Инвестиция өндірістік қорлардың қаржыландыру көзі

 

Тауар өндірісі пайда болып қалыптасқаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алған: сауда капиталы, өсімқорлық, өнеркәсіптік. Капитал түсінігіне ең толық, жан жақты зерттеуді жүргізген К.Маркс. Капиталдың қызмет етуінің нақты формаларын зерттеумен қатар, ол оның мәнін, мазмұнын зерттеген. К.Маркс капиталды зат деп қоймай, ол оны қозғалыс деп тұжырымдады. Капиталды капиталистер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы ерекше белгілі тарихи қоғамдық қатынастар деп көрсетті. Осымен қатар капиталдың заттық түрі болады көрсетті – машина, шикізат, құрал-жабдықтар. Кәсіпкерік сфераның қандайда болмасын, кәсіпкер капитал жұмсап өзіне тезірек пайда табуды мақсат етіп қояды. Ол үнемі пайда табуды көздейді. Бұл үшін ол өндірісті үзбей, жалғастыра жүргізуі керек, яғни ұдайы өндіріс болуы керек.

Экономикалық теорияда капиталға беретін екі негізгі анықтама бар:

- капитал – деген құрал – жабдықтар жиынтығы,

- капитал деген ақша сомасы.

Бірақ, капитал шаруашылықта пайда табу үшін қолданылады.

Экономикалық теорияның классиктері капиталдың алғашқы қорлануын, капитализмнің қалыптасуының бастапқы кезеңі деп тұжырымдайды.

Ұдайы өндіріс өнеркәсіптік капиталды пайдалану негізінде жүреді. Осы процесте өнеркәсіптік капиталды пайдалану негізінде жүреді. Ұдайы өндірістік процесті, осыған қатысатын өнеркәсіптік каиталдың функционалдық формаларының өзгеруі бағытынан қарасақ. оны мынадай түрге бөлуге болады:

А - Т …Ө... Т¹ - А¹

 

Бұл мынадай заңды сатылардан тұрады:

А- Т...

 

Өндіріс факторлары нарығында тауар формасын алған өндіріс факторларына ақша капиталы жұмсалады.

Сөйтіп, осы ақша капиталы өндіргіш капиталға айналады. Бұл капиталдың функциясы - ондіріске жағдайлар жасау:

... Ө...

 

Өндіріс процесінде өндіргіш капитал тауарлық капиталға айналады және ол үстеме (қосымша) құн ондіру функциясын атқарады:

... Т¹ - А¹

Тауарларға сіңген үстеме құн, оны нарықта өткізген соң, кәсіпкердің қарамағына түседі. Бұл сатыда тауар капиталы тағы да жаңадан ақша капиталына айналады. Тауар капиталыньң функциясы — үстеме (қосымша) құнды өткізу, сату.

Капиталдың бір формадан екінші формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп тұр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

d=А' - А

 

Мұнда: А—бастапқы жұмсалған капитал,

d—үстеме құн.

Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей қайталанып жүріп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.

Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасайды.

Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құңның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негізгі және айналмалы болып болінеді.

Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жумысшы күшінің төлем құңдары жатады. Капитаддың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өңдіргіш капиталдың құнының әр элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құнын алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал - бұл өндіріс процесіне тұтас қатынасатын, бірақ өз құнын өнімге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ақшалай формада бірте-бірте қайтып оралатын капитал. Нсгізгі капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндірістік ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капиталға жатады, бұлардың құны әрбір ауыспалы айналым актісінен кейін қайтып оралып отырады. Осыған жұмысшы күшінің төлем құны да жатады.

Айналмалы капитал - өндіргіш капиталдың бір бөлігі болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесінде толығынан өнімге ауысып, әрбір ауыспалы айналым актісінің соңында (жоғарыда айтылғандай) ақшалай формада тұтас қайтады.

Негізгі капитал материалдық (физикалық) және моралдық жағынан тозады.

Материалдық тозу: негізгі капиталдың элементтері физикалық түрғыдан қызмет етуге жарамсыз болып қалуы. Олардың тұтыну құны жоғалады. Материалдық тозу мынадай жағдайларла орын алады:

- жұмыс кезеңінде капиталдың қызмет ету процесінде;

- табиғат күштерінің әсерімен жұмыссыз қалған кезенде.

Материалдық тозудың екі жағы болады:

- техникалық-өндірістік - тұтыну құнының жойылуы;

- құндық - құнның жаңа өнімге көшуі.

Моралдық тозу - бұл негізгі капиталдың, еңбек құралдарының құнының төмендеуінің нәтижесінде, немесе, олардың өнімділігінен жоғары өнімді еңбек құралдарының пайда болуына байланысты құнының бағалылығының жойылуы. Моралдық тозудың екі түрі болады:

1. еңбек өнімділігінің өсуіне сәйкес берілген еңбек құралдары
арзандау, аз құнмен ұдайы өндіріледі;

2. құны бұрынғыдай машиналар өндіріледі, бірақ техникалық
жағынан жетілуі, өнімділігі, рентаблділігі жогары болады.

Аталған екі жағдайдада негізгі капиталдың құны жойылады төмендейді, өйткені еңбек құралдарьның бағасы олардың пайдалылығымен есептелінеді (белгіленеді).

Осы жағдай амортизациялық қор құруға мәжбүр етеді. Осы қордың қаражаты жыл сайын жасалып отыратын, амортизациялық жарналардан құралады.

Амортизация қорының қаржылары ескірген еңбек құрал-жабдықтарды толық алмастыруға, жабдықты жөндеуге, жетілдіруге сондай-ақ қосымша машиналар, станоктар және т.б. сатып алуға пайдаланылады. Демек. амортизация қоры өңдірісті ұлғайтуға пайдаланылады, қорланудың косымша көзі ретінде қызмет етеді.

Капиталдың қызмет ету мерзімінің сипаттамалары өте манызды экономикалық көрсеткіштерге жатады. Өйткені, басқа кәсіпкерлермен бәсекелестік жағдайда ұтысқа тек уақыт үнемдегендер жетеді.

Басқа кәсіпкерлермен бәсекеде уақыт ұтқан алдымен жеңіске жететін болғандықтан, капиталдың қызмет ететін уақыт мерзімін сипаттайтын көрсеткіштер ең маңызды экономикалық көрсеткіштерге жатады. Мысалы, капиталдың айналу шапшандығы, оның бір жыл ішіндсгі айналым саны арқылы есептеледі:

п =

мұнда П - айналым саны,

О- капитал айналымының өлшем бірлігі (1 жыл),

Т- берілген капиталдық айнапым мерзімі (ай).

Капиталдың айналымы, көрсеткіш ретінде, сату көлемі мен жұмсалған капиталдың ара сәйкестігін сипаттайды, яғни активтердің таза салымы қандай дәрежеге жеткенше өткізу (сату) жүріп отыратынын көрсетеді:

 

К1 =	Сатудың көлемі
Салынған капитал.

Осы түрлі көрсеткіштердің жабайысына айналмалы капиталдың айналуының коэффициенті жатады, бул осы кезендегі айналмалы капиталдын орташа қалысының, осы кезенде өткізілген өнімнің құнының (сатудан ақшалай түсім) болінісіне тең болады.

 

Rоб=	Айналмалы капиталдың орташа қалдығы
Сатылған өнімнің құны

 

Мысалы, бір жылда сатылған өнімдерден ақшалай түсімі - 2000 млн. теңге болса, ал фирманың айналмалы капиталының орташа қалдығы — 400 млн. теңге, онда айналмалы капиталдың айналуының коэффициенті:

 

R=	2000млн.теңге	=5
400 млн. теңге

 

Бұл фирманың айналмалы капиталға салымының әрбір теңгесі бір жылда бес айналыс жасағаның көрсетеді.

Айналыс санын біле отырып, біз күнмен есептелген бір айналыстың орташа үзақтығының көрсеткішін есептей аламыз (От);

 

немесе біздің мысалда:

 

Айналыстың көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылык жағдайын бағалаудағы мағынасы өте зор болады, өйткені айналмалы құрадардын ақша формасына айналу шапшандығы, кәсіпорынның төлем қабілетне тікелей әсер етеді.

Айналмалы капитал мен қысқа мерзімді міндеттемелер сомасының сәйкестігі, қазіргі әрекет ететін капитал мен кәсіпкерді төлем қабілетін байланыстырады.

Қазір әрекет ететін капитал - бұл айналмалы кордың сомасының қысқа мерзімді қарыз міндеттемелер сомасынан артыктығы:

 

К2 =	Айналмалы капитал
Қысқа мерзімді міндеттемелер

Өтеу	=	Қажетті капиталдық салымдар
мерзімі	Жылдық амортизация + жылдық пайда

 

Негізгі және айналмалы қорлардын қызметтерін сипаттау үшін олардың пайдалану тиімділігін көрсететін көрсеткіштер қолданылады.

 

 

Бұлардың екі түрі бар:

1)Қайтарым (қор қайтарымы) көрсеткіштері:

Ф0=	Өндірілген өнім көлемі
негізгі өндірістік қорлар көлемі

 

2) Сыйымдылық (қор сыйымдылыгы) көрсеткіштері:

 

Фо=	Негізгі өндірістік қорлар көлемі	1
Шығарылған өнімдер көлемі	Фо

Қор кайтарымы негізгі капитал дәрежесінің тікелей көлемі болып табылады. Қор қайтарымының керісінше көрсеткіші қор сыйымдылығы деп аталады.

Қор қайтарымының көрсеткіші негізгі капиталдың бірлігіне
қанша өнім піығарылады дегсн сүрақка жауап береді. Мысалы, егер
өндірілген өнімнің көлемі 927 мың теңге, ал негізгі өңдірістік қор
лардың уақыт мерзіміндегі орташа көлемі 600 мың теңге болса, онда
қор қайтарымы мынандай болады:

 

Фо=	27 мың теңге	1,544
600 мың теңге

 

Осы көрсеткіштерді пайдалану салалық құрылымдарға, өндіріс сипатына және т.б. байланысты болады.

Қандайда болмасын кәсіпорын үшін өз капиталдарының қорланып отыруы өте маңызды.Капиталдың қорлану процесінде оның органикалық құрылымы немесе капиталдың құн бойынша (С:V) құрылымы өзгереді, яғни өндіріс құрал жабдығын (С) алуға жұмсалатын капитал тезірек өседі. Ал, жұмыс күшін (V) сатып алуға жұмсалатын капитал үлесі азаяды, себебі, кәсіпкер бәсекелестік жағдайда кәсіпорынды техникалық жарақтандыруға барынша ұмтылады. Капиталдың техникалық құрылымы өзгеруінің нәтижесі-бұл С мен V арасындағы өзгеру, яғни өндіріс құрал жабдығы санының жұмыскерлер санына қатынасы.

Капиталдың қорлану процесі екі түрде жүзеге асады:

- Капиталдың шоғырлануы;

- Капиталдың орталықтануы.

Капиталдың шоғырлануы - бұл қосымша құнның есебінен капитал мөлшерінің өсуі. Капиталдың орталықтануы - дегеніміз бірнеше жолымен ірілену процесін айтамыз. Осы процесте бар капиталдың өзі жойылады немесе басқаларға қосылады.

Практикада қорлану күрделі қаржыны (инвестиция) тартумен жүзеге асады. Күрделі қаржы (инвестиция) – бұл жаңа құрлысқа, жабдықтауға. жұмыс жасап тұрған кәсіпорындарды ұлғайтумен техникалық қайта жабдықтауға, тұрғын-үй, мәдени тұрмысқ құрлысқа кеткен шығындар.

«Инвестиция» кәсіпорынға (фирма) пайда табу мақсатында ұзақ мерзімге салынған капитал мөлшерін көрсетеді. Осы тұрғыдан инвестициялау күрделі қаржыға қарағанда кең мағна береді.

Инвестицияның қайнар көзіне -өнеркәсіп кәсіпорындарының көптеген пайдасы, ірі банктердің еркін ақшалай қоры, тұрғындардың жинаған ақшалары, мемлекеттің ақшалай қоры, яғни мемлекеттің табыстарынан (салық, кеден салығы және т.б.) оның барлық шығындарын алып тастау.

Инвестицияның өсуі ұлттық табыстың ұлғайуына,өндіріске қосымша жұмыс күшін тартуға ықпал етеді,яғни жұмыссыздықты жояды.

Инвестицияның тиімділігін анықтау үшін оларды алынған нәтижемен салыстыру қажет. Күрделі қаржының тікелей нәтижесі болып негізгі қорды іске қсу табылады. Ал,инвестицияның түпкі нітижесі ұлттық табыстың ұлғайуына болмақ.