ХХ ғасырдағы саяси ғылымның қалыптасуы 1 страница

ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында ертеректе жинақталған көптеген идеялардың, тұжырымдамалардың, теориялардың саяси білімдер жүйесіне, саяси ғылымға бірігуі жүрді. Бұл үрдіс өзінің бүкіл дамуымен маңызды саяси басқару сатысына өткен және саяси қызметтің барлық жақтарын жүйелі, ғылыми пайымдауды және болжамдауды қажетсінген қоғамның талабы еді.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында бірінші дүниежүзілік соғыстың және революциялардың нәтижесінде пайда болған қоғамды саясаттандырудың жаңа толқынының ықпалымен саяси ғылымның белсенділігі артып, дербестікке ие болды. Оның құқықтану, әлеуметтану, саяси тарихтан іргесі бөлінді. Саясаттану қазіргі қоғамның проблемаларына, саяси процестерге көңіл аудара бастады. Саясаттану теориялары мен тұжырымдамалары пайда болды. Саяси ғылымға Американың ықпалы күшейді.

ХХ ғасырдың орта тұсында саясаттану толығымен жеке ғылым ретінде қалыптасты. 1949 жылы саяси ғылымдардың Халықаралық ассоциациясы құрылды, ол әртүрлі елдердің саясаттанушыларының арасында жүйелі байланыс орнатты. ХХ ғасырда саяси ой мен ғылым алуан түрлі көптеген тұжырымдамалармен, доктриналармен және т.б. көзге түсті.

ХХ ғасырдағы саяси ойдың қалыптасуы мен дамуы ұлы ойшылдар М.Вебер, Г.Моска, В.Паретто, Р.Михельс, Т.Парсонс, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже және т.б. есімдерімен байланысты. Бұл жерде, ең алдымен саяси құбылыстарды өзінің даму логикасы және соған сәйкес өзіндік тарихы бар ерекше нақтылық ретінде қарастырған неміс әлеуметтанушысы әрі саясаттанушысы Макс Веберді (1864-1920) бөліп көрсеткен жөн. Оның негізгі жұмыстары: «Протестанттық этика және капитализм рухы» (1904-1905 жж.); «Саясат бейімділік және кәсіп ретінде» (1919 ж.); «Шаруашылық және қоғам» (1920 ж.).

Вебер ақиқатты теориялық моделдермен – «идеалды типтермен» талдауды ұсынды және қоғамдық құрылысты, әлеуметтік әрекетті, қоғамдық дамуды, билікті, басқаруды (бюрократияны) және демократияны сараптау үшін «идеалды типтер» жүйесін жасады. Ол қоғамдық дамудың маркстік тұжырымдамасын жоққа шығармады, бірақ адамдардың саяси жүріс-тұрысын олардың қай тапқа жатуы ғана емес, діни, этникалық, аумақтық және басқа да мүдделері мен көңіл-күйлері анықтайды деп есептеді. Адамдар мен топтардың әлеуметтанулық танымы арқылы қоғамдық проблемаларды зерттеудің веберлік методологиясын көптеген ғалымдар пайдаланды және дамытты.

Марксизм классиктері сияқты Вебер саясатты билікке қатысты қоғамдық қатынастардың немесе мемлекетаралық, мемлекет ішіндегі адамдар топтары арасындағы билікті бөлуге ықпал ету саласы деп есептеді. Алайда веберлік көзқарас марксизмге қарағанда саяси дамудың социомәдени факторларына (құндылықтар, сенімдер, идеалдар және т.б.) баса көңіл аударуымен ерекшеленеді. Вебердің ықпалымен саяси ғылымда протестанттық этикамен, индивидуализм рухымен, келісімге келу мәдениетімен ажырамастай байланысқан батыстың ерекшелікті құндылығы ретінде демократия туралы тұрақталған сенім қалыптасты. Бірақ марксизмдегі әлеуметтік-экономикалық факторларды бағалауға қарағанда социомәдени факторларды бағалау бір мағыналы емес. Вебер бұл факторлардан саяси дамудың барлық құпиясын іздемейді. Ол тек олардың үлкен маңыздылығын басқа да факторлардың маңыздылығын жоққа шығармай атап көрсетеді. Вебердің саясат тұжырымдамаларының аса маңызды идеясы адами қызметтің ерекше түрі болып табылатындығына саяды. Бір жағынан ол кәсіпорын іспетті, заңды үстемдіктің аппараты, ал екінші жағынан, ол бүкіл қоғамдық өмірді қамтитын ерекшелікті кәсіби қызмет. Бүкіл қоғам және барлық адамдар осы кәсіпорында өздерінің орындарына орай үш категорияға бөледі. Бірінші – жағдайға орай саясаткерлер (қатардағы сайлаушылар). Екінші – қосымша жұмыс атқарушы саясаткерлер (партия белсенділері). Үшінші – кәсіби саясаткерлер. Саясат, Вебердің пікірінше, қоғамдық өмірдің өз алдына жеке саласы ретінде, «бүкіл қоғамның саяси кәсіпорындарының штабы» ретінде мемлекеттік әкімшілік аппараттың пайда болуымен, сонымен қатар билікті бақылау және бөлумен байланысты басқару қызметінің адамдардың ерекше мамандығына айналуымен қалыптасады.

Қоғам ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында басқаруды қажетсінген аса күрделі ұйымдасқан жүйеге айналғанын айта кеткен жөн. Вебер міндеттерді қатаң бөлуге негізделген, кәсібилік пен тәртіпке негізделген ұтымды-бюрократияны мемлекеттік ұйымдардың ең тиімді жүйесі санады. Идеалды бюрократия типі үшін: біріншіден, ережелер мен заңдар себепші болған еңбек бөлінісі; екіншіден, төменгі лауазымды адамдардың жоғарғыларға бағынуы; үшіншіден, қызметкерлерді сайлау арқылы емес, кәсіби біліктілігі негізінде тағайындау; төртіншіден, қызметкерлердің еңбек ақысының рангтеріне сәйкес болуы; бесіншіден, қызметкерлер үшін мемлекеттік мекемедегі жұмыс негізгі еңбек болып табылуы; алтыншыдан, қызметкердің жұмыс істейтін кәсіпорынның иесі болмауы; жетіншіден, қызметтен босату – жоғарғы органның міндеті жүзеге асыруы және т.б. тән.

Бұл ережелердің болуы мемлекеттік органдардың қызметіне біркелкілік әкеледі, мемлекеттегі әрбір институттың жауапкершілігін нақты белгілейді, бастықтың қоластындағыларға қатысты бассыздығын шектейді, қызметтік қатынастан жеке жек көрушілікке, ренішке, жақсы көрушілікке жол бермейді.

Ұтымды бюрократия мемлекеттің басқару функциясын жүзеге асыруға көмектесетін тек атқарушы орган ғана. Ол саяси шешімдер қабылдамайды, оның міндеті – саяси элитаның шешімдерін орындау.

Саяси биліктің сипатын сараптай келіп Вебер заңды үстемдіктің, яғни қоғам мойындаған үш типін бөліп көрсетеді: құқықтық немесе жария, мемлекет мұнда тұлғаларға емес, заңдарға бағынады; дәстүрлі – ежелден келе жатқан тәртіптер мен биліктердің қасиеттілігіне сенуге негізделген; патриархалдық – харизмаға (құдай берген қасиет) негізделген, бұл әдеттегі дәстүр мен әдет-ғұрыпқа сүйенбейді, керісінше ғажайыпқа – харизматиктің саяси күші мен моральдық қасиеттеріне арқа сүйейді.

Вебер құқықтық мемлекетті жақтады, бірақ ХХ ғасырдағы құқықтық мемлекеттердің қоғамдық өмірінің тез бюрократиялануына көңіл аударды. Ал бұл бюрократия мен демократияның арасындағы қақтығысқа әкеп соқтырады. Ол бірінші болып демократияландырудың саяси оғаштығын (парадокс): бұқара халықты әлеуметтік-саяси өмірге тарту үрдісін кеңейтудің саяси ұйымдар санасының артуына, бюрократия тираниясының айтарлықтай өсуіне әкелетінін атап көрсетті. Бұған жол бермеу үшін Вебер плебисцитарлық демократия теориясын ұсынады, ол бойынша харизматикалық көшбасшы, плебисцит сайлаған (бүкіл халықтың тікелей дауыс беруімен) парламенттік демократияға күш қосады. Тек харизматикалық көшбасшы ғана, Вебердің ойынша, ХХ ғасырдағы тұлға, қоғам, мемлекеттің өзара қарым-қатынас мәселесін шеше алады.

Вебердің әлеуметтік және саяси көзқарастары ХХ ғасырда әлеуметтану мен саясаттану ғылымдарының дамуына ықпал етті, 70-ші жылдары «веберлік қайта өрлеуге» ұласқан оның теорияларына деген қызығушылық айтарлықтай арта түсті.

Геосаясат ХХ ғасырдағы саяси ойдың бағыттарының бірі болды. Ол өзінің өмір сүруі мен қызметі үшін кеңістігін кеңейтуге тырысатын, ерекше организм ретінде мемлекетті сипаттауды географиялық факторлардың ықпалымен түсіндіруге тырысатын саяси доктринаға айналды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында «геосаясат» терминін ғылыми айналымға швед ғалымы Рудольф Челлен (1864-1920) кіргізді, бұған дейін де мемлекеттердің халықаралық саясатын географиялық факторлармен дәлелдеуге қадамдар жасалған еді. Германияда геосаясатты дәлелдеумен антропогеография мен саяси географияның ірге тасын қалаушылардың бірі Фридрих Ратцель (1844-1904) айналысты. Ол мемлекет кеңістіктің артуын қажетсінетін, ал «өсіп-өнуші халық өзінің санын көбейту үшін жаңа жерлерді қажетсінетіндігін» атап көрсеткен еді. Оның пікірінше, халық өзінің географиялық жағдайын жақсартуға бейімділігі жоғары. АҚШ-та геосаясатты тарихшы А.Мэхэн (1840-1914) негіздеді. Ол мемлекеттің географиялық жағдайымен оның теңіздік қуатының және «халықтық мінез-құлқының» арасында тікелей байланыстың бар екендігін дәлелдеді.

Бұдан кейін де геосаясат идеялары басқа да бірқатар авторлардың жұмыстарында жалғасын тапты. Англияда геосаясат идеясын географ Хэлфорд Маккиндер (1861-1947) негіздеді. Оның тұжырымдамасына сәйкес халықтар мен мемлекеттердің тағдырын анықтаушы фактор олардың географиялық жағдайы болып табылады. Герман фашизмінің геосаясат мектебінің басшысы Карл Хаусхофер (1864-1945) «геосаясатқа тиісті түр беріп, үшінші «рейхтің» ресми доктринасының бөліміне айналдырды». Осы доктринаға сүйеніп, герман фашизмінің басшылары көрші елдерді құрту және «герман ұлтына өмірлік кеңістікті» жасау мақсатында басқыншылық жолға түсті.

Бүкіл Азияны жаулап алуды қарастырған «өзара гүлдену саласы» доктринасы Жапонияның геосаясатының нұсқасы болып табылады. Американдық геосаясат концепциясының негіздерін екінші дүниежүзілік соғыс кезінде әлеуметтанушы, тарихшы, географ Н.Спикмен (1893-1943) өзінің «Дүниежүзілік саясаттағы Американың стратегиясы» және «Әлемдік құрылым географиясы» кітаптарында баяндады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында қоғамның барлық мүшелерін ынтымақтастығын дәріптеген саяси ынтымақтастық (солидаризм) ілімі кеңінен тарады. Ынтымақтастық ілімінің ірге тасын қалаушылардың бірі Француз әлеуметтанушысы және құқық теоретигі Л.Дюги (1859-1928) болды. Ол қоғамда адамдарды біріктіретін байланыстар ынтымақтастықтың дәнекері болып табылады деп есептеді. «Ынтымақтастық фактісін адамдар мойындайды» – деп, есептеді ол. Қоғамдағы әрбір тап, әлеуметтік жік, оның пікірінше, қоғамда ынтымақтастықты қамтамасыз етуде өзіндік орнын алады және өзіндік рөлін атқарады, олардың ынтымақтастығын дамыту капиталистік ақиқаттың жағымсыз жақтарын жоюға мүмкіндік береді. Ынтымақтастықты анықтайтын және дамытатын орган, – Дюгидің пікірінше, – мемлекет болып табылады.

ХХ ғасырдың бірінші жартысында халық бұқарасының мемлекетті басқаруға қабілетсіздігі жөніндегі ежелгі аристократиялық идея қайтадан жандандырылды. Бұл идея кез келген әлеуметтік құрылымның қажетті құрамдас бөлігі болып табылатын басқару, ғылым мен мәдениетті дамыту функциясын іске асыратын жоғарғы, жеңілдігі бар жіктен немесе жіктерден және қалғаны халық бұқарасынан тұратындығын негіздейтін элита теориясынан көрініс тапты.

Италия саясаттанушылары В.Парето, Р.Михельс, Г.Моска элита теориясының аса көрнекті авторлары болып табылады.

«Элита» терминін саяси ғылымға Вилфредо Парето (1848-1923) енгізді. Өзінің «Жалпы әлеуметтану жөніндегі трактатында» ол саяси өмір күрес пен элитаның ауысуынан тұрады деп көрсетті. Оның пікірінше, қоғамды әрдайым элита басқарады. Элитаның пайда болуына, адамдардың психологиялық қасиеттері себепші болады деп ұйғарды ол. Саяси процесте, Паретоның пікірінше, элитаның екі типі ерекше көзге түседі: «арыстандар» элитасы және «түлкілер» элитасы. «Арыстандар» элитасының үстемдігі қоғамдық өмірдің айтарлықтай өзгеруін қамтамасыз етеді. Алайда, бұл элитаның алғашқы ұрпақтары саяси алаңнан қалай кететін болса, солай ол билеуші емес таптардың өкілдерімен толығу жолымен «шайылады». «Арыстандар» элитасы саяси үстемдікті «түлкілер» элитасына өткізетін сәт туады. Бұл элита, Паретоның пікірінше, шешуші шаралардан қорқады, ол алдаудың, бұлтақтаудың көмегімен және т.б. ықпалымен елді билейді. Бүкіл элита Паретоның ойынша, белгілі кезеңде түрленіп, мемлекетті басқару қабілетінен айырылады. Элитаның алмасуы төңкеріс, зорлық-зомбылық жолдарымен жүзеге асады.

Сонымен қатар Парето қоғамның саяси өмірін зерттеу методологиясымен айналысқанын, қоғамдағы әртүрлі идеологияның мазмұны мен ықпалына сараптама жасаумен шұғылданғанын да айтуымыз керек.

Паретомен қатар саяси элита тақырыбын Гаэтано Москаның (1886-1941) зерттегені белгілі. Ол осы тақырыпқа «Саяси ғылымдардың негіздері», «Билеуші тап» кітаптарын – өзінің зерттеулерін арнады.

Моска барлық, азды-көпті өркениетті қоғамдарда «билеуші» және «басқарушы» екі тап пайда болады деп есептеді. Билеуші тап (элита) саяси билікке монополия орнатып, басқарылушы таптың есебінен күн көреді. Оның пікірінше, «қазіргі өкілетті мемлекетте» саяси билік сондай «ұйымдасқан азшылықтың» қолына шоғырланған. Бұл үстемдік етуші азшылық «жаңа билеуші тап» болып табылады, бұл тап заңды (юридикалық) қалыптаспаған. Ол өзінің үстемдігін өнеркәсіптік байлықты техникалық және ғылыми мәдениетпен ұштастыру есебінен жүзеге асырады.

Парето мен Москаның идеялары Роберт Михельске (1876-1936) айтарлықтай ықпал жасады. Өзінің «Қазіргі демократия жағдайындағы саяси партия әлеуметтануы» деген еңбегінде ол буржуазиялық демократиядағы «олигархиялық тенденциялардың темірдей заңын» ұсынды. Бұл заңның мәні, оның пікірінше, белсенді азшылыққа арқа сүйейтін демократия қызметі ұйымының өмір сүру қажеттілігінен қатаң шектелетіндігінде, өйткені «бұқараға тікелей үстемдік ету техникалық тұрғыда мүмкін емес» және ол демократияның жойылуына әкеледі.

Элита теориясы әртүрлі түсіндірулермен қазіргі уақытта да насихатталып келеді.

Саясаттануда саясатты талдауда құрылымдық-функционалдық әдіс ерекше орын алды. Құрылымдық-функционализмнің аса ірі өкілі американдық әлеуметтанушы Толкотт Парсонс (1902-1979). Оның негізгі еңбектері: «Әлеуметтік әрекет құрылымы» (1937 ж.); «Әлеуметтік жүйе» (1951 ж.); «Әрекет теориясы және адами өмір сүру» (1978 ж.).

Парсонс – әлеуметтануда әрекет теориясын жасаушы және құрылымдық-функционалдық мектепті құрушы. Оның әлеуметтік әрекет теориясында қоғамдық жүйенің төрт жүйешеден тұратындығы қарастырылады, олардың әрқайсысы өз функцияларын атқарады. Солардың бірі саяси жүйеше, билікке арқа сүйеуінің негізінде, ортақ мақсатқа жету үшін адамдардың ұжымдық тиімді әрекетін ұйымдастыруды қамтамасыз ету қабілетімен байланысқан. Саясаттағы билік Парсонс үшін, экономикадағы ақша сияқты айырбас құралы және ынталандыруға жұмылдырушы болып саналады. Саясат, Парсонстың пікірінше, бір жағынан, әлеуметтік механизмнен, ал екінші жағынан, институционалдық құрылымнан тұрады. Саясат әлеуметтік механизм ретінде үш элементтен тұрады: ұжымдық мақсаттарды анықтау; шешімдер қабылдау; мақсаттарға жету үшін қажетті ресурстарды жұмылдыру. Институционалдық құрылым ретінде де ол үш элементтен тұрады: көшбасшы институты; билік органдары; нормалар мен ережелерді белгілеу. Әлеуметтік механизм және институционалдық құрылым саяси әрекеттердің біртұтас жүйесіне бірігеді. Осылайша Парсонс қоғамның жүйешесі ретіндегі саяси өмірді белгілі бір мақсаттардан, шешім қабылдаудан және оларды ресурстарды жұмылдыру арқылы жүзеге асырудан тұратын саяси ойындардың белгіленген құқықтық ережелері шеңберінде билік органдары арқылы адамдарға көшбасшылардың ықпал жасауының аса күрделі жиынтығы ретінде көрді.

Парсонстың идеялары Д.Истон жасаған саяси өмірге жүйелі талдаудың және саяси жүйе теорияларының негізін құрады.

Дэвид Истон (1917) – канадалық және американдық саясаттанушылардың ішіндегі көрнектілерінің бірі. Оның негізгі еңбектері: «Саяси жүйе» (1953 ж.), «Саяси өмірді жүйелік талдау» (1956 ж.), «Саяси құрылымды талдау» (1990 ж.). Истонның саяси ғылымға қосқан негізгі үлесі саяси жүйенің өмір сүруін зерттеуге, сонымен қатар саяси әлеуметтену мәселесін зерделеуге жүйелік талдаудың принциптері мен әдістерін бейімдеумен және қолданумен байланысты. Саясаттанудың пәніне, Истонның пікірінше, саяси жүйелердің тіршілік әрекетінің процестерін талдау жатады, солардың қатысуымен құндылықтарды беделмен бөлу, жүйенің тіршілігін қолдап, қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жауап қайтару тәсілдері іске асады.

Өзінің еңбектерінде Истон саяси жүйе жәй ғана оның құрылымдарының өзара әрекеті емес, керісінше ол үнемі өзгеретін, өмір сүретін, динамикалық субстанция екендігіне баса көңіл аударады. Ол саяси жүйені өзара әрекет ретінде анықтайды, соның қатысуымен қоғамда құндылықтарды бөлу жүзеге асады және соның негізінде қоғам мүшелері арасында қақтығыстарға жол берілмейді. Өмір сүру тұрғысынан кез келген саяси жүйені қарастырғанда ол «кіру» және «шығу» жүйесінің өмір сүруінің көрсеткіші ретінде кибернетикалық принцип өлшемін қолданады. «Кіру» – бұл азаматтардың мүдделері мен қажеттіліктері, ал «шығу» – биліктің шешімдері мен әрекеті.

Саяси тұжырымдардың қалыптасуы мен дамуына ірі үлес қосқан француз әлеуметтанушысы әрі саясаттанушысы Морис Дюверже (1917) болды. Оның негізгі еңбектері: «Саяси партиялар» (1951 ж.), «Саясат идеялары. Биліктің қоғамда қолданылуы» (1966 ж.), «Саясат әлеуметтануы: саяси ғылымдардың элементтері» (1973 ж.).

Дюверже саясат пен қақтығыс теорияларын жасауда айтарлықтай үлес қосты. Ол саясатты «екі жүзді Януспен» салыстырды. Оның пікірінше, бір жағынан, саясат – бұл қақтығыс, билік қолында билігі бардың одан пайда табуына және қоғамды басқаруына мүмкіндік береді. Екінші жағынан, саясат бұл – қоғам өміріне тәртіп пен әділдік ережесін енгізуге талпыныс, онда билік ортақ мүддеге және жеке мүдделердің қысымына қарсы жалпы ізгіліктің болуына кепілдік береді. Бірінші жағдайда саясат азшылықтың көпшіліктен алатын жеңілдіктерін жоюға қызмет етеді; екінші жағдайда ол барлық азаматтардың қоғамға интеграциясын жүзеге асыру құралы және әділетті мемлекет құру құралы болып табылады.

Дюверже саяси күрестің мынандай формаларын: саяси режим, қысым жасау топтары, тактика, стратегия және т.б. түрлерін сараптайды.

Ол саяси партиялар мен партиялар жүйесі теориясына зор үлес қосты, бұл оны әлемге танымал етті. Ол партияның құрылымдық-ұйымдық негіздерін, институттық қауым ретінде олардың қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктерін қарастырады, бірінші болып саясаттануда партия, парламент және сайлау жүйесінің өзара байланысы туралы мәселені көтереді. Дюверже сайлау және партия жүйелерінің өзара байланысының «үш әлеуметтанулық заңдарын» жасады. Олардың мазмұны келесі қағидаларға саяды: біріншіден, пропорционалды сайлау жүйесі қатаң ішкі құрылымы бар автономды партиялардың өмір сүруін сипаттайтын көп партиялық жүйенің пайда болуына септігін тигізеді; екіншіден, абсолютті мажоритарлық сайлау жүйесі партия жүйесін туындатады, онда партиялар икемді позиция ұстайды және өзара келісімге келуге тырысады; үшіншіден, салыстырмалы мажоритарлық сайлау жүйесі екіпартиялық жүйені қалыптастырады.

Қазіргі кезге дейін өткен жүзжылдықтың 50-60 жылдарында Батыс елдерінде кеңінен тараған идеологиясыздандару теориясы қайсыбір түсініктемелер алып, сақталып отыр. Теориялық тұрғыдан алғанда бұл тұжырымдама өзінің шығуын неміс әлеуметтанушысы Карл Мангеймнің (1893-1947) әлеуметтанулық білімінен алады. Бұл зерттеуші ешқандай идеология ақиқат туралы нақты білім бермеуімен байланысты, идеологияны «жалған білім» деп жариялады. 50-60 жылдары Батыстың ірі философтары, әлеуметтанушылары Т.Парсонс, Э.Шилз, Д.Белл, С.Липсет, Р.Арон және басқалары идеологиясыздандыруға әлеуметтік-саяси тұжырымдамалық сипат берді. Бұл тұжырымдама, бір жағынан, сол кездегі өмір сүрген буржуазиялық идеологияны партиясыз «таза ғылым» ретінде көрсетуге бағытталса, екінші жағынан, «кез келген идеологияның ғылымсыздығы» туралы пайымдаудың астарында оны өзге идеологияға қарсы қою жатыр еді.

Идеологиясыздандыру тұжырымдамасын жасаушылар «идеология біткен» күн туды деп сендірді. Бұл қорытындыны олар түрліше дәлелдеді. Олардың кейбіреуі ғылыми-техникалық революция жағдайында идеологияның орнына ғылым келді дегенді, екіншілері, қазіргі Батыс қоғамы алда тұрған міндеттерді идеологиялық догмалардан тыс шешуге қабілетті дегенді және т.б. айтты.

Алайда 70 жылдары Д.Белл, содан кейін идеологиясыздандару тұжырымдамасының басқа да авторлары жаңа реидеологиясыздандыру тұжырымдамасын ұсынды. Бұл тұжырымдама, бір жағынан, идеологиясыздандыру тұжырымдамасының өзіндік жалғасы іспетті болса, екінші жағынан, оның жалған екенін білдірді. Бұл тұжырымдаманың авторлары жаңа жағдайдың талаптарына жауап беретін және бұқара халыққа түсінікті жаңа идеология жасау мәселесін қойды. Олар мұндай идеологияны дәстүрлі либерализмді радикальды фразелогиямен ұштастыру жолымен құруға талпыныс жасады. Соның барысында қоғамдық сананы бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен манипуляциялау техникасын жетілдіруге ерекше көңіл аударылды.

Батыс әлеуметтануында институционализм айтарлықтай рөл атқарады. Оның өкілдері Сеймур Липсет (1922), Чарльз Милз (1916-1968) және басқалар қоғамдық, соның ішінде саяси өмірдің тұрақты ұйымдасуы және реттелуі формаларын зерттейді. «Саяси институт» осы бағытта қолданылатын негізгі ұғым болып табылады, бұл жерде ішкі құрылымы бар және қызметтің бекітілген ережелері мен нормаларына бағынатын, белгілі бір саяси мақсаттар мен функцияларды атқару үшін құрылған мекеме ретінде түсіндіріледі. Адамдардың саяси жүріс-тұрысын институтционалшылдар өмірдегі әлеуметтік-нормативтік актілермен және институттармен тығыз байланыста зерттейді, олардың пайда болу және өмір сүру қажеттігі табиғи тарихи заңдылық ретінде мойындалады.