экология-экономикалық саясатты іске асырудың екі айқын көрінген механизмі бар: мемлекетті тікелей реттеу және экономикалық ынталандыру (нарықтық механизм).
Тікелей реттеу мемлекеттің пайда болуымен байланысты: нормативтік-құқықтық, әкімшілік-бақылау шаралары, тікелей регламенттеу және т.с.с. Мемлекеттік араласудың кемшіліктеріне қарамастан, қазір мемлекеттің табиғатты қорғаудағы ролі үлкен және әрі қарай артатын болады. Мемлекет жанама және тікелей реттеу негізінде өндірісті нарықтық оңтайлы басқарудың өнімді шығарудың әлеуметтік-экологиялық оңтайлы деңгейіне ығысуына қол жеткізуі тиіс. Мемлекет табиғи ортаны қорғау саласындағы әр түрлі нормативтерді, стандарттарды анықтайды, экология проблемаларын шешудің балама нұсқаларын, нарық жағдайларында экономиканы құрылымдық қайта құруды жүзеге асырады. Мемлекеттік макрореттеу мәнін толық бағаламау жағымсыз экологиялық салдарларға әкелуі мүмкін.
Экономикалық жағдай жасау нарықтық механизмдердің дамуымен байланысты. Рыноктың маңызды сапасы олардың тапшылығы туралы бағалық сигналдардың арқасында әр түрлі ресурстардың аса жақсы пайдаланылуын қамтамасыз ету мүмкіндігінен тұрады. Нарықтық механизмдер табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану саласында пайда болатын өзгерістер мен тенденцияларға аса икемді жауап қайтаруға қабілетті.
Сабақты өткізу әдістемесі
Бірінші топ студенттерінің міндеті – өз дәлелдерін «Экология проблемаларын шешуде мемлекеттік реттеу басым болуы тиіс» көзқарасын қолдап баяндау.
Екінші топ студенттерінің міндеті – өз дәлелдерін «Экология проблемаларын шешуде нарықтық механизмдер басым болуы тиіс» көзқарасын қолдап баяндау.
Талқылауға дайындалған кезде келесі мәселелерді назарға алу керек:
1. Экология проблемаларын шешудегі берілген механизмдердің кемшіліктері мен жетістіктері. Мысалдар келтіру.
2. Меншік құқықтары және табиғат.
3. Монополизм, оның экологиялық аспектілері
4. Макроэкономикалық саясаттың және нарықтық қатынастардың экологиялық өзара әрекеттесуі.
Бақылау сұрақтары
1. Табиғи ресурстар деп нені атайды және олар қалай жіктеледі?
2. Сіз экологиялық ресурсологияның сегіз принципінің қайсысын аса маңызды деп санайсыз?
3. Атмосфера газдарын, Жердің су ресурстарын жаңартылмайтын деп атауға болады ма және неліктен?
Сынылатын әдебиеттер
1. Гирусов Э.В. и др. Экология и экономика природопользования. – Москва: Закон и право, ЮНИТИ, 1998. – 455с.
2. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. – Москва: ФАИР-ПРЕСС, 2003. – 560с.
3. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек-экономика-биота-среда. – Москва: ЮНИТИ, 2007. – 495с.
4. Оралова А.Т., Цой Н.К. Промышленная экология. – Караганда: КарГТУ, 2003. – 140с.
СӨЖ арналған тапсырмалар
1. Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының экологиялық проблемалары мәселелеріне қатысты тақырыпқа «Экология и устойчивое развитие» журналынан кез келген мақалаға пікір жазу (пікір жазылатын мақаланың көлемі кем дегенде 2 баспа табағы болуы тиіс).
2. Пікір жазылатын мақалаға глоссарий құрастыру (10 глостан кем емес).
№ 6 ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: Қазіргі заманның жаһандық экологиялық проблемалары бойынша халықаралық конвенциялар мен шарттар
МАҚСАТЫ: Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық конвенция-лармен және шарттармен танысу
Көп жақты универсалды халықаралық шарттар
Азақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау министрлігімен іске асырылатын көп жақты универсалды халықаралық шарттардың тізбесі 1-кестеде келтірілген.
Қазіргі уақытта Қазақстанда қоршаған орта, соның ішінде климатты өзгерту, биологиялық алуан түрлілік және шөлденумен күрес жүргізу бойынша БҰҰ 3 негізгі халықаралық конвенциясы аса сәтті іске асырылуда.
БҰҰ климатты өзгерту бойынша Рама конвенциясы шеңберінде ұлттық та, жаһандық та деңгейде еліміздің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, климаттың өзгеруіне және Қазақстанның тұрақты дамуы үшін олардың салдарының жұмсаруына бейімделуге бағытталған жұмыс жүргізіледі. Қазақстанда шөлденумен күрес жүргізу туралы БҰҰ Конвенциясын іске асыру шеңберінде шөлдену және құрғақшылықтың жағымсыз әсер ету масштабтарын болдырмау және қысқарту, нашарлаған жерлерді және топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру, жерді тұрақты пайдаланудың экономикалық механизмдерін әзірлеу және ендіру бойынша орасан жұмыс жүргізіледі. Биоалуан түрлілік туралы БҰҰ Конвенциясының ережелерін іске асыру бойынша табысты жұмыс жүргізілуде.
Сондай-ақ Қазақстан трансшекаралық контекстіде қоршаған ортаға әсер етуді бағалау туралы, ауаның үлкен ара қашықтықтарға трансшекаралық ластануы туралы, өнеркәсіптік апаттардың трансшекаралық әсер етуі туралы, трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдерді қорғау және пайдалану бойынша БҰҰ Еуропалық экономикалық ұйымының конвенция-ларын орындайды. Берілген конвенцияларды орындау шеңберінде өндірістің қауіпті қалдықтарын басқару және тұтыну мәселелері, су ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау проблемаларын шешу, өнеркәсіптік апаттарды болдыр-мау бойынша екі жақты және көп жақты шаралар жасау, оларға дайындықты қамтамасыз ету және олардың әсерін жою, өнеркәсіптік апаттарды жою кезінде өзара көмек көрсету, ауаның ластануымен және ауа ластаушыларды үлкен ара қашықтықтарға тасымалдаумен күрес жүргізу, трансшекаралық проблемалар-дың зиянды әсеріне ұшыраған мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастықты жөнге келтіру бойынша Қазақстан тиімді ынтымақтастық жүргізеді. 2005 жылғы желтоқсанда № 97-III ҚР Заңымен Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау бойынша Рама конвенциясы ратификацияланған, ол Каспий теңізінің теңдессіз биоалуан түрлілігін сақтаудың нақты құралы, сондай-ақ Аралмен болған оқиғаның Каспий теңізімен қайталанбауының кепілі болады. Қазақстанның Тегеран конвенциясын ратификациялауы біздің еліміздің қоршаған орта мүдделерін есепке алып, экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылысын бүкіл әлемдік қауымдастыққа тағы да көрсетті.
Сондай-ақ 2005 жылғы желтоқсанда № 94-III ҚР Заңымен басты түрде суда жүзетін құстардың мекендейтін жерлері ретінде халықаралық мағынасы болатын, су-батпақ жерлер туралы Конвенция ратификацияланған. Қазіргі уақытта Қазақстанда ұя салу, түлеу, маусымдық көшіп-қону және қыстау кезеңінде құстардың 130-дан астам түрі тіркелген. Құстардың ұя салатын түрлерінің жыл сайынғы саны 10 млн. жетеді, 2-3 млн. құс мұнда түлеу үшін ұшып келеді, ал 50 млн. жуық жыл құстары көктемгі және күзгі көшіп-қону кезеңінде біздің су қоймаларына тоқтайды. Берілген Конвенция жаһандық маңызды су-батпақ жерлердің үш басым аумағында биологиялық алуан түрлілікті сақтауға және тұрақты пайдалануға және негізгі қауіптерді азайтуға/жоюға амалдың негізін құрайды, Рамсар конвенциясында баяндалған, халықаралық келісілген стандарттарды қабылдау бойынша жаңа ақпаратқа және кеңес беруге қатынасты қамтамасыз етеді және су-батпақ жерлер бойынша жобаларды қолдау үшін Рамсар қорынан қаржыландыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Сонымен қоса, тұрақты органикалық ластаушылар туралы Стокгольм конвенциясын, халықаралық саудадағы жеке қауіпті химиялық заттар мен пестицидтерге қатысты алдын ала негізделген келісім процедурасын қолдану бойынша Роттердам конвенциясын, климатты өзгерту бойынша БҰҰ Рама конвенциясына арналған Киото хаттамасын ратификациялау жоспарлануда.
Киото хаттамасы механизмдерін іске асыру энергетика сферасына инвестицияларды және жаңа, заманауи технологияларды жұмылдыруға, энергияның балама көздерін дамытуға және жаңа экологиялық таза және энергия жинайтын технологияларға салынатын «жасыл инвестициялар» мен халықаралық жобалардың қосымша құралдарын жұмылдыруға мүмкіндік береді. Стокгольм конвенциясын ратификациялау кезінде Қазақстан тұрақты органикалық ластаушылар бойынша мәселелерді шешу үшін халықаралық қаржылық, ақпараттық және технологиялық ресурстарға қатынасты алады.
Роттердам конвенциясы дамитын елдердің оларда химиялық заттар мен пестицидті теріс пайдалану адамдардың сырқаттануына және өліміне жиі әкелген және қоршаған ортаға зиян келтірген, өнеркәсібі дамыған елдерде жасалған көптеген қателерді болдырмауға мүмкіндік береді. Сонымен, барлық елдер тұрақты дамуға және экологиялық жағдайға зиян келтірмей, химиялық заттар мен пестицидтердің артықшылықтарын пайдалана алады. Роттердам конвенциясы Қазақстандағы химиялық заттарды бақылау және басқару жүйесін жақсартуға мүмкіндік береді.
Жалпы алғанда, Қазақстанның жоғарыда аталған халықаралық конвенцияларға қатысуын талдап, оларға қатысу өзінің оң нәтижелерін береді және қоршаған ортаны қорғауға қосымша қаржылар мен жаңа технологияларды жұмылдыруға мүмкіндік туғызады деп белгілеуге болады.
1-кесте - Көп жақты универсалды халықаралық шарттардың тізбесі
| Р/к № | Конвенцияның, келісімнің атауы | Қосу (ратификациялау) туралы РК құжаты | Қазақстан Республикасы үшін пайдасы |
| Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйым конвенциясы, 1947 ж. 11 қазан | Қосу туралы 18.12.1992ж. №1791-XII РК ВС қаулысы | - метеорологиялық, гидрологиялық және геофизикалық бақылау жүргізудегі бүкіләлемдік ынтымақтастық; - метеорологиялық ақпаратпен жедел алмасу; -авиацияда, кеме қатынасында, су проблемаларын шешуде, ауыл шаруашылығында метеорологияны қолдану | |
 2
| Биологиялық алуан түрлілік туралы конвенция. Рио-де-Жанейро, 1992 ж. маусым | Мақұлдау туралы 19.08.1994ж. №918 РК КМ қаулысы | - биоалуан түрлілікті сақтау бойынша ұлттық стратегияны және әрекеттер жоспарын әзірлеу; - биологиялық алуан түрлілікті сақтау және теңгеріп пайдалану; - өсімдіктер мен жануарлардың сирек және жоғалып бара жатқан түрлерін, теңдессіз эталон учаскелерін, табиғи және тарихи-мәдени кешендерді сақтаудың аса тиімді шарасы ретінде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру; - сирек және жоғалып бара жатқан түрлерді қорғауды заңды бекіту; -биоалуан түрлілік мониторингін жүргізу, ақпарат банктерін құру. |
| Табиғи ортаға әсер ету құралдарын әскери немесе кез келген басқа қастықпен пайдалануға тыйым салу туралы конвенция | Қосу туралы 20.02.1995ж. № 301-XIII ВС қаулысы | ||
| Климаттың өзгеруі туралы БҰҰ Рама конвенциясы (UNFCC). Рио-де-Жанейро, 1992 ж. 11 маусым | Ратификациялау туралы ҚР Президентінің 04.05.1995ж. № 2260 Жарлығы | - өнеркәсіптің энергетикалық және басқа салаларына инвестициялар салу;
-  өндірістерді жаңарту, технологиялық дамыту және өндірістің энергия тиімділігін арттыру;
- энергия ресурстарын үнемдеу жолымен экономикалық өсуді үдету;
- қоршаған ортаға жүктемені азайту;
-көшетхана газдарының лақтырыстарын қысқарту және әлемдік қауымдастыққа толық қатысушы ретінде елдің беделін арттыру.
| |
  5
| Озон қабатын бұзатын заттар бойынша Монреаль хаттамасы. Монреаль, 1987 ж. 16 қыркүйек | Қосу туралы 30.10.1997ж. №176 ҚР Заңы | - Жердің озон қабатының қысқаруы; - озонды ғылыми зерттеу және мониторингі саласындағы ынтымақтастық; - адам қызметінің озон қабатына әсер етуі; - адамның денсаулығы және қоршаған орта үшін озон қабатының күйін өзгерту салдары; - озонды бұзатын заттарды өндіру мен тұтынуды реттеу шаралары; -озонды бұзатын заттарды өндіру мен тұтынуды кезеңмен тоқтату. |
| Озон қабатын қорғау туралы Вена конвенциясы. Вена, 1985 ж. 22 наурыз | Қосу туралы 30.10.1997ж. №177-I ҚР Заңы | - Жердің озон қабатының қысқаруы; - озонды ғылыми зерттеу және мониторингі саласындағы ынтымақтастық; - адам қызметінің озон қабатына әсер етуі; - адамның денсаулығы және қоршаған орта үшін озон қабатының күйін өзгерту салдары; - озонды бұзатын заттарды өндіру мен тұтынуды реттеу шаралары; -озонды бұзатын заттарды өндіру мен тұтынуды кезеңмен тоқтату. | |
 7
| Трансшекаралық контекстіде қоршаған ортаға әсерді бағалау туралы конвенция. Эспо (Финляндия), 1991 ж. 25 ақпан | Қосу туралы 21.10.2000ж. № 86-II ҚР Заңы | - трансшекаралық проблемалармен зиянды әсерге ұшыраған мемлекеттермен халықаралық ынтымақтастықты жөнге келтіру;
-  экология проблемаларын шекара жанындағы мемлекеттермен бірлесіп шешу мүмкіндігі;
- бірлескен сақтандыру шараларын жасау мүмкіндігі;
-қоршаған ортаға зиянды әсерді дер кезінде болдырмау мүмкіндігі, тұрақты дамуға мүмкіндік туғызады, қоршаған ортаға әсер етудің маңызды зиянды түрлерін болдырмауға, азайтуға және мониторингке бағытталған саясатты жасауға мүмкіндік туғызады.
|
 8
| Ауаның үлкен ара қашықтықтарға трансшекаралық ластануы туралы конвенция. Женева, 1979 ж. 10 қараша | Қосу туралы 23.10.2000ж. № 89-II ҚР Заңы | - БҰҰЕуропалық экономикалық комиссиясымен байланысты нығайту; - ауа ластануымен және ауаны үлкен ара қашықтықтарға ластағыштарды тасымалдаумен күрес жүргізу мәселелері бойынша ынтымақтастықты жөнге келтіру; - Еуропадағы ынтымақтастық қауіпсіздігі бойынша Кеңестің Қорытынды актісін іске асыруға мүмкіндік туғызады; - адамды қоршаған орта проблемасы бойынша БҰҰ Конференциясы - Декларациясының 21-принципін іске асыруға мүмкіндік туғызады; - ауа ластануының теріс салдарын болдырмау мүмкіндігі; - трансшекаралық сипаты бар ауа ластаушылар лақтырыстарының деңгейі туралы ақпарат алмасу мүмкіндігі; - таза өндірістер мен тазарту ғимараттарын әзірлеу бойынша ғылыми ынтымақтастықты жөнге келтіру мүмкіндігі; -ауаны ластаушылардың үлкен ара қашықтықтарға тасымалын болдырмау бойынша шешімдерді бірлесіп жасауға мүмкіндік туғызады. |
 9
| Өнеркәсіптік апаттардың трансшекаралық әсер етуі туралы конвенция | Қосу туралы 23.10.2000ж. № 91-II ҚР Заңы | - адамдар мен қоршаған ортаны өнеркәсіптік апаттардың әсерінен қорғауды қамтамасыз ету бойынша қызметті үйлестіру;
-  апаттарды болдырмау бойынша ұтымды, экономикалық мақсатқа сәйкес және тиімді пайдалануды ынталандыру;
- өнеркәсіптік апаттардың әсерін болдырмау бойынша халықаралық ынтымақтастықты жөнге келтіру;
- өнеркәсіптік апаттарды болдырмау, оларға әзірлікті қамтамасыз ету және олардың әсерін жою бойынша екі жақты және көп жақты шаралар жасау;
-өнеркәсіптік апаттарды жою кезінде өзара көмек көрсету.
|
 10
| Ақпаратқа қатынас, жұртшылықтың шешімдер қабылдауға қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша әділдікке қатынас туралы конвенция | Ратификациялау туралы 23.10.2000ж. № 92-II ҚР Заңы | - экологиялық ақпаратқа қатынасты қамтамасыз ету; - экология проблемалары туралы жұртшылықтың хабардарлығы деңгейін жоғарылату; - экологиялық нормалар сақталғанда экология заңдарын нығайту. |
| Озон қабатын бұзатын заттар бойынша Монреаль хаттамасына түзету, Лондон, 1990ж. 27-29 маусым | Қосу туралы 07.05.2001ж. №191-II ҚР Заңы | 
| |
| Қауіпті қалдықтардың трансшекаралық тасымалдануын және олардың жойылуын бақылау туралы Базель конвенциясы. Базель, 1989 ж. 20-22 наурыз | Қосу туралы 10.02.2003ж. №389-II ҚР Заңы |  Іске асыру барлық елдердің өңірдегі жағдайды объективті бағалауына және біздің елімізді теңіз ортасының елеулі ластануында және экожүйе тепе-теңдігінің бұзылуында мүмкін болатын негізделмеген айыптаудан қорғауға мүмкіндік береді. Ол Каспий теңізінің теңдессіз биоалуан түрлілігін сақтаудың нақты құралы, сондай-ақ Аралмен болған оқиғаның Каспий теңізімен қайталанбауының кепілі болады. Қазақстанның Тегеран конвенциясын ратификациялауы біздің еліміздің қоршаған орта мүдделерін есепке алып, экономикалық даму мақсаттарына қол жеткізуге ұмтылысын бүкіл әлемдік қауымдастыққа тағы да көрсетті.
| |
 13
| Шөлденумен күрес жүргізу бойынша БҰҰ конвенциясы. | Ратификациялау туралы 07.07.1997ж. № 149-1 ҚР Заңы | - жерлердің шөлденуімен және нашарлауымен күрес жүргізу бойынша қызметті жоспарлау және жүзеге асыру; - табиғи экожүйелердің нашарлауын болдырмау; - шөлденген аумақтардың табиғи потенциалын кезеңмен қалпына келтіру; -шөлденумен күрес жүргізу стратегиясы және басымдылықтары және тұрақты даму бойынша саясат шеңберінде құрғақшылық салдарын жұмсарту. |
| Басты түрде суда жүзетін құстардың мекендейтін жерлері ретінде халықаралық мағынасы болатын, су-батпақ жерлер туралы Конвенция (1982 жылғы 3 желтоқсанда Париж хаттамасы-мен енгізілген түзетулерімен және 1987 жылғы 28 мамырда Режинде енгізілген түзетулерімен) | Қосу туралы 13.12.2005ж. № 94-III ҚР Заңы | - жаһандық маңызды су-батпақ жерлердің үш басым аумағында биологиялық алуан түрлілікті сақтауға және тұрақты пайдалануға және негізгі қауіптерді азайтуға/жоюға амалдың негізін құру;
-  Рамсар конвенциясында баяндалған, су-батпақ жерлер типтерін жіктеу, халықаралық маңызды су-батпақ жерлерді анықтау критерийлері, су-батпақ жерлерде ақылмен пайдалану, басқару және жоспарлау тұжырымдамасын қолдануға қатысты басқару принциптері сияқты, халықаралық келісілген стандарттарды қабылдау бойынша жаңа ақпаратқа және кеңес беруге қатынасты қамтамасыз ету;
-су-батпақ жерлер бойынша жобаларды қолдау үшін Рамсар қорынан қаржыландыру мүмкіндігін қамтамасыз ету.
| |
 15
| Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау бойынша Рама конвенциясы (Тегеран, 2003 жылғы 4 қараша) | Ратификациялау туралы 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 97-Ш ҚР Заңы | |
| Тұрақты органикалық ластаушылар туралы Стокгольм конвенциясы. Стокгольм, 2001 жылғы 22 мамыр | 2001 жылғы 2 мамырда қол қойылған. 2007 жылғы ҚРЗ ратификацияланған | - тұрақты органикалық ластаушылар туралы конвенцияның қаржылық механизмі Жаһандық экология қоры болады. Қаржы механизмі шеңберінде қаржыландыруға құқықты алу үшін ел дамыған болуы немесе экономикасы өтпелі ел болуы және осы Конвенцияны ратификациялауы тиіс; -халықаралық қаржылық, ақпараттық және технологиялық ресурстарға қатынас, себебі Конвенцияның 12 және 13-баптарына сәйкес, дамыған болып табылатын конвенция тараптары жаңа және қосымша қаржылық ресурстарды ұсынады. | |
Халықаралық саудадағы жеке қауіпті химиялық заттар мен пестицидтерге қатысты алдын ала негізделген келісім процедурасын қолдану бойынша Роттердам  конвенциясы
| 2007 жылғы ҚРЗ ратификацияланған | -  қабылдау процесіне заттардың АНКПҚ тізіміне қандай заттар енгізу қажет екендігі туралы шешімді қосу. Сонымен, Қазақстан берілген мәселелерді шешу кезінде дауыс беру құқығын және өзінің экологиялық та, экономикалық та мүдделерін қорғау мүмкіндігін алады;
- химиялық заттарды пайдалануды басқару бөлігінде басқа қатысушы елдермен ақпарат алмасу;
- химиялық заттарды бақылау мен басқару жүйесін жақсарту үшін Роттердам конвенциясы шеңберінде техникалық көмекке қатынас.
Роттердам конвенциясы аса қауіпті химиялық заттар мен пестицидтерді пайдалану кезінде мониторинг және қауіптерді бақылау бойынша қуатты құрал болып табылады. Қазақстан осындай заттар, олардың адам денсаулығына және қоршаған ортаға әсері туралы ақпаратқа қатынасты алады. Осы деректерді пайдаланып, ел пайдалану, тыйым салу немесе оны пайдалануды шектеу бойынша меншікті саясатын жасай алады
|
