Судың санитарлық микробиологиясы
Су єр т‰рлі микроорганизмдердің табиғи µмір с‰ру ортасы болып есептеледі. ¤зен, теңіз, океан, ашық су қоймаларында барлық таксономиялық топтардың µкілдерін кездестіруге болады.
Су қоймалары жануар жєне µсімдіктердің органикалық субстраттарынан жєне патогенді микроорганизмдерден µздігімен тазарта алады. Б±л процесті су қоймаларының µзін тазарту деп атайды. Судың сапрофитты флорасы тіршілік активтендіреді, нєтижесінде органикалық заттардың ыдырау к‰шееді, єр т‰рлі бактериялардың саны азая бастайды, єсіресе нєжіспен шыққандар (фекального происхождения). Сапробтылық термині (грек тілінен sapros - шіру) - б±л судағы арнайы концентрациядағы микроорганизмдердің органикалық заттары жєне судың минералдану дєрежесі арасындағы байланысы ерекшелігінің комплексі. Сапробтылық шкаласы бойынша 3 аймақ анықталған: полисабробты, мезосапробты, олигосапробты.
Полисапробты аймақта (µте ластанған аймақ) органикалық заттар саны µте кµп, тез ыдырайды да микроорганизмдер оларды тез қабылдайды. Полисапробтық аймақта оттегі жоқ. Микробтар µте кµп (анаэробтық бактериялар, саңырауқ±лақтар, актиномицеттер), олар тез шірітіп ашытады. Осы бактериялар єсерінен к‰рделі органикалық заттар қарапайым заттарға ауысқанда аммиак, к‰кірт сутегі, индол, скатол, метан, углекислота т.б. бµледі. 1 мл суда бактериялардың саны миллионнан асады.
Мезосапробтық аймақта (сєл ластанған аймақ) қышқылдану жєне нитрификация процесі басым. Қ±рамында азоты бар қоспалар аммиакқа дейін ыдырайды, олар қышқылданғанда нитритке, нитратқа ауысады. Микробтардың саны кµп - 1 мл суда мыңдап µлшенеді. Ең алдымен нитрифицирленген бактериялар - грам(-) таяқшалар, кокктар. Олар облигатты аэробтар. Сонымен қатар, судағы Clostrіdіum туыстастығына кіретін анаэробтар, Pseudomonas, Mycobacterіum, Flavobacterіum туыстастықтарына кіретін бактериялар, Streptomyces жєне Candіda т.б. кµмірсутегілері бар қоспалардың минерализациясына қатысады - целлюлоза, клетчатка, лигнин т.б.
Олигосапробтық аймақ (таза су аймағы) µздігімен тазарту процесі аяқталуымен сипатталады. 1 мл суда бактериялар саны 10-нан 1000 дейін. Б±л судың қалыпты флорасы.
Єр т‰рлі микроорганизмдер, сонын ішінде патогенді микробтарда полисапробтық аймақта кµп болады, бірақ жаймендеп қырыла бастайды, мезосапробтық аймақта олар азаяды, ал олигосапробтық аймақта кездеспейді. ¤зеннің суында 24 сағатта микробтардың 50%, 48 сағаттан соң - 25-10%, 72 сағаттан соң - 10-1%. Су қоймаларының µздігімен тазартуына (биологиялық тазарту) кµптеген факторлар єсер етеді. 1. Таза сумен араластыру, сондықтан ағып жатқан суда µздігімен тазару т±рып қалған су қоймаларына қарағанда жиі µтеді. 2. Судың температурасы. Жазғы мезгілде микроорганизмдер активті т‰рде кµбееді. Қысқы айларда µздігімен тазару бєсендейді, бактериялар кµбеюі тек ағын жерде µтеді, қырылу қарқыны тµмендейді, су қоймаларында кµптеген бактериялар жазға қарағанда ±зақ сақталады. Сондықтан су қоймаларының санитарлық жағдайы қыста нашар, сонымен қатар тµмен температурада энтеробактериялар, ішектік инфекциялар қоздырғыштары сақталады.1шектік инфекциялар су арқылы таралуы жиі қыста байқалады.
Зауыттардың қалдық су қ±рамындағы химиялық заттар - беткейлік-активті заттар (ПАВ-БАЗ) жєне нефтепродуктілер ПДК 10 есе асса энтеробактериялар кµбеюіне, ±зақ сақталуына ықпал тигізеді, су қойманың эпидемиялық қауіптілігін к‰шейтеді.
Су қоймаларының µздігімен тазаруына қарапайымдылар жағымды қасиет кµрсетеді. Олар коллоидтарды, ±сақ қоспаларды жинайды, бактерияларды жояды, ең алдымен патогенді т‰рлерін де. Бір инфузория 1 сағатта 30 000 бактерияны жояды. Сонымен қатар, бактериялардың пара-зиттері - бделловибриондар бактериялық клетканың периплазмасына еніп, ішінде кµбееді де оларды жояды. Бделловибриондар энтеробактериялар, псевдомонада, вибриондар т±қымдастығына кіретін патогенді бактерия-ларды жояды. Бделловибриондар қалдық суда, илда, топырақта тіршілік етеді. ¤те ластанған ашық су қоймаларында, 1 мл суында 1000 бделловиб-риондар кездеседі. Микробтық ластану азайғанда бделловибриондарда жойылады. Сондықтан таза су қоймаларында олар кездеспейді.
Санитарлы-микробиологиялық зерттеуге алынатын су: 1. Орталық су қойнауларынан, 2. қ±дық суы, 3. Ашық су қоймалары (µзен, µзек), 4. Шомылатын бассейн суы, 5. қалдық су.
Орталық су қойнауларындағы су ГОСТқа сєйкес болу тиіс. Судың санитарлы-микробиологиялық зерттеу мақсаты т±рғындарды сапалы сумен қамтуға, инфекциялық қауіптілігінен сақтауға бағытталған. Ас суының к‰нделікті санитарлық бақылауы сумен қамтудың барлық сатыларында ж‰ргізіледі - су тарту орыны, тазарту қ±рылымдарында, тарату жолында (распределительная сеть), ішкі водопровод крандары.
Шомылатын бассейіндегі су “Ас су“ ГОСТына сєйкес болуы тиіс.
Кесте 1
Санитарлы-кµрсеткіштік микроорганизмдер
| Несеп-нєжіспен ж±қтырылған кµрсеткіштері | қалдықтардың ыдыраумен ж±қ-қан кµрсеткіштер | Ауыз қуысы мен ауа-тамшы арқылы ж±қты-рылған кµрсеткіштері |
| 1шек таяқшасы тобына жататын бактериялар | Термофилдер Протей | Жасыл кµк жєне гемолитикалық стрептококкалар |
| Clostrіdіum perfrіngens тобына жататын анаэробтар | Патогенді стафилококкалар | |
| Энтерококкалар |
Санитарлы-микробиологиялық зерттеудің негізгі єдістері
Сыртқы орта объектілердің эпидемиологиялық қауіпсіздігі дєрежесін т‰рлі жолдармен анықтауға болады. Жалпы жанама єдістер адам жєне жануарлар бµлетін заттарымен едєуір ластануы дєлелденеді. Б±л ‰шін жалпы микробтық ластану (микробтық саны), санитарлы-кµрсеткіштік микроорганизмдер (ішек таяқшасы тобының бактериялары, лактоза оңды таяқшалар, ішек таяқшасы, энтерококктар, стафилококктар) бар екенің жєне оларды саны, несеп-нєжіспен, ауа-тамшы жолмен ластануды анықтау керек (индекс).
Эпидемиологиялық қауіптік дєрежесін тура патогенді микроорганиз-мдерді (сальмонелла, тырысқақ вибрионы, лептоспира, шигелла, энтеро-вирустар) табу арқылы анықталады. Бірақ осы єдіс тек эпидемиологиялық кµрсеткіштер бойынша ж‰ргізіледі, егер ж±қтыру қауіпі анықталса.
Микроорганизмдердің саның анықтау ‰шін т‰рлі єдістер қолданады: 1) микрооскоп арқылы арнайы есептеуші камерада тура есептелінеді (єдіс сирек қолданады); 2) тығыз қоректі ортаға саналы доза егіп қорытындыда µскен колонияларды есептеу; 3) с±йық қоректі ортада титрациялық єдіспен егу; 4) тексерілетін материалдардың ерекшелігіне кµніл аударатын арнайы єдістер.
Тексерілетін материалда санитарлы-кµрсеткіштік микроорганизмдердің саның титр немесе индекс ретінде тіркейді.
Титр - тексерілетін материалдың ең аз мµлшерінде 1 микробтық клеткасы болуы (с±йықтықта - миллилитрде, дене заттарына - грамм).
Индекс - 1 л (1 г) тексерілетін материалда микроорганизмдер клеткасының саны.
Бактериялар саның анықтау єдістері.
Сыртқы қоршаған орта объектілерде бактериялардың саның анықтау ‰шін қоректі ортаға санап егу арқылы ж‰ргізіледі. Егер объектіде микробпен ластану аз болса, тексерілетін материалды т‰тас егеді. Ал едєуір ластануы байқалатын болса, ертінділер жасап, егіледі.
Ертінділер жасау ‰шін пробирка қатарын алады, єр қайсысына 9 мл стерилді су немесе физиологиялық ертінді қ±яды.
Бірінші пробиркаға тексерілетін материалдан 1 мл қ±яды (10-1 ертінді шығады), араластырады. Сосын бірінші пробиркадан 1 мл екінші пробир-каға қ±яды (10-2 ертінді алады) жєне одан єрі ертінділер алуға болады.
1 мл 1 мл 1 мл 1 мл
 | |||||
 | |||||
 | |||||
Тексерілетін 10-1 10-2 10-3 10-4
материал пробиркаларда 9 мл физ.ертінді немесе стерилді су
Кох єдісі бойынша егу бактериялардың жалпы саның есептеу ‰шін қолданады. Бос стерилді Петри ыдысына тексерілетін материалдың 1 мл ертіндісін қ±яды жєне соның ‰стіне 10-15 мл 450С қыздырған ЕПА (етті-пептонды агар) қосады, ыдысты стол ‰стінде айналдырып материалды агармен араластырады. 370С 18-24 сағат термостатқа инкубациялайды.
Орта бетіндегі жєне агар ішінде µскен колонияларды есептейді. Єр есептеген колонияларды тушьпен немесе қарандашпен белгілейді. 30-дан 300-ге дейін µскен колониялар бар ыдыстарды бақылайды.
Колонияларды ыдыстың єр жерінен кµлемі 1 см2 квадраттың 20-да есептелінеді. Сосын орташа 1 см2 колонияларды шығарады, оны ыдыстың кµлеміне кµбейтеді.
Єр ыдыстағы колониялар есептеу қорытындысы - тексерілетін материалдың 1 мл (1 г) бактериялардың саны жєне ертіндіні есептеу керек. Бактериялардың қорытынды саны - б±л екі ертіндіден µскен колониялардың орташа арифметикалық қорытындысы.
Мысалы: 10-1 ертіндіден - 210 колониялар µскен, 10-2 ертіндіден - 32 колония
210 x 10 + 32 x 100
Бактериялардың жалпы саны = --------------------- =2650
Титрациялық єдіс санитарлы-кµрсеткіштік микроорганизмдердің саның анықтау ‰шін қолданады.
1-ші этапы: материалдың гомогенизациясы. Кей жағдайларда суспензия дайындау (микроорганизмдерді с‰йық фазаға ауыстыру).
2-ші этапы: ертінділер қатарын дайындау
3-ші этапы: тексерілетін материалдың керекті мµлшерін (100, 10, 1 мл) жєне оның ертінділерін (1 мл-ден) с±йық қоректі ортаға егу.
4-ші этапы: с±йық қоректі ортада микроорганизмдердің µсуін бағалау жєне оңды қорытынды берген кµлемінен тығыз қореткі ортаға егу.
5-ші этапы: тығыз қоректі ортада µскен колонияларды идентифика-циялау. Соның ішінде культуралді қасиеттерін анықтайды жєне қосымша зерттеулер (тинкториалді, морфологиялық, биохимиялық қасиеттері) ж‰ргізіледі.
Мембрандық фильтрлік єдісі. Егер тексерілетін материалда µлшемді заттар аз болса, оларда бар санитарлы-кµрсеткіштік микроорганизмдерді анықтау ‰шін мембрандық фильтрлік єдісі қолданады. Єдісті қолдану ‰шін арнайы жабдықтар, фильтрлер жєне фильтрациялық қондырғы қажет.
Санитрлы-бактериологиялық зерттеуге бактериялар µте алмайтын фильтрлер керек. Фильтрлерді қолданар алдында стерилдейді (қайнатады). Фильтрациялық қондырғы ретінде фильтрлейтін аппарат (Зейтц фильтрі, Рублев су қ‰быры станциясының аппараты жєне т.б.) жєне вакуум жасайтын қондырғы (Комовский насосы, су шашатын насос, хирургиялық электроотсос) керек.
Стерилизация ‰шін фильтрлерді 800С қыздырған суға салады, сосын нитроцеллюлозды мембранды фильтрлерді ‰ш рет 10 минуттан қайнатады, єр дайым суды ауыстырып отырады, ал “Владипор” мембранды фильтрді - бір рет 10-15 мин. қайнатады.
Ж±мыс істеу ережесі: 1. Фильтрлі аппараттыфламбирлеу арқылы стерилдейді (мақта тампоның спиртке малып алып аппаратты с‰ртеді); 2. Стерилді мембранды фильтрді фламбирленген пинцетпен ±стап фильтрлі аппаратқа бекітеді; 3. Фильтрлі аппараттың стаканына тексерілетін материалдың ертіндісін қ±яды. Аз мµлшердегі с±йықтықты тексергенде стаканға алдын ала стерилді 10 мл су қ±яды. Фильтрлейтін с±йықтың жалпы мµлшері 100 мл аспау керек. Егер ±лкен мµлшерді тексеретін болсақ бірнеше фильтр керек; 4. Фильтрден µткен с±йықты қабылдайтын ыдыста вакуум жасайды. 5. Фильтрлеп болғанда аппаратты босатып фламбирленген пинцетпен фильтрді аудармай тығыз қоректі орта бетіне салады; 6. Инкубация 24 сағат 370С термостатта; 7. ¤скен микроорганизмдер колониясын есептеу; 8. Микроорганизмдер идентификациясы ‰шін қосымша тесттер қою (тинкториальді, морфологиялық, биохимиялық қасиеттерін анықтау); 9. Қорытынды нєтижесі индексін формуламен есептейді:
N x 1000
Индекс = ------------,
V
N - колония саны, V - фильтрден µткен судың мµлшері, миллилитрде беріледі.
