саяси өмірдің бірде-бір маңызды мәселесі шешіле алмайды. Бұл тәжірибе қазіргі кезең үшін өзек жардылығын жоймаған көптеген бірегей шешімдерден тұрады, ғалымдар мен практиктерге өз зерттеулерін өткен практикамен салыстыруға, өткенде табылған бірегей жаңалықтармен салыстыруға мүмкіндік береді. Екіншіден, саяси идеялар ұзақ эволюциядан өтіп, соның барысында кейбір заңдылықтар көрінді: саяси идеялардың дамуы тарихтың әртүрлі кезеңдегі қоғамның қажеттіліктерін және даму деңгейін жалпы көрсете алды; билік эволюциясы, мемлекет пен адамның өзара қатынасы саяси талдаудың негізгі бағыты болып табылды; саяси идеялардың дамуы жалпы проблемалардан жеке мәселеге, мемлекеттен адамға қарай жүрді; адамның құқығы мен бостандығы мәселесінің бірте-бірте басымдығы артты; саяси идеялар саяси практикаға арқа сүйеп барынша шынайылана түсті, саяси ғылым мен саяси ақиқаттың тікелей өзара әрекеті пайда болды.

Саяси ғылым бүгінгі күні тез және табысты түрде дамып келеді. ХХІ ғасыр тоғысында саясаттану аса маңызды зерттеу ғылымдарының біріне айналды.

 

Үшінші тақырып.

ÑÀËÛÑÒÛÐÌÀËÛ ÑÀßÑÀÒÒÀÍÓ

 

Ñàÿñàòòàíó ¹ûëûìûíû» ê¼ïòåãåí ì¸ñåëåëåðiíi» iøiíäå ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó ì¸ñåëåñi ìà»ûçäû îðûí àëàäû. Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó íåìåñå ñàÿñè êîìïàðàòèâèñòèêà äåãåíiìiç ñàÿñè ¹ûëûìäàðäû» ìà»ûçäû áà¹ûòòàðûíû» áiði áîëûï òàáûëàäû. Îë ¸ñiðåñå, ¹ûëûìè ¸äåáèåòòå àç ºàìòûë¹àí, ò¾ðëi åëäåð ìåí ìåìëåêåòòåðäi», ò¾ðëi ¼»iðëåð ìåí õàëûºòàðäû» æàëïû æà¹äàÿòòàðû ìåí åðåêøåëiêòåðií çåðòòåéäi.

Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíóäû æàëïû ñàÿñàòòàíóäû» ìà»ûçäû, ñîíû» ¼çiíäå º½ðàìäû áið á¼ëiãi ðåòiíäå ºàðàñòûðà êåëãåíäå îë ¼ç àëäûíà äåðáåñ ï¸í áîëûï øû¹àäû. Íàºòûðຠàéòºàíäà, ì½íäà ¼çiíäiê çåðòòåó àóºûìûíäà ìåìëåêåòòåðäi, åëäåðäi, ¼»iðëåðäi, õàëûºòàðäû ñàëûñòûðìàëû ò¾ðäå ºàðàñòûðó¹à áîëàäû. Äåìåê, á½ë ¹ûëûì ñàëàñûíû» ¼çiíäiê çåðòòåó ò¸ñiëäåði, ¼çiíäiê ìàçì½íû ìåí áåëãiëåíãåí ìàºñàòû áîëàäû.

Ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíó äåãåí à¹ûëøûííû» «ñàëûñòûðìàëû» äåãåí ñ¼çiíåí àëûí¹àí. Ñàëûñòûðó äåãåíiìiç îéëàóäû» ê¸äiìãi ò¸ñiëi, àë ¹ûëûìè ñàëûñòûðó äåãåíiìiç çåðòòåóäi» êå»iíåí òàðàë¹àí ò¸ñiëi áîëûï òàáûëàäû. Ñàëûñòûðóäû» ê¼ìåãiìåí ñàÿñè íûñàíäàð ìåí º½áûëûñòàðäû», æ¾éåëåíóëåðäi», ðåòòåóëåðäi» ñàíäûº æ¸íå ñàïàëûº ñèïàòûí àéºûíäàé îòûðûï, áåëãiëi áið ñàÿñè ïðîöåñòåðäi» ìàçì½íûíà áà¹à áåðiëåäi. Ñîíäûºòàí äà õàëûºòàðäû, ¸ëåóìåòòiê-ñàÿñè èíñòèòóòòàðäû, ñàÿñè ¸ðåêåòòåð ìåí ºàéòà º½ðûëóëàðäû ñî¹àí ñ¸éêåñ òàáè¹è ò¾ðäå ºàðàñòûð¹àíäà ¼çãå ìåìëåêåòòåðìåí íåìåñå ¼»iðëåðìåí, åëäåðìåí íåìåñå òàðèõè êåçå»äåðìåí ñàëûñòûðûëàäû. Ôðàíöóç ñàÿñàòòàíóøûëàðû Ì.Äîãàí ìåí Ä.Ïåëàññèäû» àíûºòàóëàðû áîéûíøà ñàëûñòûðìàëû ñàÿñàòòàíóäû» ìàºñàòû ñèïàòòàðäû ê¼ðñåòóãå ºàðà¹àíäà áàðûíøà íàºòû æà¹äàéäû ê¼ðñåòó – íàºòû áið í¸ðñåíi çåðòòåóãå àë¹àíäà îíû áàðûíøà êå» àóºûìäà ºàðàñòûðàäû[35].

Îñû¹àí îðàé ìûíàíäàé í¸ðñåíi åñêåðó ºàæåò: êîìïàðàòèâèñò ¹àëûìäàð çåðòòåëåòií í¸ðñåíi ºàðàñòûð¹àíäà îëàðäû» íå¹½ðëûì ê¼ï ì¼ëøåðií, ôàêòiëåð ìåí æà¹äàÿòòàðäû ê¼áiðåê àëó¹à òûðûñàäû, ì½íû» ¼çi ºîéìàé ñàÿñè º½áûëûñòàð ìåí ïðîöåñòåðäi òåê ñèïàòòàï ºàíà ñàëûñòûðìàëû түрде ½¹ûíäûðàäû.

Ñàëûñòûðìàëû çåðòòåóëåðäi æ¾ðãiçãåíäå ¸ñiðåñå, ò¾ðëi ñàÿñè æ¾éåëåðãå, ò¾ðëi ìåìëåêåòòåðäi», õàëûºòàðäû» ñàÿñè ì¸äåíèåòiíi» ìàçì½íû ìåí äàìóûíà, õàëûºòû» áåëãiëi áið òîïòàðûíû» ñàÿñè ºàжåòòåðiíå ºàòûñòû òåîðèÿëàð ìåí ò¸æiðèáåëåðäi ìûºòàï åñêåðåäi. Ñîíûìåí ºàòàð ñàëûñòûðìàëû çåðòòåóëåð ºàçiðãi çàìàíäà¹û àëóàí ò¾ðëi æ¸íå øàïøà» ¼çãåðiñêå ò¾ñiï æàòºàí ºî¹àìäû çåðòòåóäå äå, æ¸íå áîëæàó æàñàóäà äà áàðûíøà í¸òèæåëi áîëìàº.