Пасляд-ць засв-ня: 1. Успрым-не фанет з’явы (часта ўспрым-не адбыв-ца і на слых); 2. Усведамл-не моўн. мат-лу. 3. Тлумач-не фанет. тэмы. Каб правільна выбраць метад тлумач-ня, неабх. улічв-ць: навізну мат-лу (вывуч-ся ён раней ці не); складан-ць мат-лу; узровень падрыхтав-ці класа. Метады тлумач-ня: - веды даюцца ў гатовым выгл. (сл-а наст-ка, лекцыя), - вучні самі здабыв-ць веды (эўрыст. гут-ка, аналіз моўн. з’явы, чыт-не мат-лу ў падр-ку). 4. Запамін-не. Паўтар-ць нек-кі разоў (узнаўляльн. гут-ка, чыт-не); 5. Фармір-не УНаў. Вык-ца 2 гр. практ-няў: фанетычнае і фанетыкаграфічнае. Фанечычн. практ-не вык-ца для фармір-ня наст. ум-няў: ум-ня адрознів. гукі ў словах (дождж-дажджы, гара – горы ), ум-ня вызначаць, пры дап-зе якіх гукаў адрознів-ца знач-не слоў (вугал – вугаль, дом – том), ум-не дзяліць словы на склады (па-ле-ссе, жы-ццё), ум-не правільна ставіць у словах націскі, абавязк. звярт. увагу на тыя словы, у якіх месца нац-ку ў руск. і бел. м-х не супад. (крапівА – крапІва), ум-не групаваць сл-ы па наяўн-ці ці адсутн-ці тых ці інш. гукаў (выбарачны дыкт-т); ум-не правільна хар-ць гукі ў слове (з дапамогайфанет. разбору).
Віды фанет. разбору: 1. Па мэце правядзення (навучальны і кантр.); 2. Па аб’ёме (поўны і частковы); 3. Па спосабе правядз-ня (вусны і пісьмовы). Фанетыкаграфічн. практ-не служыць для фармір-ня ўменняў адрозніваць гукі і літары. Заданні наступныя: падкрэсліце літары, якія не супад-ць з гукамі; абазначце гукі літарамі; запішыце сл-ы ў алфавітн. пар-ку.
Вымаўленч. памылкі і іх прычыны. Прычыны адхіл-ня ад літ-га вымаўл-ня: 1. Уплыў руск. мовы. Памылкі: мяккае вымаўл-не зацв. гука ч (час, чалавек); вымаўл-не гука г выбухнога на месцы фрыкатыўнага (горад,Гродна); вымаўл-не гука і з прыгукам э [іэ] на месцы а пасля мяккага зычнага (з[іэ]мля, з[іэ]лёны); вымаўл-не гукаў л, в, ф на месцы ў (пісал, правда); мяккае вымаўл-не гука р (рэчка); вымаўл-не некат. граматычн. формаў (любімый, першый, іншый). 2. Няведанне нормаў літ-га вымаўл-ня. Памылкі: цвёрдае вымаўл-не гукаў з, с перад мяккім зычн. Н’, м’ і інш. (змена, снег, сцяг); непаслядоўнае (і цвёрдае, і мяккае) вымаўл-не гукаў з, с перад заднеязычнымі г, к, х (схіліць, скінуць); памылкі пры вымаўл-ні некат. спалуч-няў зычных (сш ытак, спа дч ына, падпісвае шс я).
3. уплыў пісьмовай мовы;
4. уплыў дыялектн. мовы.
Вывучэнне словаўтварэння.
Словаўтвар – р-л мовазн, у якім вывуч. стр-ра вытворн. слоў, а такс. сп-бы і ср-кі ўтвар. новых лекс. адзінак. Задачы вывуч марфемікі і словаўтв.: 1) пазнаёміць шк-каў з саст-мі ч-мі слоў, сп-мі словаўтвар. 2) навучыць шк-каў прав-на рабіць марф. і словаўтв. аналіз выразна члянімых слоў, захоўваючы пры г. патрэбн. пасл-ць 3) стварыць тэар. базу для засваення інш. р-лаў шк. курса БМ. Этапы: 1) асноўны (5кл) Пры вывуч р-ла Склад слова. Сооваўтв. і арфаграф. шк-кі павінны засвоіць наст. пан.: аснова і канчатак (+нулявы), корань слова, прыстаўка, суфікс, сп-бы ўвар. слоў, утваральная аснова. У вучняў павінны быць сфармірав. наст. У. і Н.: а)адрозн-ць аднакар словы і ф-мы слоў; б)групаваць словы па знач. кораня, прыст.; в) разбіраць словы па саставе, графічна абазн-ць марфемы; г)рабіць словаўтв. разбор,тлум-ць сп-бы і ср-кі ўтв. слоў; д)сфарм-ць уменне карыст. словаўтв. і марф. слоўнікамі. 2)спадарожны (6-7кл) Веды паўтар., узнаўл. як на спец. уроках, так і пры выкан. дадатк. зад. на неспец уроках. 3)заключны (10-11кл) У 10 кл. веды па словаўт узнаўл пры вывуч р-ла “Слова ў тэксце”. Уменні вучняў удаскан-цца ў пр-се выкан. дадатк. зад. да практык. пры вывуч. розных тэм і р-лаў шк. курса. Спец. пр-пы вывучэння марфемікі і словаўтвар: а) матывацыйны (заключ. у вызнач. ст-ры слова шляхам яго матывацыі, тлумачэння) б) лексіка-словаўтваральны (патрабуе пры неабх-ці супастаўл. лекс. знач слова і словаўтв-га знач. мадэлі) в) структурна-словаўтвар (патрабуе супаст. стр-ры слова і сп-баў яго ўтварэння, г. зн. размежав. Марф. і словаўтв. аналізы). Мет. і прыемы вывуч марфемікі і словаўтв. Азнаямленне шк-каў з любой тэмай, прысвеч вывуч С. і марфемікі, адбыв. у наст пасл-ці: успрыманне – тлумачэнне, якое завярш-цца вывадам, – узнаўленне – запамнанне – фармірав. У. і Н. Для фармірав. У. і Н. вык-цца наст. зад:
1) Знайсці і назваць у слове пэўныя марфемы, абазн-ць іх адпаведнымі знакамі
2) Згрупаваць словы па наяўн-ці ці адс-ці марфем
3) Выпісаць словы з марфемамі, якія маюць пэўную стр-ру
4) Марфемны аналіз
5) Знайсці і назваць словы, утвор з дап пэўных марфем
6) Вызн-ць тып і сп-бы ўтвар слоў
7) Самаст-на падабраць і выпісаць словы, якія ўтвор з дап пэўных марфем
8) Зрабіць словаўтвар аналіз
4. Метод. арфагр. – раздз. методыка выклад-ня м-ы, у якім раскрыв-ца задачы, змест, пр-пы, метады і прыёмы вывуч-ня арфаграфіі, даецца апіс-не пр-су фармір-ня ў вучняў арфаграфічн. уменняў і навыкаў.
Мэты навуч-ня А.: адрознів-ць асноўн. і прыватн. мэты. Асноўная мэта – сфармір-ць арфаграфічн. пісьм-ць вучняў (уменне ўжываць пры напіс-ні слоў літарныя і нялітарныя сродкі пісьма ў адпав-ці з існуюч. правіламі арфаграфіі).
2 узр-ні арфагр. пісьм-ці: 1. Абсалютная – назір-ца тады, калі чал-к ведае ўсе правілы арфагр., умее карыст-ца імі на практыцы, а т.с. правільна піша ўсе сл-вы выкл-ні з правіл. 2. Адносная – уменне правільна пісаць сл-ы, у адп-ці з тымі правіламі, якія вывуч-ца ў школе, а т.с. некат. сл-ы-выкл-ні з правіл.
Задача: сфармір-ць адносн. арфагр. пісьм-ць вучняў. Для гэтага: 1. Пазн-ць шк-каў з арфагр. правіламі; 2. Сфармі-ць уменне правільна вык-ць правілы на практыцы; 3. Навуч. правільна пісаць некат. сл-ы-выключ-ні з правіл; 4. Навучыць карыст-ца пры неабх-ці арф. сл-кам.
Этапы: 1. Пачатк. 1-4 класы. Фармі-ца ўменне перадав-ць на пісьме гукі літарамі, ужыв-не літары, якая не абазнач. гука, пераносіць сл-ы па складах, асобна пісаць прыназоўнікі, ужыв. вялік. літ-ру пры напіс-ні імёнаў, прозвішч., геагр. назваў і клічак жывёл. 2. Асноўн. 5-7 кл. паўтар-ца, вывуч-ца па сутн-ці ўсе арфагр. тэмы, прадугледжан. школьн. прагр-й. 3. Спадарожн. 8-9 кл. арфагр. праца прав-ца паралельна з вывуч-нем сінт-су, пункт., у час падрыхт-кі да напіс-ня пісьм. прац, у працэсе работы над памылкамі. 4. Паўтар-ня і сістэматыз-і. 10-11 кл. веды паўтар-ца, узнаўл-ца як на спец-ных уроках, прысвеч-х вывуч-ню арфагр. норм, так і паралельна з вывуч-нем інш. раздз.
Умовы фармі-ня арф. УНаў: псіхалагічн. і метадычн. Псіхалагічн.: 1. Пэўн. арф. тэмы засв-ца вучнямі дастатк. хутка, інш. наадварот. Гэта трэба ўлічв-ць пры састаўл-ні калянд.-тэмат. плана. 2. Шк-кі часта не могуць вык-ць арф. правіла да ўсіх слоў з дадзен. арф-й. Неабх. улічв. пры адборы дыдактычн. мат-лу. 3. Неабх-на абапір-ца на розн. віды памяці (зрокавую, слыхавую, маторную, кінестэзічн.).
Метадычн. умовы: 1. Неабходн. лінгвіст. веды, атрыман. шк-камі пры засв-ні раздзелу курса бел. м-ы. 2. Вучэбна-моўн. ум-ні сфармір-я ў вучняў пры засв-ні інш. раздзелаў. 3. Разв-цё арфагр. пільн-ці.
ВУНы, на аснове якіх адбыв-ца фармі-не арф. пісьм-ці, наз-ца базавымі.
Метод. азнаямл-ня шк-каў з арфагр-й, арфагр. правілам. Арфаграма – г. напіс-не, якое рэгул-ца пэўн. арфагр. правілам ці правяр-ца па сл-ку. Арфаграма ў слове ёсць там, дзе на першы погляд ёсць выбар у напіс-ні (з я мля).
Пасляд-ць азнаямл-ня з арфагр-й і арф. правілам: 1. Пры неабх-ці адбыв-ца падрыхт. шк-каў да ўспрым-ня, засв-ня правіла (паўтар-не, узнаўл-не тых ведаў, без якіх правіла зразум-ць немагч.). 2. Успрым-не сл-а з новай арфагр-й. 3. Азнаямл-не з арф. правілам. 4. Узнаўленне, запамін-не арф. правіла. 5. Фармір-не ўмення вык-ць правіла на практыцы.
Успрым-не нов. арф-мы адбыв-ца на аснове прыкладаў – запіс. на дошцы слоў. Арф. падкрэсл. адной рыск. і абазнач-ца тая марфема, у якой яна знах-ца, ці тыя марф., п/ж якімі знах. арф-ма. У пр-се тлумач-ня ў сл-х пры неабх-ці робяцца дадатков. абазнач-ні, якія наз-ца ўмовамі выбару арф-мы. Завярш-ца тлумач-не фармуляв-нем правіла. 2-3 разы узнавіць.
5. Спец. арф. практ-ні. Спісв-не абапір-ца ў перш. чаргу на 2 віды памяці: зрокав. і маторн.
Няўскладнен. С. вык-ца на першасн. этапах навуч-ня арфагр-і і закл. у тым, што вучні перапісв-ць словы, сказы ці тэкст. Прав-ца для таго, каб сфармір-ць ум-не знах-ць, бачыць у сл-х арфаграмы, тлумачыць напіс-не, правільна абазн. умовы выбару арфаграмы. Найчасц. вык-ца ў пач-х класах і ў 5 кл.
Пры ўскладнен.С. патраб-ца ўставіць прапушч. літ-ры ці дапіс. канч-кі. Фармір. ум-не выкарыст-ць вывуч-е правіла на практыцы.
Выбарачн. С. – шк-кі выпісв-ць з гр. слоў, са ск-ў ці тэксту сл-ы з патрэбн. арфагр-мі. Гэта С. дае магч-ць за кароткі час выпісаць і паўтар. значн. кольк-ць арфаграм, прымуш. вучняў быць уважлівымі. Найб-ш частотн. ускладнен. С.
Дыктант – дае магч-ць засяр. увагу вучняў не на адной, а на нек-кіх арф-мах, прывуч. успрым-ць на слых як асобн. сл-ы, ск-ы, так і часткі тэксту, фармір. ум-не хутка знах-ць арф-мы, і вык-ць вывуч. арфагр. правілы на практыцы.
Віды: Па мэце правядз-ня: 1. Навучальн. (слоўнікав. і тэкстав. (бягучыя і выніков.)); 2. Кантрольн. Па часе тлумач-ня арф-м навуч. дзел-ца: паперадж., тлумачальн.,каменцір-я. Па хар-ры запісу т-ту: са змян-нем т-ту і без змян-ня т-ту.
Паперадж. Д. – прав-ца для замацав-ня вывуч-га арф. правіла, а т.с. з мэтай паўтар-ня раней вывуч-х правіл арф. і грам-кі. Найчасц. прав-ца перад кантр. Д., напіс-нем творч. прац (займ. да 20 хвілін урока). Бывае слыхавы і зрокавы.
Метод. прав-ня слыхав. папер. Д.: наст-к зачытв. сказ ці сл-а. Адзін вучань паўтар. яго і тлумачыць напіс-ні слоў з пэўн. арф-мі. Наст-к паўторна чытае сказ, вучні запісв-ць, падкрэслів-ць арф-мы і ўмовы іх выбару. Вучань яшчэ раз тлумач-ць напіс-не слоў з арф-мі, або гав-ць, што ён падкрэсліў і што абазначыў.
Прав-не зрокавага папер. Д.: на дошцы запісв-ца сл-ы ці ск-ы. Вучань зачытв. сказ, знах. і тлум-ць сл-ы з пэўн. арф. Сказ сцір-ца. Наст-к зачытв. яго, вучні запісв-ць, падкр. арф. і абазн. умовы іх выбару. Вучань гав-ць што падкрэсл.
Тлумачальны Д. – дазвал. ыыявіць, нак-кі трывала засвоілі вучні нов. тэму, ці могуць яны знах-ць у сл-х неабх. арф. і правільна тлумачыць напіс-не. Метод. прав-ня: наст. зачытв. ск-ы ці словы. Вучні запісв-ць, падкрэслів-ць у сл-х неабх. арф-мы, абазн. ум-ы іх выбару. Выклік-ца вучань і тлумач. напіс-не арф-м, гав-ць, што падкрэсл. і абазнач. Тлумач-не адбыв-ца пасля запісу слоў. Дазвал-ца тлумачэнне праводзіцьць як пасля запісу кожн. сл-а, так і пасля запісу сказа, тэкста. Пры г. два вучні пішуць сл-ы на дошцы.
“Правяраю сябе”. Мэта – развів. навыкі самакантролю. Метод. пр-ня: наст. дыкт. ск-ы, вучні запісв-ць, але калі сумняв. у напіс-ні, прапуск. месца, а на палях ставяць які-н. значок. Пасля запісу т-ту звярт-ца за тлумач-нем да наст-ка (ці сл-ка). На пыт-ні могуць адказв. і інш. вучні. Адметнасць – колькасць выпраўленняў не ўплываюць на адзнаку, але ацэньв-ца такі Д. больш строга.
Каменцір. Д. – наст. дыкт. сказ і дае каментарый напіс-ня пэўн. арф-м. Затым шк-кі па чарзе тлумач-ць напіс-не ў працэсе запісу ск-ў. Спач-ку каментар. робяць вучні з высок. узр-нем падрыхт-ці, затым астатн. Наст-к сочыць, каб каментарый не замянялі прагаворваннем слоў. Займ. да 15 хвілін урока.
Спец. арф. пр-ні.
Выбарачны дыктант – з т-ту, які па ск-х зачытв. наст-к, выпісв-ца сл-ы на пэўн. арф. правіла. Эфект-ць – выключае магчым-ць механічн. спісв-ня, дазвал. за кароткі час прааналіз. значн. кольк-ць мат-лу на пэўн. правіла, прымуш. вучняў быць уважлівымі. Метод. прав-ня: зачытв-ца ўвесь т-т. затым у запаволен. тэмпе наст-к зачытв. ск-ы, вучні выпісв. сл-ы ў адпав-ці з зад-нем. Эфект-ць г. Д. узраст., калі суправадж-ца дадатков. зад-нямі. Яны могуць быць: 1. Падкрэсл. у выпіс-х сл-х арф-мы; 2. Абазн. умовы выбару арф.; 3. Абазн. марфемы ў якіх ці п/ж якімі яны знах-ца; 4. Падабраць да слоў праверачн.
Выбарачны размеркавальны Д. (на нек-кі правіл) – вучні размярк-ць словы на групы. Прав-ца на ўроках паўтар-ня і сістэматыз. вывуч-га. Выбар. Д. можна праводзіць праз 1-2 урокі. Займ. да 15 хвілін.
Слоўнікавы Д. – найб-ш частотны. 5-7 хвілін. Дазвал. запісв. значн. кольк-ць слоў з пэўн. арф. Вучні пад дыкт-ку наст. запісв. неабх. кольк-ць слоў. Кольк-ць указв-ца ў “Інструкцыі аб пар-ку фармір-ня…”. Уключ-ца сл-ы-выключ-ні з правіл, сл-ы з рубрыкі “пішы правільна”, сл-ы, у якіх вучні дапускалі памылкі.
Быв-ць кантрольн. і навучальн. Навучальны: паперадж., тлумач., каменцір-ны.
Пісьмо па памяці. Варыянты правядз-ня: 1. Шк-кі вучаць на памяць т-т, на ўроку ў ім тлумач-ца арф-мы, вучні запісв-ць т-т па памяці, падкрэсл. арф-мы; 2. Вык-ца т-т, які школьнікі вучылі на памяць на ўроках літ-ры.
Камбінірав. Д. Спалуч-ца розн. віды Д., але не люб. і не ў любой пасляд-ці. Склад-ца з паперадж., тлумач. і кантрольн. Метод. пр-ня: наст-к падбір. т-т, дзеліць яго на тры прыбл. аднольк. ч-кі. З першай вучні прац-ць як з паперадж., з друг. – тлумач., з трэц. – кантрольн.
Прав-ца на ўроках паўт-ня і сістэматыз.
Кантрольны Д. – выявіць узр-нь тэарэт. ведаў, практычн. ум-няў па пэўн. тэме і раздзеле курса б.м.
Падзял-ца: 1. Слоўнікавы; 2. Тэкставы; 3 Д. з дадатк. зад-нем. Т.с.: бягуч. і выніков. Афармл-ца ў спец. сшытках.
Метод. пр-ня кантр. тэкставых Д.: спач. зачытв. увесь т-т, у адпав-ці з нормамі літ-га вымаўл-ня. Пасля прачыт-ня пры неабх-ці тлумач-ца лекс. зн-не пэўн. слоў, некат. можна запіс. на дошцы. Пасля г. тэкст зачытв-ца па сказах. Першы раз вучні слух., пасля зачытв. па частках, вучні запісв., трэці раз – правяр-ць.
У канцы ўрока, калі т-т запіс., яго неабх. прачыт. яшчэ раз, шк-кі правяр-ць.
7. Неспец. арф. пр-ні – тыя, у пр-се выкан-ня якіх асн. увага надаецца фармір-ню вучэбна-моўных, пунктуац. ці камунікат. ум-няў шк-каў.
Падбор слоў – вык-ца пры вывуч-ні марфалогіі, а т.с. лексікі, марфемікі, словаўтв-ня. Падбір-ца сл-ы пэўн. ЧМ, лексіка-граматычн. разраду, структ. і інш. Парал-на пры неабх-ці тлумач-ца прав-с слоў.
Канструяв-не – вык-ца пры вывуч-ні сінт-су і пункт., шк-кі буд-ць ск-ы пэўн. тыпу, структ.
Вольны Д. – набліж да пераказу і з’яўл. падрыхтоўч. этапам да яго прав-ня. Шк-кам дазвал-ца змяняць т-т, падбір. свае словы, ск-ы. Тэкст павінен лёгка ўспрым-ца на слых, запамін-ца, дзял-ца на прыблізна аднолькав. ч-кі, абз., і змяшч. сл-ы на пэўн. арф. правіла. Метод. пр-ня: зачытв. увесь т-т, тлумач. зн-не пэўн. слоў, ці спалуч-няў. Пасля г. т-т зачытв. па лагічна завершаных частках.шк-кі перадаюць змест, як запомнілі. Т-т паўторна не чыт-ца. Можна ўскладн. дадатк. зад-нем: 1. Зах-ць уласн. назвы; 2. Сказы з прост. м-й.
Творчы Д. 2 віды: 1. На змян-не т-ту; 2. На пашыр-не т-ту.
Д. на пашыр-не т-ту прав-ца для таго, каб шк-кі зразумелі, якую ролю адыр. сл-ы пэўн. ЧМ у маўл-ні (вывуч-не прым. як ЧМ). Метод. пр-ня: шк-кам паведамл. зад-не, затым зачытв-ца сказ, вучні яго запісв-ць у зменен. выглядзе.
Д. на змян-не зместу пры вывуч-ні асабов. займ-каў, тэмы “час дзеяслова” і інш. Метод. пр-ня: павед-ца зад-не (перадаць змест т-ту ад імя 3-яй ас.), т-т зачытв. па ск-х, вучні запісв. ск-ы у зменен. выглядзе.
Арг-я працы па арфагр. пры вывуч-ні неарф. тэм.
5-7 кл. Дзве формы: 1. Паўт-не вывуч-га па арфаграфіі; 2. Слоўнікава-арфаграфічн. праца.
Паўт-не вывуч-га па арф. Ажыццяўл-ца з дап-гай наст. дадатк. зад-няў: 1. Растлум. прав-с пэўных слоў; 2. Падкрэсліць у сл-х арф-мы; 3. Уставіць у сл-а патрэбн. літ-ры.
Слоўнікав. арф. праца ажыц-ца з дап-гай слоўнікав. (слоўнікава-арф.) Д.
8-9 кл. спец. тэм няма. Арфагр. працу наст. плануе самаст. спач-ку выяўл. узровень арфаграфічн. падрыхтав-ці вучняў (правесці пісьмов. працу, кантр. Д., прааналіз пісьмов. работы напіс-я ў прошл. годзе). Пасля г. склад-ца графік паўт-ня арф. тэм. Спач. паўтар-ца тыя тэмы, на якіх шк-кі часцей дапуск-ць памылкі. Мэтазг. зафіксав. у калянд.-тэмат. плане і запіс. у школьн. журнале.
Акрамя г. удасканаленне пісьм-ці шк-каў адбыв-ца пры падрыхт-цы да напіс-ня пісьм., кантрольн. і творч. прац і ў час ан-зу іх напіс-ня.
10-11 кл. На г. эт. узнаўл-не, паўт-не і сістэматыз-я ведаў шк-каў па арфагр., адбыв-ца як на спец. уроках вывуч-ня норм СБЛМ, так і пры вывуч-ні ўсіх тэм школьн. курса, калі вучням прапан-ца дадатк. арф. зад-ні.
Пыт. 8 Марфалогія – раздз. грам-кі, у якім вывуч-ца ЧМ, іх грамат. формы, знач-ні і катэгорыі. Граматыка займае цэнтральнае месца ў школьн. курсе бел. мовы. Яе вывуч-не дазвал-е шк-кам засвоіць асноўн. грамат. зак-ы і правілы, практычна авалодаць навыкамі вуснага і пісьмов. маўл-ня.
Задачы: 1. Азнаямл-не вучняў з сістэмай ЧМ; 2. Вывуч-не асноўн. ас-цей ЧМ (іх семантыкі, структуры, формаў змянення і інш.); 3. Азнаямл-не з функцыянав-нем ЧМ у маўл-ні; 4. Фармір-не неабходн. марфалагічн. УНаў (шк-кі павінны умець вызначаць ЧМ, яе лексічны і грамат. разрад і інш.); 5. Развіццё грамат. ладу маўл-ня шк-ка, узбагач-не слоўнікавага запасу; 6. Фармір-не ўмення правільна выкарыст-ць ЧМ, іх формы ва ўласн. вусн. і пісьмов. маўл-ні.
Этапы: 1. Пачатк. (1-4 кл.) – першасн. азнаямл-не шк-каў з ЧМ, іх некат. грамат. прыкметамі. Вывуч-ць: наз-к (род, лік, склон, 3-ы склан-ні, ужыв-не склонавых канчатк.), асабов. займ-кі, дзеясл. (знач-не, час, асоба, спраж-не, прав-с канчаткатк.), прысл. (знач-не і роля ў маўл-ні), служб. ЧМ (прыназ. і злучн.). 2. Асноўн. (сістэматычн.)(6-7кл.). Раздз. “Марфал. і арфагр.” – вывуч-не 6-ці самаст., 3-х служб. ЧМ+выкл, дзеепрым. і дзеепрысл. разгляд-ца як формы дз-ва. 3. 8-9 кл. – веды ўзнаўл-ца, паўт-ца пры вывуч. сінт. тэм. 4. Заключны (10-11) – веды ўзнаўл. як на спец. ур-х, тпк і парал-на з інш. раздз.
Спец. пр-пы вывуч-ня марфалогіі ў школе: 1. Марфолага-сінтаксічны – рэаліз-я г. пр-пу патраб. ад наст-ка пры вывуч-ні ЧМ і іх форм, абавязк. звяртаць увагу на тое, якую сінт. ф-ю ЧМ выконв-ць у ск-е. Марфалогія вывуч-ца на сінтаксічнай аснове. 2. Узаемасувязь вывуч-ня марфалогіі з разв-цём маўл-ня шк-каў. Мэтазгодна праводзіць пры вывуч-ні любой марфалагічн. тэмы, шляхам падбору такіх практ-няў, у працэсе вык-ня якіх будзе адбыв-ца фармір-не ўмення правільна вык-ць ЧМ, іх формы ў вусн. і пісьм. маўл-ні. 3. Узаемасув. вывуч-ня марфалогіі з арфаграф. Фармір-не арфагр. уменняў і навыкаў адбыв-ца на аснове грамат. ведаў. Арфаграфічн. праца павінна праводзіцца пры засв-ні кожн. марфалагічн. тэмы. 4. Пр-п уліку гіст-ных змен у мове. Даваць пэўны гіст-ны каментарый, тлумач-ні, што фармір-ць у шк-каў пагляд на м-у, як на сіст., якая ўвесь час развів-ца. 5. П. уліку сэнсава-грамат (тэкстаўтваральнай) ролі ЧМ. Шк-кам неабх-на паказ-ць, што кожн. ЧМ выконв. у т-це ўласців. ёй ф-цыю.
Метады і прыёмы вывуч-ня ЧМ. Этапы: 1. Этап успрым-ня вучэбн. мат-лу; 2. Азнаямл-ня; 3. Запамін-ня; 4. Фармір-ня марфал. УНаў.
Практык-ні і зад-ні: 1. Вызначыць ЧМ, той ці іншы разрад ЧМ, пэўн. грамат. прыметы ЧМ; 2. Падабраць словы пэўн. ЧМ, пэўн. грамат. разраду; 3. Утварыць формы ліку, склону; 4. Утвар. ад пэўн. сл-а ўсе магчым. формы; 5. Згрупав-ць сл-ы па часцінах м-ы, разрадах, пэўных грамат. прыкметах; 6. Скласці пэўную табліцу; 7. Зрабіць пэўны ці частковы марфалагічны разбор сл-а; 8. Са сл-мі пэўн. ЧМ ці іх формамі пабудаваць сл-не, сказы ці тэкст; 9. Знайсці памылкі пры ўтв-ні, ужыв-ні марфалагічн. форм, выправіць іх. Апошн. практ-не заўс. выконв-ца ў канцы ўсёй сістэмы.
9. Метод. вывуч-ня сін-су. Сінт-с – раздз. мов-ва, у якім вывуч-ца будова і зн-не сін. адзінак (словазл., сказа, т-ту).
Вывуч-не сінт-су у аг. адукац. устан-х мае як тэарэт., так і практ. зн-не. На зан-ках па сінт-су шк-кі атрымлів. неабх. тэарэт. веды, фармір-ць ум-ні, вызнач-ць сінт. адзінкі, іх тыпы, структуру і г.д.
Задачы: 1. Пазнаёміць шк-каў з сіст. сінт. адзінак; 2. Сфармір. УНы; 3. Стварыць тэарэтычн. базу для вывуч-ня пунктуац. тэм; 4. Сфармір. ум-не правільна вык-ць сінт. адзінкі розных тыпаў, структ.
Этапы: 1. Прапедэўтычны (падрыхт.). 5 кл. Раздз. “Сінт-с і пункт.” – знаёмяцца з сіст. сінт. адзінак, атрымл. пан-це пра просты і склад. сказ, але не вывуч. іх віды, знаёмяцца з гал. і дад. членамі сказа, з аднар. чл-мі сказа, звароткам, сказамі з прост. мовай. Фармір-ца УНы: дзяліць тэкст на сказы, групаваць сл-ні і сказы, карыст-ца інт-яй для абазн-ня межаў сказаў, выяўляць іх прызнач-не і адносіны да зместу выказв-ня, групав-ць сказы па мэце выказв-ня, будове і аднос. да зместу. 2. Спадарожны (6-7 кл.). Сппец. тэм няма. Веды ўзнаўл-ца пры вывуч. раздз. “Марфалог. і арфагр.” (сінтаксічн. роля часцін мовы ў сказе). 3. Асноўны (8-9). Раздз. “Сінт-с і пунктуац.” – вывуч. сінт-с прост сказа, ускл. сказ і склад. сказ. 4. Школа трэцяй ступені (10-11кл.) – узнаўл. веды як на спец. уроках як у 10, так і ў 11 кл. У 11 кл. у раздз. “Культ. вусн. і пісьмов. маўл-ня” прадугл. вывуч-не сін. нормаў СБЛМ.
Спец. пр-пы: 1. Марфолага-сінт. – патрабуе, напрыкл., пры правядз-ні сінт. разбору абавязк. звяртаць увагу на тое, якой ЧМ ці формай выражаны член сказа; 2. Узаемасув. вывуч-ня сінт-су і пунктуац. У адр-не ад курса СБЛМ у ВНУ, дзе сінт-с і пункт. вывуч-ца асобн., у школьн. курсе за вывуч-нем сінт. тэмы ідзе азнаямл-не з пунктуац. афармл-нем; 3. Узаемасув. вывуч-ня сінт-су з разв-цём маўл-ня шк-каў – з дап-гай спец. сістэмы практ-няў і зад-няў, у якой патраб-ца: пабуд-ць сказы, ствар. т-т пэўн. тыпу на пэўн. тэму, пераказ. т-т, захоўваючы пэўн. сінт. адзінкі; 4. Інтанацыйны – азнаямл-не вучн. з інтанав-нем сінт. адзінак.
Метады і прыёмы: 1. дакладна ведаць, што вывуч-ся на папяр. этапе засв-ня сінт-су; 2 узнавіць пэўн. базавыя ВУНы, якія засвоены пры вывуч-ні несінт. тэм на папяр. уроках (падрыхтоўч. гут-ка, фармуляв-не правіла, запамін-не, узнаўляльн. гут-ка).
Пасляд-ць азнаямл-ня: 1. Успрым-не вучэбн. мат-лу; 2. Азнаямл-не з вучэбн. мат-лам, заканчв-ца вывадамі; 3. Запамін-не; 4. Фармір-не УНаў.
Сіст. практ-няў і зад-няў: 1. Вызначыць сінт. адзінку; 2. Вызначыць тып сінт. адзінкі, яе структуру; 3. Пабудав. схему сінт. адзінкі /пабуд. сказ па пэўн. схеме; 4. Згрупаваць сінт. адзінкі па пэўн. прыкметах (выбар. ці выбар.-размеркав. дыкт-т); 5 пераканструяваць адзін тып сінт. адзінкі ў іншы; 6. Выпіс. з практ-ня ў падр-ку, маст. твора сінт. адзінкі пэўн. тыпу, структуры; 7. Перакл. сінт. адз. з руск. мовы на белар.; 8. Пераказ. сцісла, падраб. ці выбарачна зыходны тэкст, захоўваючы сін. адзінкі пэўн. тыпу; 10. Прачыт. словазл-не, сказы, т-т, знайсці сінт. (грамат.) памылкі і выправіць іх.
10. Метод. навуч. пункт. Пункт. – раздз. мов-ва, у якім вывуч-ца знакі прып. і правілы пастан-кі іх на пісьме. Метод. навуч. пункт. – раздз. МВБМ, у якім даецца апіс-не пр-су фармір-ня ў шк-каў пунктуац. УНаў.
Мэта – сфармір. пунктуац. пісьм-ць вучняў (правільна карыст-ца ЗП у пісьмов. маўл-ні). Для дасягн-ня мэты неабх.: 1. Раскрыць прызнач-не пункт, ЗП; 2. Пазнаёміць вучняў з пунктуац. правіламі (з ф-цыямі ЗП і ўмовамі іх пастаноўкі/непастан-кі ў сінт-х адзінках); 3. Сфармір-ць пунктуац. ум-ні (расстаўл. ЗП у адп-ці з правіл.); 4. Навуч. абгрунт-ць выбар ЗП і выбар месца для яго пастан-кі; 5 развіць пунктуац. зоркасць. Вывуч-ца паралельна з сінт-сам. Этапы: 1. Пачатк. (1-4 кл.) элементарн. звесткі па пункт. (паст-ка ЗП у канцы ск-а, коскі п/ж аднар. чл-мі. 2. Прапедэўтычны (падрыхт.) (5 кл.). Раздз. “Сінт-с і пункт.” (пастан-ка ЗП у канцы сказа, коскі п/ж аднар. членамі, двукроп’я пасля абагульняльн. сл-а, ЗП пры звар-ку, у ск-х з прост. мов., знаёмяцца з пастан-кай коскі п/ж частак склад. ск-а); 3. Спадар. (5-7 кл.). спец. тэм няма. Веды ўзнаўл. парал-на з інш. раздз. (дадатк. зад-ні). У 7 кл. – пастан-ка ЗП пры дзеепрым., дзеепрысл. звар-х і пры выкл-ку; 4. Асноўны (8-9). Раздз. “Сінт і пункт.” 8 кл. – ЗП у прост. ск-е, 9 кл. – п/ж ч-мі склад. сказа, у ск-х з прост. м-й; 5. Закл. (10-11) – веды ўзнаўл., паўт. як на спец. ур-х, так і пры вывуч-ні ўсяго курса.
Пр-пы: 1. Сэнсавы (семантыч.); 2. Грамат. (сінтакс.); 3. Інтанац.
Пастан-ка ЗП на пісьме адбыв-ца з улікам семантыкі сказа(сэнсу вык-ня), будовы сказа і яго інтанацыйн. аформлен-ці. Спец-ныя пр-пы: 1. Пр-п назір-ня за знач-нем ск-а (трэба прывуч. шк-каў назіраць за зн-нем сказа – бачыць у сказе тыя часткі, якія нясуць асноўн. інф-ю, і тыя, у якіх закладз. дадатк. інф-я); 2. Пр-п назір-ня за структ. ск-а (сінтакс. адзінкі грамат. аформлены. Адны з іх могуць быць прэдыкат. адзінкамі (сказы), другія ж - уваходзіць у структ. сказа(быць членамі сказа ці не). Вучань павінен бачыць структуру сказа, вызначаць, што г. за сказ і г.д.); 3. Пр-п назір-ня за інт-яй (уплыв. на паст-ку ЗП у канцы сказа, пасля звар-ка).
Умовы навуч-ня пункт.: 1. Вучні засвоілі неабх. веды па сінт-се; 2. Сфармір-ны неабх. сінтаксічн. УНы; 3. Умеюць правільна вызначаць логіка-прадметн. зн-ні, якія існ-ць у межах прост. ці склад-х сказаў(умовы, прычыны, уступкі і г.д.).
Метод. азнаямл-ня з пунктаграмай, пункт. правілам. Пунктагр. – г. правіла, якое адпавяд. правілам ці традыцыям ужыв-ня ЗП, ці яго адс-ці. Г. канкрэтн. выпадак вык-ня пункт. правіла. Пункт правіла – своеас. інструкц., у якой пералічв-ца ўмовы пастан-кі ці не пастан-кі ЗП у пэўн. сінт. адзінцы. Пан-ці пунктаграма і ЗП не аднолькавыя. Пасляд-ць азнаямл-ня: 1. Падрыхт. эт.(аналіз сінт. адз-кі). Узнаўл., паўтар. сінт. ВУНы, на аснове якіх будзе адбыв-ца тлумач. тэмы. 2. Успрым-не сінт. адз-кі з пэўн. пунктагр. (на прыклад.). 3. Азнаямл-не з пункт. правілам (сл-а наст, лекц., эўрыст. гут-ка, чыт-не прав.). 4. запамін-не пункт. прав. 5. Фармір-не ўм-няў. Пункт. ум-ні: 1. Тлумач. паст-ку ЗП ў сінтакс. адз-ках; 2. Самаст. правільна растаўл. ЗП; 3. Абгрунт-ць паст-ку канкр. ЗП і выбар месца яго паст-кі; 4. Правільна праводзіць работу над памылкамі. Віды практ-няў: 1. Тлумач-не ЗП (калект. ў вусн. форме); 2. Спісв-ні(ускл, няўскл., выбарачн.); 3. Навучальн. дыкт-ты(акрамя слоўнік.); 4. Творч. працы(пераказы, сачын-ні); 5. Падудова, канструяв-не, перабудова ск-ў.
Вывучэнне стылістыкі.
Стылістыка – р-л мовазн-ва, у якім дасдед. нормы і сп-бы вык-ння моўных ср-каў у розных абставінах маўл. зн-н, г. зн. у розных стылях. Адм-цю вывуч стылістыкі з’яўл. тое, што стылістыка не вылуч. у асобны р-л, а вывучаецца // з засваеннем усіх р-лаў шк. курса. Асн. мэта вывуч С. – сф-ць к-ру маўл. шк-каў. Для гэтай мэты неах-на: 1)пазнаеміць вучняў з функц. стылямі маўл. 2)навучыць вызн-ць стыль пэўнага тэксту як на аснове яго цэласнага успрым, так і на аснове аналізу яго прымет 3) навучыць будаваць тэксты ў пэўным стылі; 4)знах-ць і вызн-ць ў пэўным тэксце стыліст памылкі, навучыць рэдагаваць тэкст. Вывуч. стыляў маўл. Азнаямл з эл-мі С. пачын. з 5 кл. Тут вучні знаёмяцца з пан. стыль маўл., але, улічваючы тое, што размежав. стыляў маўл. асноўваецца на розных тыпах маўл. сіт., працу па С. варта пачын. з засваення пан. маўленчая сіт. Для г. мэтазг. выкар-ць практыкав з наст. зад.: прачытайце тэксты, пра што ў іх гаворыцца, пра адное і тое ж ці пра рознае? аднолькава гаворыцца ці па-роз.? Падумайце, дзе могуць быць вык-ны г. тэксты. У выніку аналізу шк-кі павінны зразумець, што выказванне зал-ць ад таго, дзе мы гаворым (у афіц ці неафіц зносінах), з кім (з 1 чал, многімі людзьмі), з якой мэтай (паведамленне, зносіны, уздзеянне). У канкр сіт маўл вык-цца тэксты канкр. стылю. Вывучэнне канкр. стылю маўл. павінна адбыв. на аснове адпаведн. тэксту. Праца па С. абавязк павінна праводз. пры вывуч. усіх р-лаў шк. курса, найб спрыяльны “Лексіка. Фразеал”. Стыліст. працу мэтазг-на праводзіць на розных этапах урока, але часцей г. адбыв. на этапе азнаямл. з новым матэр. і пры замац. ведаў, фармір. У. і Н. На этапе вывуч новага мат-лу ўвага вучняў звярт на стыліст ролю пэўнай моўнай з’явы, у тэкстах якога стылю яна найчасцей прадст-на. На этапе замац. ведаў у вучняў павінны ўдаскан-цца наст. стыліст. У. і Н.: 1) у прав-на ввызн-ць стыль тэкту 2)знаходзіць у тэксце моўныя ср-кі, хар-ныя для пэўнага стылю маўл 3)уменне будаваць тэкст у пэўным стылі маўл 4)рэдагаваць тэкст, знах-ць у ім стыіст памылкі. Для фарміравання гэтых уменняў вык-цца практ. з наст. зад: 1)прачытайце тэкст, вызн. стыль 2) прач. тэкст, знайдзіце ў ім моўныя ср-кі, якія паказв-ць на прынал-ць яго да пэўн. стылю 3) перакажыце тэкст пэўн стылю 4)пабудуйце тэкст на пэўн тэму, вызн-це у якім стылі гэты тэкст неабх-на стварыць 5) Прачыт. сказы, знайдз. стыліст. памылкі 6) знайдзіце ў тлум. сл-ку словы з пэўнымі стыл. паметамі, у якіх стылях г. словы будуць выкар-цца.
Пераклад.
Пераклад- адна з відаў работ па разв. звязн. маўл. побач з перак. і сач., пашырае лекс. запас вуч., удаск. веды па грам-цы, садзей больш глыб. разум. стр-ры мовы, забясп. сістэматызацыю атрым вед., садзейнічае развіццю навыкаў у розных відах маўл. дз-ці (аўдзір, гавар, чыт, пісьмо) і іх удаскан. Мэтазгоднасць вык-ння.. Псіхал. асновы выкар. П. - другая мова абавязк засвойв. праз прызму першай мовы. Умела выкарыст. П. дазваляе ператвар. стыхійны, несвядядомы перанос у свядомы, метад-на накіраваны. П. можа быць дзейсным ср-кам карэкцыі двухмоўя. П. дае магч. удаклад, замац і актывіз атрым веды, параўноўваць розн факты і з'явы абедзв моў.Кашт-ць сваёй мовы пазн. ў параўн. Займацца П. варта пры навуч. і б., і рус. м. Умен перакл. неабх. люб адук. чал. П. у с-ме моў адук можа выст у 2 ф-х: 1) як ср-к навуч мове. 2) як мэта навуч– навучыць перакладаць і карыст. П. у пр-се моўных зносін. П – яшчэ і сродак атрым. інф. з тэкстаў на інш м. Тыпалогія. Паводле ф-мы падачы мат-лу. ( пісьмовы (пісьмовы П. пісьмовага тэксту; пісьмовы П. вуснага тэксту) і вусны (вусны П. вуснага тэксту, вусны П. пісмовага тэксту). Паводле жанр-стыл. ас-цей тэксту (П тэкстаў маст., нав., публ., афіц. і гут. стыл.) Пав паўнаты перадачы зместу (поўны і няп.). Паводле адп-ці арыгіналу (адэкватны (раўнацэнны) і вольны (пераклад- пераказ ) Прыёмы П.: падстаноўкі (прыёмы, засн на максімальна магчымым сэнс-структ. паралелізме мовы арыгінала і мовы П.), трансфармацыі (прыёмы, якія вык-ць адыход ад магчымага сэнс-структ паралелізму тэксту арыгінала і П.). Тэкст для П. выбір. з улікам канкр задач і патрабав:
• выкарыст. тэкстаў розн. стыляў і тыпаў; • змяст-ць; • насыч. моўнымі з'явамі; • адпав. аб'ём, • даступн-ць ці адпав-ць па цяжк-ці.
Метадычная схема працы над П.: • асэнсав. стылю, тыпу, жанру маўл. і фармірав. на гэт. аснове задачы П.; • комплексны аналіз тэксту; • вусны П. тэксту з рус. м. на бел.; • ацэнка выказванняў; • пісьмовы запіс тэксту; • удаск напісанага.
Сачыненне як від работы.
Сачыненне – від твор працы, у час правядз. якой адбыв. выказв. шк-мі сваіх думак, пачуц., разваж. на пэўную тэму. У параўн. з перак. і інш. твор працамі сач. – найб. склад. від вуч. дз-ці школьнікаў, бо патрабуе напісанне свайго ўласн. тэксту. Праца над сач. дазвал фар-ць у вуч. наст. уменні: уменне назіраць, даваць ацэнку ўбач, збір мат. для раскр. тэмы і інш.
Класіфік. сач.: 1) у адпав. з мэтай правядз.(навучальн і кантр); 2) у зал. ад месца напіс: (класныя і дам.); 3) у зал. ад крыніцы інф.ведаў. (сачын. па карціне, на літ. і вольныя тэмы); 4) па жанры(сач.-водгукі, сач.-рэцэнзіі, казкі і г.д.); 5) у зал. ад аб’ёму: (поўнага аб’ёму і сач.-мініяц); 6) у зал. ад тыпу маўлен: (сач.-апавяд., сач.-апіс., сач.-разваж.) Спосабы падрыхт. да сач. У мет-цы найб. часта выкар. такія сп-бы падрыхт.: 1) аналіз тэксту-ўзору (У як-ці такіх тэкстаў выкар. сач (лепшыя), напіс шк. ў мін гады. Пры аналізе звярт. увага на тое, ці адпав. змест тэме, ці ў патр. пасл-ці раскр. тэма сачын., якія моўн ср-кі былі выкар. аўтарам на г. тэму. Тэкст-узор выкар. звыч. у слаб класе. М. выкар. і “негатыўны” тэкст. Звярт. увага на яго недах. Такі аналіз праводз. у стар. кл.; 2) саст. плана (План неабх-на саст-ць абавязкова, бо гэта дае магч-ць вучню зразумець змест сач, у якой пасл-ці раскрываць какнр. тэму. У школе выкар. 2 віды плану: просты і склад. Са склад. вучні знаём. ужо ў 6 кл. У такім плане 3 ч.: 1 ч. –уступ, 2 ч. –асноўн (падзял. на падпункты), 3 ч. – заключ. Кожная з частак м. мець сваю назву); 3) збор і сіс-цыя мат-лу. (адбыв. па-розн. у зал-ці ад тэмы сач. Можна праводзіць патрэбн запісы падчас аналізу карціны, пазн-ць ч-кі маст. тэксту, якія можна вык-ць у С. Сіст-ць мат-т – выбраць той, які неабх-на выкар-ць, размясціць у патр. пасл-ці) 4) лекс-стыл. падрыхт.( праводз. на ўроках, якія папяр-ць напіс. С. У час яе правядз. можна вылучыць наст. ф-мы работы: праца з тэкстамі на тую тэму, на якую будзе напіс. С., можна складаць сказы з тымі словамі, якія шк-кі абавязк выкар-ць пры напіс С.)
