Тыл µ³рµйэ±ин уларытыы

 

Саха тыла уларыйар биир чуолкай бэлиэтэ, иинэр-хатар, ³л³р-сµтэр т³рµ³тэ диэн т ы л µ ³ р µ й э ± э (узус, речевой обычай) уларыйара буолар. Маннык этии тыла барыта саха литературнай нуорматыгар с³п тµбэ´эр. Ол эрээри тыл суолтата т³´³ да барыта с³п, грамматическай формата ал±а´а суох буолбутун и´ин, ки´и истэригэр олуона, саха итинник са²арбат этиитэ буолар. Тыл µ³рµйэ±ин ту´унан ханнык да кинигэ суох, тылдьыкка да±аны ол толору ыйыллыбат [Петрова Т.И., 1996. – С. 19].

Онон тыл µ³рµйэ±э диэн омук тылын «суруллубатах сокуона», дьон тылы олоххо туттар быраабылата суох уратыта. Тыл µ³рµйэ±ин о±о тылланыа±ыттан истэ-билэ, са²арар са²атыгар, кэпсэтэр тылыгар сатаан тутта улаатар.

Саха тылын т³рµт µ³рµйэ±э тиэмэнэн наардаммыт холобурун таблица±а к³рµ². Били²²и µ³рэхтээх саха ки´итэ ийэ тылын т³рµт µгэ´ин умнан нууччалыы µ³рµйэ±и туруору тылбаастаан са²арар, суруйар буолла.

Бол±ойу²! Тыл µ³рµйэ±э кыайан туруору тылбаастаммат!

 

1. Булт-алт

 

Нууччалыы µ³рµйэх	Туруору тылбаас	Сахалыы µ³рµйэх
Охота на зайцев Загнать зайцев	Куобахха бултаа´ын Куоба±ы кµрэтии	Куобах булда Куобах кµрэ±э
Рыбный лов	Балыкка бултаа´ын	Балык булда
Ловить рыбу неводом	Му²халаа´ын	Му²ха
Стрелять на уток	Кустаа´ын, ку´у ытыы	Сааскы ытыы, кустуу барыы

 

	Силки (на уток)		Куска тиргэ иитэр
	Петлю (на зайца)		Куобахха ту´ах иитэр
Ставит	Капкан (на волка, лису, песца)	уурар	Б³р³±³... сохсо иитэр
	Самострел (на лося, медведя)		Тайахха... айа тардар
	Верши (на карасей, гольяна)	быра±ар	Собо±о... туулуур/туу угар

 

Билэ±ин дуо?

 

1. Собо(то) – хатырыктаа, µ³л, µт, µ³стээ, и´ин ороо, мииннээ, ы´аарылаа, у²уо±ун ыл±аа, истэ±ин уур; лыыбырар.

2. Куобах(та) – сµл, астаа, эттээ, буутун араар, и´ин хайыт, ороо, бµ³рµн/быарын/сµрэ±ин µтэн сиэ.

3. Кус(та) - µргээ, эттээ * моомууттас

 

баай (плести)

Илим(нэ) абырахтаа (чинить)

(сеть) µт (закидывать)

 

2. ¥лэ-хамнас

 

Нууччалыы µ³рµйэх	Туруору тылбаас	Сахалыы µ³рµйэх
2.1. Дьиэ ис-тас µлэтэ (кы´ын)
1. Сгребать снег (уборка, очистка снега)	Хаар ыраастыыр, тµ´эрэр	Хаар кµрдьэр
2. Колоть лед	Муус кыралыыр	Муус к³й³р
3.Колоть/сложить дрова, занести поленья в помещенье Рубить/тесать дерево	Мас мастыыр, саа´ылыыр, киллэрэр	Мас хайытар/кыстыыр, са´аан туруорар   Мас кэрдэр/суорар
4.Щепать лучину	Тымтык хайытар	Тымтык тыырар
1. Прорубить прорубь	Ойбон дь³л³р, о²орор	Ойбон алларар
2. Топить печь Закрыть задвижку печи Чистить печь от золы Отделывать печь	О´ох оттор	Уот оттор, күөдьүтэр Оһох сабар Күл баһар Оһох сыбыыр
3. Забить корову	Идэһэ өлөрөр	Идэһэ сиир
4. Утеплить хлев навозом		Хотон сыбыыр
5. Чистить стойбище	Дал ыраастыыр	Дал харбыыр
6. Заделывать, конопатить окна		Түннүк хайар
7. Ремонтировать дом	Дьиэ өрөмүөннүүр	Дьиэ сэлбийэр
8. Заготовить лед		Муус ылар
9. Гнать скот на водопой		Сүөһү уулатар
2.2. От µлэтэ
10. Сенокос	Оттоо´ун	От µлэтэ
11. Работать на сенокосе, косить траву	От оттуур	От охсор
12. Стоговать сено		Оту кэбис
13. Поднявшись на вершину стога топтать ногами при стоговании	От µ³´э тахсан туран, кыдама´ыт бугулун ата±ынан тэпсэр	Оту тµстээ
14. Сгребать граблями	От кыраабыллыыр	От мунньар, харбыыр
15. Носить носилками копны	Бугул на´ыылкалыыр	Бугул та´ар, тµгэ±э харбыыр
16. Поднимать сено большими длинными вилами при стоговании	Бугуллары µ³лэн ылан, биир сиргэ мунньуу	Кыдамалыыр
17. Привозить сено	От а±алар	От тиэйэр
2.3. Кµ´µ²²µ тµбµк
18. Собирать ягоды... грибы	Отон, тэллэй хомуйар	Отоннуур, хапта±астыыр, моонньо±оннуур, дьэдьэнниир, сугуннуур... тэллэйдиир
19. Ягода поспела	Отон сиппит	Отон буспут
20. Варить варенье 21. Варенье из земляники	Дьэдьэнтэн барыанньа	Барыанньа буһарар Дьэдьэн барыанньа(та)
22. Посолить огурцы		Огурсу туу´уур
23. Сажать картофель 24. Убирать картофель		Хортуоппуй олордор Хортуоппуй хостуур
25.
26.
2.4. Иис-кµµс
Нууччалыы µ³рµйэх	Туруору тылбаас	Сахалыы µ³рµйэх
Шьет одежду	Та²ас тигэр	Иистэнэр
Делает вышивку Вышивает бисером Плетет бисер	О´уор тигэр	О´уор анньар О±уруо анньар Хоруоҥка тиһэр
Ставит заплатку	Абырах уурар	Абырахтыыр
Кроет по образцу	Киэбинэн кырыйар	Киэбинэн бы´ар

 

£йг³р хатаа:

 

Чэйдэ кипятить чай

Мииннэ (кµ³стэ) ³р варить суп

Салабаарда ставить самовар

 

Баттах заплетать косу

Туу ³р(³р) плести вершу

Та²ас прясть пряжу

 

13 №. Тыл µ³рµйэ±ин с³пк³ дьµ³рэлээ². Таблицанан сирдэти².

 

I. Ас-µ³л: алаадьы, собо, миин, суорат, кымыс, эт, тиэстэ, сµ³гэй, чэй, (то²) балык.

Ту´ан: µ³стээ, бµрµй, кут, астаа, кээс, та´аар, хотор, иирт, ³р, кыс.

II. Булт-алт: куобах, кус, эт, собо, хаан, ис, харын, э´э, б³р³, тайах.

Ту´ан: µ³л, сохсото иит, µргээ, ту´ахтаа, айата тарт, сµл, эттээ, хастаа, ырыт, кут.

III. ¥лэ-хамнас: муоста, муус, ойбон, от, мас, тиэргэн, хаар, ынах, са´аан, суол.

Ту´ан: аллар, солоо, сиппий, туруор, кэрт, тиэй, кµрт, бас, ыа, к³й.

 

14 №. Тыл µ³рµйэ±ин кэ´эр тµбэлтэни к³нн³рµ².

 

1. Кыыс ма²ан солко та²аска о´уор тигэ олороро. 2. Биир ыстакаан буспут ууга чайнай ньуоска саахар кутабыт. 3. Байбал атын µрдµгэр олордо. 4. Ийэтэ о±ото оттомо суохтук бы´ыыланарын к³р³н м³±³р. 5. Сарсыардаа²²ы сибиэ´эй салгын хос и´ин толордо. 6. Олус итии кµннэр турдулар, онон от µµнµµтэ м³лт³х. 7. Уол а±атыныын илимнэрин уура киирдилэр. 8. Холорук ытыйбытын курдук кµ³рэ-ла²кы оттоох-мастаах сиргэ кэллибит. 9. Быйыл э´э мэнээгэ элбээн, кэтэх ыал сµ³´µлэрин сиэбит. 10. Утуйан хаалан автобуспар хойутаатым.

 

15 №. Нууччалыы тутуллаах этиини сахатыты².

 

1. Буспут кирпииччэни ньирэйдэр салаан сииллэр. 2. Эккэ анаммыт ыччат сµ³´µнµ уу´атар сорук турар. 3. Бастаан т³рµµллэригэр э´э о±олоро к³рб³т буолаллар, онтон ый буолаат к³р³н кэлэллэр. 4. 1993 с. П.А.Ойуунускай ы´ыа±ар ма²найгы хомуспут о²орбутум. 5. Манна сµ³´µ сыстыганнаах ыарыыларын утары µлэлээбитим. 6. Дойдубар кэлэн баран, ол тигиибин сал±аабытым. 7. Күһүҥҥү быыстала суох ардахтаах күннэргэ ырыа айарбын сөбүлүүбүн. 8. Валера илэ олоххо массыына ыытар ба±а санаатын толордо±о.

Туһан: дьиҥ, ииспин, охсубутум, сиппэрэҥ, субай, умайбыт, харахтаналлар, эмтээбитим.