1. Экономикалық өсу және оның өлшемдері.
2. Экономикалық өсудің түрлері және жағдайлары.
3. Экономикалық өсудің үлгілері.
Негізгі сөздер: Экстенсивті өсу, интенсивті өсу, экономикалық өсудің жаңа классикалық моделі
1. Экономикалық өсу – адамзат қоғамның үдемелі дамуын бейнелейтін ең маңызды үдерістерінің бірі. Соның негізінде адамзаттың «мәңгі» проблемалары: қажеттіліктерді қанағаттандырудың жолдары мен түрлерін іздестіру, ғылымды дамыту, табиғатты сақтау мәселелері шешіледі. Экономикалық өсу ұғымы өндірістің нақты көлемінің қысқа мерзімдік шарықтаулары мен құлдырауларын емес, ұзақ уақыт аралығында өндіргіш күштердің дамуымен байланысты өндірістің нақты көлемінің ұзақ мерзімді өзгерістерін білдіреді.
Осы заманғы теория мен практикада «экономикалық өсу» термині елдің ЖІӨ немесе ЖҰӨ нақты көлемінің ұлғаюын көрсетеді, яғни экономикалық өсу пайыздық тұрғыда есептеледі және өткен жылғымен салыстырғанда ЖІӨ не ЖҰӨ көрсеткіштерінің өсімін сипаттайды. Экономикалық өсуді анықтағанда, ЖІӨ көрсеткіші салыстырмалы бағалар мен шарттар бойынша немесе осы көрсеткіші есептеуде баға факторы және өзге де құрылымдық өзгерістерді есепке алусыз есептеледі.
Экономикалық өсу көбінесе тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық мәселелерді шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық өсу категориясында экономикалық теорияда үлкен мән беріледі.
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі: бұл жыл сайынғы қоғамдық өнімнің сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан: өндіріс құралдары мен тұтыну құралдарынан тұрады. Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типіне немесе интенсивті типіне негізделе дамиды.
Экономикалық даму келесідей әрекеттердің нәтижесінде орындалуы мүмкін:
- Жұмыс күшінің саның көбейту. Егер жұмыс күшін құратын адамдардың санын көбейтсе, онда экономиканың өндіріс қуаты міндетті түрде артады.
- Еңбек өнімділігін арттыру. Егер әрбір жұмысшы көбірек өндіре бастаса, онда мемлекеттің өндіріс қуаты өседі.
- Техникалық деңгейін көтеру. Техникалық сипаттамалары жақсартылаған машиналарды қолдану еңбек өнімділігін арттырудың ең негізгі және маңызды жолы болып табылады. Алайда бұл шартты орындау үшін ғылым мен техниканы үдемелі дамыту қажет.
- Капитал жинақтау. Өндірісті дамыту үшін тек қана тұтыну тауарларын өндіріп қоймай, сонымен қатар қоғам өз ресурстарының бір бөлігін тиімді машиналар, станоктар, фабрикалар және с.с. сатып алу үшін жинап, оны сатып алып, оларды өндірісте қолдану керек.
Экономиканың өсуін өлшеудің екі жолы бар:
1. Макроэкономикалық көрсеткіштердің мәнінің өсуі (ЖҰӨ, ЖІӨ, ТҰӨ, ҰТ) немесе адам басына шаққандағы тұтынудың өсуі.
2. Әлеуметтік институттар үрдісінің өзгерісі (жеке меншік құқығы құрылымының өзгерісі, өндірісті ұйымдастыру, бөлу формаларының өзгерісі). Бұл жағдайлар экономикалық өсудің бір деңгейден екінші деңгейге ауысуына негіз болады. Жоғарыдағы әдістемелерге байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады:
- Неокейнстік;
- Неоклассикалық;
- Тарихи-әлеуметтік.
Экономикалық өсу ресурс шектеулігінің ахуалын жеңілдетеді. Экономикалық өсу факторларының 3 тобы бар: ұсыныс, сұраныс, бөлу.
Экономикалық өсудің экстенсивті үлгісі ұлғайтылған ұдайы өндірістің ең қарапайым жолы. Соның көмегімен жұмыссыздықты жылдам қысқартуға, жұмыс күшінің жұмыспен көп қамтылуын қамтамасыз етуге болады. Экономикалық өсудің мұндай жолының күрделі кемшіліктері де бар. Оған техникалық тоқырау кідірісі тән, мұндай тоқырау кезінде өнім шығаруды ұлғайту техникалық прогреспен қатар жүрмейді. Екіншіден, капитал қайтарымы, материал сыйымдылығы, еңбек өнімділігі сияқты көрсеткіштер өзгеріссіз деңгейде қалады. Үшіншіден, экономикалық өсу шығындық сипат алады, оның себебі, өндірісті экстенсивті кеңейту еңбек және табиғи ресурстардың жеткілікті көлемдерінің болуын ұйғарады және экономиканың масштабтары солардың есебінен ұлғаяды. Бұл орайда ұдайы өндіріс жағдайлары нашарлай түседі. Сондықтан экономикалық өсудің экстенсивті жолына ұзақ мерзімді бағдарлану тұйыққа әкеп тірейді.
Экономикалық өсудің көрсеткіштері жалпы және жеке болып 2 топқа бөлінеді: жалпыға жататындар: ЖҰӨ, ТҰӨ, ҰТ, жеке факторларға: еңбек өнімділігі және өндіріс тиімділігі.
Экономикалық өсуді өлшеудің әдістері:
- нақты ЖҰӨ-нің артуы;
- ЖҰӨ көлемінің халықтың жан басына шаққандағы өсуі.
2. Қоғамдық өндірістің дамуы мен кеңеюі 2 типімен іске асырылады.: экстенсивті және интенсивті.
Экономикалық өсудің экстенсивті типінде өндіріс кешенінің өсуі сандық факторлар есебінен іске асырылады, а.а қосымшм ресурстарды тарту есебінен.
Экономикалық өсудің интенсивті типінде өндіріс кешенінің өсуі тиімді еңбек құралдарын пайдалану есебінен, жетілген технология, өндірісті ұйымдастыру есебінен іске асырылады.
Экономикада экономикалық өсудің аралас (интенсивті + экстенсивті(формасы да болады.
Экономикалық өсудің факторлары (жағдайлары) келесі:
1) Ұсыныс факторлары - өндіріс кешенінің физикалық өсуіне мүмкіндік береді: табиғи ресурстар мен қамтамасыз етілу, ресурстар дамуы, негізгі капитал көлемі, технология.
2) Сұраныс факторлары – тұрғындардың жиынтық шығынарының деңгейінің өсуі, яғни өнімге сұраныс дамыған жағдайда.
3) Сұраныс пен ұсыныс факторларының үйлеіділігі(арақатынасы).
3. Экономикалық өсу үлгілері.
1. Харрод –Домар жаңа классикалық моделі:
Капитал - экономикалық өсудің жалғыз факторы.
G = S:C мұнда: G – экономикалық өсу қарқыны,
S – ұлттық табыстағы ақша.
К (капитал)
С ═ ────────────
Q (өнім шығару)
Кейнсиандық модель:
2. S = I (жинақ ақша = инвестициялар) - бұл экономикалық өсудің шарты.
а) егер. S > I болса, онда босалқы қор пайда болады, жұмыссыздық өседі;
б) егер S < I болса, онда инфляция өседі.
3.Кобб – Дуглас моделі – экономикалық өсу еңбек өңімділігі (L) мен капиталдың (К) жоғары деңгейінде мүмкін болады.
Y = F (L, K) - өндірістік функция,
мұнда Y - өндірілген өнім көлемі;
L- еңбектің жиынтық шығындары;
K – жұмсалған капитал.
Семинар сабақтарының мазмұны, бақылау нысаны және бағалау
| № | Семинар сабақтарының сұрақтары | Сағат саны | Апта | Бақ-у нысаны |
| Экономикалық теорияның экономика ғылымдар жүйесіндегі орны мен рөлі. Экономикалық теорияның зерттеу пәні, әдістері және қызметтері. Экономикалық категориялар мен заңдар. Өндірістік мүмкіншіліктер қисық сызығы. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Натуралды және тауарлы шаруашылық: негізгі белгілері мен ерекшеліктері. Еңбек-құн теориясы. Шекті пайдалылық теориясы. Ақшаның қызметтері. Ақша айналымының заңы | Ауызша/ жазбаша | |||
| «Экономикалық жүйе» түсінігі, элементтері, оның қасиеттері. Экономикалық жүйенің салыстырмалы талдануы. Қоғам дамуын кезеңдерге бөліп анықтаудағы формациялық және өркениетті көзқарастар. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Нарық қызметтері. Нарықтық қатынастардың обьектілері мен субьектілері. Нарық түрлері. Нарық инфрақұрылымының негізгі элементтері. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Сұраныс және ұсыныс: әсер ететін факторлар. Нарықтық тепе теңдік және тепе теңдіктің бұзылуы. Баға және бәсеке. | Ауызша/ жазбаша Есеп шығару | |||
| Кәсіпкерлік түсінігі, оның сипаттық белгілері, түрлері. Кәсіпкерлік қызметтің әлеуметтік экономикалық маңызы және ұйымдық құқықтық нысандары. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік: қалыптасуы және дамуы. | Ауызша/ жазбаша мәселелік жағдайларды талдау | |||
| Капитал: әртүрлі көзқарастар. Негізгі және айналмалы капитал. Амортизация. Капиталдың қорлануы. Капитал салымы және инвестициялар. Өндірістік функция. Шекті өнімділіктің кему заңы. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Шығындар түсінігі. Айқын және айқын емес шығындар. Өндіріс шығындарының классификациясы. Пайда түсінігі және түрлері. Фирманың тепе теңдігі. | Ауызша/ жазбаша есеп шығару | |||
| Өндіріс факторлар нарығындағы баға белгілеу. Еңбек ақы мәні және нысандары. Капитал нарығы және пайыздық табыс. Кәсіпкерлік табыс және пайда. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Ұлттық экономика және оның өндірістік құрылымы. Ұлттық есеп жүйесі түсінігі. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және оларды есептеу әдістері. Номиналды және нақты ЖҰӨ, дефлятор. | Ауызша/ жазбаша мәселелік жағд. талқылау | |||
| Макроэкономикалық тепе-теңдік теориялары. Экономикалық цикл және оның сатылары. ҚР экономикалық дағдарыстан шығудың кешенді іс шаралары мен нәтижелері. Мультипликатор және акселератор түсінігі. | Ауызша/ жазбаша Есеп шығару | |||
| Жұмыссыздық пен инфляция түсініктері мен пайда болу себептері. Жұмыссыздық пен инфляцияның түрлері. Мемлекеттің жұмыспен қамту және инфляцияға қарсы саясатының негізгі құралдары мен бағыттары. | Ауызша/ жазбаша Статистикалық мәлімет. жұмыс | |||
| Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі моделдері Ақша несие саясатының құралдары. Несиенің мәні және түрлері Мемлекеттік бюджет: түсінігі және құрылымы. Салықтар: мәні, принциптері мен салық салу нысандары. Лаффер қисығы | 13,14 | Ауызша/ жазбаша есептер шығару | ||
| Экономикалық өсу түсінігі, оның өлшемдері. Экономикалық өсу типтері мен факторлары. Экономикалық өсу модельдері. | Ауызша/ жазбаша | |||
| Барлығы |
