Свайго вышэйшага размаху антыфеадальны рух беларускага і ўкраінскага народаў дасягнуў у 40-50-я гг. ХVІІ ст. Цэнтрам барацьбы стала Запарожская Сеч. У складзе ўкраінскага казацтва было шмат казакаў – беларусаў, выгнаных з роднай беларускай хаты. Таму нярэдка паўстанні на Украіне адгукаліся паўстаннямі на Беларусі.
Пасля перамог Багдана Хмяльніцкага пры Жоўтых Водах і Карсуні (1648 г.) на Беларусі ўспыхнула моцнае паўстанне пад кіраўніцтвам Антона Нябабы. Да яго прымкнулі паўстанцкія групы іншых атаманаў (Галавацкага, Няпаліча, Хвэсько). Супраць паўстанцаў выступіў літоўска-беларускі гетман Януш Радзівіл. З боку паўстанцаў была немалая сіла – прыкладна 30 тысяч чалавек, ва ўрадавай арміі – не менш. Абодва лагеры біліся бязлітасна. Паўстанцы авалодалі Гомелем, Лоевам, Брагінам, Пінскам. У Пінску яны загубілі ўсіх шляхцічаў, палякаў, не шкадуючы нават старых, малых, жанчын. Балоты і лясныя гушчары дапамагалі паўстанцам. Але ўрэшце рэшт урадавыя войскі прыступам узялі Пінск, які быў зруйнаваны і заліты крывёю. Задушана паўстанне і ў іншых месцах.
Праз некалькі месяцаў Беларусь зноў запалілася полымем паўстанняў у Слуцку, Быхаве, Чарнобылі, Магілёве, Рэчыцы, Мазыры, Бабруйску і інш. У колькасных адносінах паўстанцы мелі перавагу (а калі яшчэ сюды далучыць спачуваючых, дык – шматразова). Не было ў гэты час ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім, мабыць, павета, якога нельга прылічыць да ліку мяцежных. Такі паварот падзей (калі перамогі былі на баку паўстанцаў) занепакоіў кіруючыя колы Рэчы Паспалітай. Каралеўская ўлада прымае захады, каб ізаляваць беларускія землі ад казацкага пранікнення, а затым задушыць выступленні.
Увосень 1648 г. 12-14-тысячная армія пад агульным кіраўніцтвам Януша Радзівіла, яго стражнікаў (Мірскі, Горскі, Валовіч, Пац) накіравалася на выкананне каралеўскага загаду. Яны адваявалі Пінск, Бярэсце, Чарнігаў, Стары Быхаў, Слуцк. У першай палове 1649 г. войскі Вялікага княства Літоўскага здолелі ўзяць пад свой кантроль поўдзень Беларусі. Да восені 1651 г. ішла бесперапынная барацьба, але затым казацкія атрады былі выведзены з Беларусі. Спад, наступіўшы ў сувязі з паражэннем паўстанцаў, не прыпыніў зусім барацьбы, якая і надалей працягвалася ў розных формах.
Пасля Пераяслаўскай рады, калі Б. Хмяльніцкі прызнаў пратэктарат Расіі над Украінай (1654 г.), Масква аб’явіла вайну Рэчы Паспалітай. Напачатку ваенных дзеянняў поспех быў на баку Расіі. У маі 1654 г. 100-тысячная руская армія пачала наступленне на Рэч Паспалітую.
Да лета 1658 года расійскія войскі занялі Смаленск і яшчэ 33 гарады Беларусі, цэнтральную і значную частку Заходняй Беларусі, а таксама сталіцу ВКЛ – Вільню.
Летам 1655 года на Рэч Паспалітую напалі войскі Швецыі. Яны даволі хутка занялі вялікую частку тэрыторыі Польшчы і Жамойцію. 24 кастрычніка 1656 г. паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай было заключана Віленскае перамір’е, у адпаведнасці з якім Польшча і Расія спынялі ваенныя дзеянні паміж сабой і аб’ядноўваліся для барацьбы са шведамі. Да іх далучыліся Аўстрыя і Данія. Сумеснымі намаганнямі шведскія войскі былі выціснуты з захопленых зямель. Але ў 1658 г. баявыя дзеянні паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай узнавіліся. У асобных гарадах супраць расійскіх гарнізонаў выступіла насельніцтва. Вайна вялася з пераменным поспехам і скончылася падпісаннем Андрусаўскага перамір’я (1667 г.), згодна з якім Беларусь заставалася ў складзе Рэчы Паспалітай. Смаленскае ваяводства, левабярэжная Украіна і Кіеў адыходзілі да Расіі.
Усе гэта прывяло да крызіснага стану сельскай гаспадаркі, рамяства і гандлю Рэчы Паспалітай. Краіна страціла міжнароднае значэнне.
Такім чынам, сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў ХVІ – ХVІІІ стст., як і грамадска-палітычнае жыццё, не адзначалася стабільнасцю. У гэты час наглядаецца бурны рост гарадоў, павелічэнне гарадскога насельніцтва, а таксама і глыбокі заняпад гарадского жыцця. Аграрная рэформа другой паловы ХVІ – першай паловы ХVІІ стст. прывяла да ўсталявання фальварачнай сістэмы гаспадарання, канчатковага запрыгоньвання сялян і значнага павелічэння іх прыгонніцкага ўціску.
Барацьба за пазбаўленне ад нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту беларусаў і ўкраінцаў часам перарастала ў нацыянальна-вызваленчы рух, у 1648 годзе запарожскае казацтва ўзнялося на паўстанне, якое затым перакінулася на Беларусь. Адзін за другім прыходзілі сюды казацкія загоны. Каля іх гуртаваліся паўстаўшае беларускае сялянства і нізы мяшчан. Новы ўздым барацьбы з прыгнятальнікамі пачаўся вясной 1649 г. і працягваўся ў 1650 і 1651 годзе.
Пытанні і заданні: 1. Пакажыце прычыны бурнага росту гарадоў і іх заняпаду ў асобныя перыяды ХVІ - ХVІІІ ст., рост і спецыялізацыю рамесніцтва. 2. Абазначце на карце месцы найбольш значных антыфеадальных выступленняў на Беларусі ў канцы ХVІ - першай палове ХVІІІ ст. 3. Якія вынікі для Беларусі мела вайна 1654-1667 гг.?
Тэма 3. Супярэчнасці і канфлікты сярод еўрапейскіх дзяржаў у ХVІІІ стагоддзе. Падзелы Рэчы Паспалітай
§1. Галоўныя рысы эканамічнага, сацыяльнага і палітычнага развіцця заходнееўрапейскіх краін у пачатку ХVІІІ ст.
§2. Унутраныя прычыны палітычнага крызісу і эканамічнага заняпаду Рэчы Паспалітай
§3. Паўстанне Т. Касцюшкі. Канец Рэчы Паспалітай
§1. Магутныя раней дзяржавы Іспанія, Францыя і Рэч Паспалітая ў пачатку XVIII ст. прыходзяць у заняпад. Арыентацыя ў гэтых краінах на сельскагаспадарчы сектар робіць іх адсталымі ў параўнанні з Англіяй. У Англіі наглядаецца паскоранае прамысловае развіццё і яна праяўляе сябе на еўрапейскім кантыненце ў якасці патэнцыяльнага лідэра. У час вайны за “іспанскую спадчыну” Англія захапіла важную крэпасць Гібралтар, пашырыла свае ўладанні ў Паўночнай Амерыцы і выцесніла сваіх канкурэнтаў Іспанію, Францыю са сферы гандлю рабамі.
У сваю чаргу Расія, Прусія, Аўстрыя і Швецыя таксама праз агрэсіўную палітыку імкнуліся ўмацаваць свае пазіцыі на міжнароднай арэне.
Перадзел сферы ўплыву ў рэгіёне Балтыйскага мора прывёў да пряцяглай Паўночнай вайны (1700-1721). Вынікам гэтай вайны стала перамога антышведскага Паўночнага саюза (Расія, Данія, Саксонія, Прусія, Рэч Паспалітая), заняпад Швецыі і яе праціўнікаў Даніі, Саксоніі, Рэчы Паспалітай. І ў далейшым краіны, незадаволеныя вынікамі ранейшых ваенных і палітычных падзей, імкнуліся ўзмацніць свае пазіцыі, рыхтаваліся да новай вайны. У 1756-1763 гг. паміж Аўстрыяй, Францыяй, Іспаніяй, Расіяй, Швецыяй з аднаго боку і Прусіяй, Англіяй, Партугаліяй і шэрагам германскіх дзяржаў з другога ўспыхнула Сямігадовая вайна.
Вынікамі Сямігадовай вайны стала пашырэнне каланіяльнай экспансіі Брытанскай імперыі. Палітыка англійскага ўрада ў дачыненні да сваіх шматлікіх калоній насіла выразна эксплуататарскі характар. Сярод іншых калоній, якія давалі найбольшыя даходы, займалі англійскія ўладанні ў Паўночнай Амерыцы. Цяжкае становішча каланістаў дадзенай часткі свету падняло іх да масавых узброеных выступленняў за свае правы і свабоды.
У ходзе вайны каланісты здолелі атрымаць шэраг перамог над рэгулярнай брытанскай арміяй. Мірныя дамовы, заключаныя ў 1783 г. у Версалі, прызналі суверэнітэт ЗША. У 1787 г. Кантынентальны кангрэс ЗША прыняў Канстытуцыю, якая падцвердзіла федэратыўны статус краіны.
У Францыі ў гэты час адзначалася паступовае нарастанне крызісу абсалютнай манархіі. Рэзкае абвастрэнне грамадска-сацыяльных адносін пры адначасовым аб’яднанні інтарэсаў шырокіх народных мас і буржуазіі стала напрыканцы XVIII стагоддзя галоўнай прычынай Вялікай Французскай рэвалюцыі (1789-1794 гг.). Спачатку да ўлады ў гэтай краіне прыйшлі прадстаўнікі буйнай буржуазіі і ліберальнага дваранства. Але летам 1792 г. улада перайшла да жырандыстаў. Яны абвясцілі Францыю Рэспублікай, правялі жорсткія рэпрэсіі супраць былой правячай эліты, пакаралі смерцю караля Людовіка XVI. У 1799 г. у Францыі адбыўся дзяржаўны пераварот, пасля якога ўсталявалася асабістая дыктатура генерала Напалеона. Пры ім у Францыі ўзрасла роля арміі, краіна праводзіла агрэсіўную знешнюю палітыку.
У другой палове ХVІІІ ст. адбываецца ўзмацненне знешніх пазіцый Расіі. Яе галоўны праціўнік Францыя не змагла супрацьстаяць ёй і стварыць дзеяздольны “Усходні бар’ер” (у склад бар’ера ўваходзілі Швецыя, Рэч Паспалітая, Асманская Імперыя). Тут заслуга самой Расіі. Яна мела перамогі і над Швецыяй, і над Асманскай Імперыяй. Расія займае вядучае становішча ў Еўропе.
Пасля таго, як у 1733 годзе памёр кароль Аўгуст ІІ, у Рэчы Паспалітай пачалося бескаралеўе. Францыя падтрымлівала свайго стаўленіка Станіслава Ляшчынскага, з прыходам якога магла разлічваць на стварэнне паслухмянага для сябе блока дзяржаў супраць Расіі ў складзе Рэчы Паспалітай, Швецыі і Асманскай імперыі.
Расія разам з Аўстрыяй падтрымлівала свайго прэтэндэнта – сына Аўгуста ІІ. Пасля выбрання каралём Ляшчынскага прыхільнікі Аўгуста звярнуліся да Расіі, Аўстрыі і Прусіі з “Дэкларацыяй”, у якой прасілі абараніць польскую форму кіравання ад умяшання Францыі. Гэта дало повад для пачатку вайны, якая працягвалася з 1733 па 1735 год. Пасля перамогі рускіх войск каралём стаў Аўгуст ІІІ. Затым у 1735 (па 1739 г.) пачынаецца Руска-Турэцкая вайна, а з 1741 г. па 1743 г. Расія ўступае ў вайну са Швецыяй, дзе поспехі былі на баку рускіх войск. Актыўны ўдзел прыняла Расія і ў іншых агульнаеўрапейскіх канфліктах сярэдзіны ХVІІІ ст. У Сямігадоваю вайну (1756 – 1763) Расія ўступіла ў 1757 г., кульмінацыяй гэтай кампаніі было ўзяцце Берліна (28 верасня 1760 г.).
Другая палова ХVІІІ ст. таксама насычана войнамі. Рускія войскі нанеслі паражэнне Асманскай імперыі. У выніку Крым, адкуль на працягу многіх стагоддзяў ханы рабілі грабежніцкія набегі, перастаў быць васалам Асманскай імперыі. 8 красавіка 1783 года па Указе Кацярыны ІІ Крым быў уключаны ў склад Расіі. З 1788 года Расія вяла вайну са Швецыяй і Асманскай імперыяй, і тут яна мела бліскучыя перамогі. Апошнім важным дзеяннем Расіі ў другой палове ХVІІІ ст. сталі паспяховыя выступленні супраць Францыі ў Італіі, Аўстрыі, Паўночнай Італіі.
Дзяржавай, якая стала месцам сутыкнення супярэчлівых інтарэсаў Францыі, Аўстрыі і Расіі, да гэтага часу была Рэч Паспалітая. Менавіта на глебе інтарэсаў уключэння ў сферу ўплыву (палітычнага і ваеннага) Рэчы Паспалітай і стварыўся саюз Расіі і Прусіі. Праўда, мэты гэтых краін у адносінах Рэчы Паспалітай былі розныя. Кацярына ІІ аддавала перавагу захаванню Рэчы Паспалітай як цэласнай дзяржавы з расійскім уплывам на яе. Фрыдрых ІІ, прускі манарх, меў на мэце тэрытарыяльны падзел Рэчы Паспалітай і далучэнне яе тэрыторыі да Прусіі.
Былі і аднолькавыя мэты ў гэтых дзяржаваў: мець шырокія магчымасці для ўмяшання ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай. Саюзны дагавор паміж Расіяй і Прусіяй уключаў рашучыя супрацьдзеянні ўсялякім спробам ліквідаваць “liberum veto” (вольнасці шляхецкія) і дабіцца ўраўнавання правоў праваслаўных і католікаў. Але справы (знешнія) складваліся так, што Расія павінна была ўступіць Аўстрыі, пагадзіўшыся на падзел Рэчы Паспалітай, на якім настойвалі Прусія і Аўстрыя яшчэ з 1768 г.
§2. У сувязі з падзеламі Рэчы Паспалітай неабходна разгледзець, што ж рабілася ў самой Рэчы Паспалітай.
Рэч Паспалітая з другой паловы ХVІІІ ст. паступова адставала ад суседніх краін і, нарэшце, апынулася ў становішчы глыбокага заняпаду. Краіна перажывала стан грунтоўнага развалу. У гэтай краіне палітычная ўлада знаходзілася ў руках аднаго класа – шляхты. Іншыя класы і нават кароль не мелі ўлады, ніякіх правоў. Справа дайшла да таго, што шляхта мела права складаць у дзяржаве ваенныя саюзы для абароны сваіх класавых інтарэсаў і правоў (т.зв. канфедэрацыі) і законна падымаць бунт супраць караля, калі ён не ішоў насустрач шляхецкім патрабаванням і “парушаў”, як ім здавалася, яе правы. Кароль шукае выйсце, звяртаецца па дапамогу да чужаземных двароў, што давала апошнім повад для ўмяшання ва ўнутраныя справы Польшчы.
Сеймы ў апошнія гады існавання Рэчы Паспалітай не маглі прыняць карыснае для дзяржавы рашэнне ў сувязі з існуючым прынцыпам аднагалоснасці. Адзін пасол Сейма сваім liberum veto – “не дазваляем” – прыпыняў любое рашэнне Сейма. Магнаты вялі паміж сабой сапраўдныя войны, крыўдзілі шляхту (драбнейшую) і іншыя станы. Шляхта здзекавалася з мужыкоў і мяшчан. Каталікі чынілі ўціск дысідэнтам (некаталікам). Дысідэнты, не маючы абароны ад сваёй дзяржавы, стваралі канфедэрацыі і звярталіся па дапамогу да чужаземных улад.
У 1767 г. утварылася дысідэнцкая (праваслаўна-пратэстанцкая) канфедэрацыя ў Слуцку (Слуцкая). Яе падтрымалі дзяржаўныя прадстаўнікі Расіі, Прусіі, Аўстрыі. Калі Сейм адмовіўся ўхваліць пастановы, якіх дамагаліся чужаземныя паслы і Слуцкая канфедэрацыя, то ў Варшаву былі ўведзены рускія войскі, арыштаваны правадыры крайне каталіцкай партыі Сейма. Толькі тады Сейм здаўся і (у 1768 г.) прыняў пастанову аб тым, што ўсе дысідэнты ў Польшчы не павінны прыгнятацца за рэлігійныя перакананні і маюць тое ж самае права, што і католікі. Расійскаму ўраду было дадзена права аберагаць правы дысідэнтаў і сачыць за недатыкальнасцю асноўных законаў Рэчы Паспалітай. Такім чынам, Расія атрымала як бы пратэктарат над Польшчай.
У адказ на гэта ўтварылася працілеглая канфедэрацыя ў г. Бары, каторая паставіла мэтай абарону паменшаных, на яе погляд, праў каталіцтва і незалежнасці Сейма. Стварэнне Барскай канфедэрацыі выклікала даволі шырокія паўстанні запарожскіх казакаў, т.зв. гайдамакаў (мужыкоў, што казакавалі ў правабярэжнай Украіне). Да мужыкоў далучылася і дробная праваслаўная шляхта. На чале паўстанцаў стаяў Максім Жалязняк. Найкрывавейшым эпізодам паўстання была разня ва Умані (Уманьская разня).
Выразны сацыяльны кірунак паўстання прывёў да часовай згоды паміж рускім урадам і Барскай канфедэрацыяй. Абодва бакі ўзяліся за паўстанцаў. Расправіўшыся з паўстанцамі, рускія рукамі Суворава прыкончылі і барскіх канфедэратаў. Вось тады ў 1772 г. і адбыўся першы падзел Рэчы Паспалітай. Да Расіі адышлі Віцебскае, Магілёўскае, Мсціслаўскае і частка Полацкага ваяводстваў. Насельніцтва адносна спакойна ўспрыняла далучэнне да Расійскай імперыі, прыгонныя сяляне ведалі сваіх паноў, а тыя ў асноўным захавалі свае ўладанні. З дзяржаўнай уладай яны сустракаліся рэдка.
Падзеі 1772 г. прабудзілі рэфармацыйны рух сярод адукаваных слаёў шляхты Рэчы Паспалітай. Праз Сейм былі праведзены новыя дзяржаўныя законы, вядомыя пад назвай Канстытуцыя 3 мая 1791 г.. У ёй было запісана, што заканадаўчая ўлада належыць двухпалатнаму Сейму, які выбіраецца на 2 гады. Выканаўчую ўладу мае кароль, не выбраны, як гэта было раней, а наследны. Пастановы ўхваляюцца не аднагалосна, а большасцю. Было скасавана liberum veto, права шляхты на ўтварэнне канфедэрацый. Мяшчанам давалася права пасылаць у Сейм сваіх паслоў. Пану дазвалялася вызваляць мужыка ад прыгону, калі ў яго была на гэта добрая воля. Абвешчана была свабода веры, але каталіцтва прызнана пануючай рэлігіяй.
Хоць законы прымаліся пад уплывам Французскай буржуазнай рэвалюцыі, яны былі далёкія ад буржуазных запатрабаванняў. Да таго ж і такія невялікія змены ў заканадаўстве не спадабаліся большасці шляхецтва. Таму для абароны сваіх правоў магнаты і шляхта ўтварылі (у маі 1992 г. у м. Тарговіце, Украіна) Тарговіцкую канфедэрацыю пад патранатам рускага ўрада. Рускія войскі ў падтрымку Тарговіцкай канфедэрацыі занялі Варшаву. Прускі кароль як бы для спынення безуладдзя ў Польшчы заняў яе заходнія вобласці. Адбыўся другі падзел (1793 г.).
З боку патрыятычнага руху Польшчы ўзнікаюць арганізацыі, якія выступаюць за непадзельную і незалежную Рэч Паспалітую з Канстытуцыяй 1791 г. Такія арганізацыі былі створаны ў Літве і на Беларусі (яны працавалі сярод шляхты і мяшчан, да сялянства амаль не даходзілі).
§3. Прагрэсіўныя колы польскай шляхты, прадстаўнікі нараджаючайся буржуазіі зрабілі спробу захаваць нацыянальную самастойнасць Польшчы і ў сакавіку 1794 г. паднялі паўстанне. Цэнтр яго быў у Кракаве, правадыром – генерал Тадэвуш Касцюшка (1746–1817).
Выдатны дзеяч польскага нацыянальна-вызваленчага руху Т.Касцюшка нарадзіўся ў сям’і сярэднепамеснага шляхціча ў Слонімскім павеце (зараз Івацэвіцкі раён Брэсцкай вобласці). Адукацыю атрымаў у Варшаўскім кадэцкім корпусе. Як адзін з лепшых яго выпускнікоў быў накіраваны ў Францыю, дзе прабыў 4 гады. Там ён і азнаёміўся з прагрэсіўнымі тэорыямі французскіх матэрыялістаў і асветнікаў, што аказала значны ўплыў на фармаванне яго светапогляду.
У 1776 г. Т. Касцюшка накіраваўся ў Амерыку, дзе ўдзельнічаў у вайне за незалежнасць Паўночнай Амерыкі. Там ён зарэкамендаваў сябе добрым ваенным стратэгам. У 1784 г. Касцюшка вярнуўся на радзіму ў чыне брыгаднага генерала і стаў адным з кіраўнікоў патрыятычных сіл, якія выступалі за адраджэнне сваёй краіны. Вясной 1794 г. (12 сакавіка) Т. Касцюшка стаў кіраўніком паўстання, а 4 красавіка 1794 г. паўстанцкая армія пад яго кіраўніцтвам атрымала перамогу над рускім войскам генерала Дзянісава пры Рацлавіцах. Паўстанне распаўсюдзілася на другія ваяводствы Польшчы. 17 красавіка пачалося паўстанне ў Варшаве, дзе размяшчаўся буйны гарнізон рускіх войск. Хутка паўстанне перакінулася на тэрыторыю Беларусі і Літвы. У ноч з 22 на 23 красавіка пачалося паўстанне ў Вільні. Кіраўніцтва паўстаннем, якое ўзначаліў інжынер-палкоўнік Якуб Ясінскі, абнародавала маніфест, у якім быў заклік да насельніцтва далучыцца да паўстанцаў. Аднак у Беларусі да паўстання далучыліся толькі шляхта і частка гарадскога насельніцтва.
7 мая 1794 г. Т. Касцюшка выдаў Паланецкі універсал, у якім абяцаў вызваліць сялян, зменшыць баршчыну, вызваліць усіх удзельнікаў паўстання ад подацей. Сяляне браліся пад апеку дзяржавы і маглі пакідаць свайго памешчыка пасля поўнага разліку з ім і выплаты дзяржаўных подацей (падаткаў). Але універсал не быў ажыццёўленны, шляхецкае кіраўніцтва паўстаннем адмовілася ад знішчэння прыгоннага права і перадачы зямлі сялянам. У выніку сяляне адышлі ад руху, гэта і з’явілася асноўнай прычынай яго паражэння.
10 кастрычніка ў бітве пры Мацеевічах былі разгромлены галоўныя сілы паўстанцаў, паранены Касцюшка трапіў у палон. Народна-вызваленчы рух у Польшчы, нягледзячы на яго часовыя поспехі, меў паражэнне. Падавіўшы паўстанне Т.Касцюшкі (восень 1794 г.), Расія, Аўстрыя, Прусія зрабілі трэці падзел Рэчы Паспалітай.
У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай да Расіі адышлі беларускія землі з насельніцтвам 4 млн. чалавек. Паводле першапачатковага адміністрацыйнага падзелу (1772 г.) паўночная (прыдзвінская) частка беларускіх зямель увайшла ў Пскоўскую, а паўднёвая (прыдняпроўская) – у Магілёўскую губерні. З гэтых дзвюх губерняў было ўтворана Беларускае генерал-губернатарства. Першым генерал-губернатарам Кацярына ІІ прызначыла графа, віцэ-прэзідэнта ваеннай калегіі З.Г.Чарнышова.
У 1776 г. з беларускіх і латгальскіх паветаў, якія да гэтага знаходзіліся ў Пскоўскай губерні, была ўтворана Полацкая губерня. У 1793 г. (пасля ІІ падзелу) утворана Мінская губерня, у 1795 г. – Слонімская і Віленская губерні. У 1796 г. (12 снежня) – указам Паўла І – лік расійскіх губерняў быў скарочаны. Да 1801 г. на землях Беларусі існавала тры губерні: Беларуская (у яе ўваходзілі Полацкае і Магілёўскае намесніцтвы з насельніцтвам, прыкладна, 1500 тыс. чалавек, губернскі горад Віцебск), Мінская з колькасцю насельніцтва больш за 800 тыс., Літоўская з цэнтрам у Вільні, дзе пражывала, прыкладна, 1600 тыс. чалавек.
Але затым паводле ўказа Аляксандра і да 9 верасня 1801 г. быў зроблены новы губернскі падзел усей Расіі. На тэрыторыі Беларусі ўтварылася 5 губерняў: Магілёўская, Віцебская, Гродзенская, Віленская, Мінская. Першыя 2 губерні ўвайшлі ў Беларускае, а наступныя 3 – у Літоўскае генерал-губернатарсва. Такі падзел праіснаваў да 1915 г.
Як разглядаць падзел Рэчы Паспалітай? Разглядаць далучэнне Беларускіх зямель да Расійскай імперыі толькі станоўча (як гэта рабілі раней) ці адмоўна (што робяць сёння некаторыя навукоўцы, а больш за ўсё публіцысты) – нельга. Як і ва ўсялякай з’яве, у падзеле Рэчы Паспалітай і ўключэнні беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі – шмат супярэчнасцей, ёсць плюсы, ёсць мінусы. Тут прысутнічае і палітыка, і мараль.
Пагадзіцца можна толькі з тым, што разлажэнне Рэчы Паспалітай было з’явай больш не знешняга, а ўнутранага характару. Рэзка вызначаны сацыяльны антаганізм, палітычная анархія, нацыянальныя і рэлігійныя спрэчкі руйнавалі гэту дзяржаву. Існаваць так далей яна не магла, і было б дзіўным, каб яна не развалілася. Рэч Паспалітая, якая знаходзілася ў стане ўпадку і страціла сэнс суверэннай дзяржавы, ў 60-х гг. ХVІІІ ст. стала лёгкай здабычай у палітычных гульняў Аўстрыі, Прусіі, Расіі, а таксама Францыі і Асманскай Імперыі.
Узнікненне і працяглае існаванне такой дзяржавы, як Рэч Паспалітая, патрабуе яшчэ навуковага асэнсавання. Расійская, а затым савецкая гістарыяграфія трактавалі стварэнне Рэчы Паспалітай як польскую экспансію, падпарадкаванне Беларусі Польскай дзяржаве. Гістарыяграфія Польшчы таксама пераацэньвала значэнне польскага фактару ў грамадскім развіцці Беларусі таго часу. Тут Рэч Паспалітую атаясамліваюць з Польшчай. На наш погляд, Люблінскую унію нельга трактаваць як растварэнне Вялікага княства Літоўскага ў Рэчы Паспалітай. Гэта федэрацыя дзвюх дзяржаў, двух народаў (польскага і ліцвінскага), прыцірка якіх ішла на працягу ўсіх 200 год гісторыі.
Становішча Вялікага княства Літоўскага ў складзе Рэчы Паспалітай не было трагічным. Знаходзячыся ў Рэчы Паспалітай, Вялікае княства Літоўскае захавала аўтаномію і нават незалежнасць. Адсутнасць моцнай цэнтралізаванай улады ў Польшчы не дазволіла інкарпараваць цалкам Беларуска-Літоўскую дзяржаву ў склад Польшчы.
Самым моцным пацвярджэннем гэтага з’яўляецца правядзенне на працягу 70-80-х гг. ХVІ ст. агульнадзяржаўных сеймаў Вялікага княства Літоўскага, дзейнасць дзяржаўнага апарату, наяўнасць сваёй арміі, фінансаў, заканадаўства. Статут 1588 г. па сутнасці скасаваў многія палажэнні Люблінскай уніі. У ім нават не ўпамінаецца аб ёй.
Уваходжанне Беларусі ў склад Рэчы Паспалітай прывяло да павелічэння сіл для зняцця знешняй пагрозы, беларусы адчулі сваю прыналежнасць да еўрапейскай цывілізацыі, наладзіліся цесныя сувязі з заходнееўрапейскай культурай.
Аднак нельга не заўважыць і іншых працэсаў. У выніку збліжэння беларуска-літоўскай шляхты з польскай з мэтай набыцця “залатых вольнасцяў”, паступова сфарміравалася такая саслоўна-палітычная агульнасць, як “польскі народ шляхецкі”, якая базіравалася на рэлігійна моўна-карпаратыўным адзінстве.
У беларускага насельніцтва пры ўтварэнні Рэчы Паспалітай пагоршылася сацыяльна-эканамічнае становішча, узрос палітычны і адміністрацыйны ўціск з боку шляхты, адбываецца паланізацыя, духоўная экспансія народа, страчваецца яго нацыянальная самасвядомасць.
Такім чынам, у ХVІІІ ст. адбываецца ўзмацненне міжнародных пазіцый Расійскай дзяржавы. Атрымаўшы перамогі над Швецыяй і над Асманскай імперыяй, яна займае вядучае становішча ў Еўропе.
Адсутнасць у Рэчы Паспалітай моцнай цэнтральнай улады, залежнасць караля ад магнатаў і шляхты, наяўнасць “залатых шляхецкіх вольнасцей” разбалансавалі цэнтральную ўладу Рэчы Паспалітай, прывялі гэтую дзяржаву да феадальнай анархіі і да страты нацыянальнай самастойнасці.
Пытанні і заданні: 1. Прасачыце змены ў расстаноўцы сіл у свеце на працягу XVIII ст. 2. Ахарактарызуйце становішча беларускіх зямель падчас войнаў XVIII ст. 3. Адзначце прычыны і вынікі вайны за незалежнасць у ЗША і Вялікай французскай рэвалюцыі. 4.Назавіце прычыны ўзмацнення міжнародных пазіцый Расіі ў другой паловеХVІІІ ст. 5.Назавіце фактары эканамічнага і ўнутрыпалітычнага аслаблення Рэчы Паспалітай. 6. Ахарактарызуйце дзейнасць Расіі, Прусіі і Аўстрыі ў ходзе трох падзелаў гэтай дзяржавы.
Глава 2. Нараджэнне індустрыяльнай цывілізацыі і яе ўплыў на Беларусь
Тэма 1. Беларускія землі ў складзе Расійскай імперыі
§1. Развіццё прадукцыйных сіл Беларусі ў новых умовах
§2. Напалеонаўскія войны і Беларусь
§1. У канцы XVIII – пачатку XIX ст. найбольш значнай падзеяй у Еўропе быў пераход ад рамесна-мануфактурнай вытворчасці, заснаванай на ручной працы, да фабрычна-завадской, заснаванай на выкарыстанні машын. Гэта прывяло да паскоранага развіцця многіх галін і перш за ўсе металургічнай. Ідзе ўдасканальванне наземнага і марскога транспарту, вядзецца будаўніцтва чыгункі, што садзейнічае фарміраванню ў Заходняй Еўропы і ЗША ўнутраных рынкаў і хуткаму развіццю вытворчых сіл і вытворчасці, значнаму росту прадукцыйнасці працы. Наглядаўся высокі рост аб’ему сельскагаспадарчай прадукцыі. З канца XVIII ст. у Еўропе наступіла другая дэмаграфічная рэвалюцыя. Ад 1800 да 1850 гг. прырост насельніцтва ў еўрапейскай частцы склаў больш за 65 млн. чалавек (у 1850 г. у Еўропе пражывала 266 млн. чалавек). У асобных краінах (Англія, Уэльс) высокага ўзроўню дасягнула урбанізацыя (амаль палова насельніцтва пражывала ў гарадах).
У выніку росту капіталістычных адносін, прамысловай буржуазіі і рабочага класа ў 1848 – 1849 гг. у многіх краінах Еўропы (Францыя, шэраг германскіх і італьянскіх дзяржаў, Аўстрыйская імперыя) успыхнулі буржуазныя рэвалюцыі.
Рэвалюцыі сталі вынікам унутраных супярэчнасцей і праходзілі ва ўмовах эканамічнага крызісу і рэзкага абвастрэння барацьбы рабочага класа як супраць старых феадальных парадкаў, так і за свае правы на працу, на ўдзел у грамадска-палітычным жыцці.
Нягледзячы на паражэнне, рэвалюцыі 1848-1849 гг. прынеслі рабочаму класу вопыт і вымусілі пануючыя класы пайсці на рэформы, на палітычную мадэрнізацыю, Канстытуцыі ўведзены ў Прусіі, Аўстрыйскай імперыі і П’емонце. Адбылося аслабленне залежнасці сялян ад памешчыкаў. У шэрагу краін Еўропы і ЗША ствараюцца выбарчыя установы пры арганізацыі новай дзяржаўнай сістэмы. Узнікла буржуазная палітычная і ідэалагічная плынь – лібералізм.
Менавіта ў гэтую эпоху Беларускія землі з насельніцтвам больш за 4 млн. чалавек адышлі да Расійскай імперыі.
Далучэнне Беларускіх зямель да Расійскай імперыі адбылося пры Кацярыне ІІ. Яе палітыка ў адносінах да новых зямель і яе насельніцтва заключалася ў тым, што рабіць асобых выключэнняў для беларусаў няма патрэбы: новы край – рускі край. Так глядзела на беларусаў сама Кацярына, так разумелі гэтую справу яе губернатары. Яны кіраваліся тэорыяй пра аднароднасць беларускага і велікарускага плямёнаў, падмацаванай гістарычнымі даведкамі. Усім насельнікам беларускага краю абвяшчалася, што яны цяпер маюць усе тыя правы і вольнасці, каторымі карыстаюцца старыя падданыя Расійскай імперыі. У новай дзяржаве магнаты Вялікага княства Літоўскага страцілі права трымаць свае войскі і крэпасці, шляхта – ствараць узброеныя саюзы. Шырокі расійскі рынак, вялікія запасы мінеральнай сыравіны паскаралі развіццё Беларусі ў прагрэсіўным напрамку.
Памяркоўную, талерантную палітыку заняла новая ўлада да католікаў, зусім іншую да уніятаў (у канцы ХVІІІ ст. да 75 % беларускага насельніцтва прытрымлівалася уніяцтва). Іх у масавым парадку пераводзілі ў праваслаўе. У Беларускіх губернях было ўведзена рускае заканадаўства, адміністрацыйны падзел на рускі ўзор, руская мова, за гарадамі захавана магдэбургскае права. Дваранству захаваны ўсе былыя прывілеі.
Пры Паўле (сын Кацярыны ІІ) Указам 1797 г. на Беларусі і Літве ўведзены ўсе мінулыя судовыя законы, у т.л. адноўлены Літоўскі трыбунал і Задворны суд. Павел падтрымліваў каталіцызм і нават езуітаў. І гэта прывяло да новага ўзмацнення паланізацыі края.
Пры пераемніку Паўла – Аляксандру І – на Беларусі меўся таксама моцны польскі ўплыў. Гэта эпоха абыякавага стаўлення да Беларусі з боку цэнтральнага ўрада. Як гэта не дзіўна, але ні абставіны 1812 г., ні адкрыццё польскіх тайных таварыстваў (1821 г.) не паўплывалі (у значнай ступені) на характар рускай палітыкі.
Такая палітыка працягваецца да 1830 г. У гэтым годзе група малодшых польскіх афіцэраў (падхаружых) распачала паўстанне ў Варшаве. Іх падтрымалі рабочыя, рамеснікі і студэнты. Быў утвораны Часовы Урад, фармавалася паўстанцкая армія. Польскі сейм, які сабраўся ў студзені 1831 г., аб’явіў дэтранізацыю (пазбаўленне польскага прастола) Мікалая І і незалежнасць Польшчы.
Кіраўнікі паўстання імкнуліся распаўсюдзіць яго на Літоўскія, Беларускія і Украінскія землі. Аднак польскае паўстанне 1830–1831 гг. не атрымала падтрымкі сярод шырокіх мас і сярод шляхты таксама. Прычына гэтага – вузкапалітычныя мэты, якія ставілі кіраўнікі паўстання (захаваць Рэч Паспалітую ў межах 1772 г). Царскі ўрад, каб не дапусціць паўстання ў Беларусі, Літве і на Украіне, пасля чуткі аб паўстанні ў Варшаве аб’явіў гэтыя тэрыторыі на ваенным становішчы, затым увёў войска, за насельніцтвам быў устаноўлены палітычны нагляд.
Для агульнага кіраўніцтва паўстаннем у Літве і Беларусі ў пачатку 1831 г. быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанцкі камітэт. У красавіку паўстанне з Польшчы перакінулася ў заходнія ўезды Беларусі: Ашмянскі, Браслаўскі, Вілейскі, Дзісненскі. У ім прыняло ўдзел прыкладна 10 тыс. чалавек. Асноўную масу паўстанцаў складала шляхта, навучэнцы, афіцэры-палякі. Сяляне, пераканаўшыся, што кіраўнікі паўстання не ставяць перад сабой мэты вызвалення ад улады польскіх памешчыкаў, пакідалі атрады. А царскі ўрад для адцягнення сялянства ад паўстання абяцаў памілаванне і вызваленне ад польскіх памешчыкаў.
У канцы мая 1831 г. паўстанне ў Віленскай і Мінскай губернях было разгромлена, а ў Гродзенскай губерні яно толькі пачыналася. У гэты час Варшаўскі нацыянальны ўрад прыняў рашэнне аб пасылцы ў Літву і Беларусь польскага войска для дапамогі паўстанцам. У канцы мая атрад з 820 чалавек пад кіраўніцтвам генерала Хлапоўскага, прайшоўшы праз Гродненскую губерню, прыбыў у Літву, дзе злучыўся з мясцовымі паўстанцкімі атрадамі і 12-тысячным польскім корпусам, прыбыўшым сюды раней. 19 мая каля Вільні адбылася бітва, у якой паўстанцы пацярпелі паражэнне.
