Ф КГМА 1-8-21/02
МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г
Арағанды мемлекеттік медицина академиясы
Физиология кафедрасы
Д Ә Р І С
Тақырып: «Шартты рефлекторлық қызметтердің тежелуі»
«Физиология-1» пәні
051301 «Жалпы медицина» мамандығы
2 курс
Уақыты 1 сағат
Қарағанды 2008 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген
Хаттама _____________ 2008 ж.
Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева
· Дәрістің тақырыбы: «Шартты рефлекторлық қызметтердің тежелуі»
· Дәрістің мақсаты: Үлкен жарты шарлар қыртысындағы тежелу механизмдері және организмнің іс-әрекетінде қыртыстық тежелудің биологиялық маңызы туралы түсінік беру; ұйқының қыртыстық жасушалар мен тұтас организмнің іс-әрекетін сақтау мен ұстап тұруындағы ролін көрсету.
· Дәрістің жоспары:
І. Қыртыстық тежелу түрлері.
ІІ. Шартсыз тежелу:
1) сыртқы
2) шектен тыс
ІІІ. Шартты тежелу:
1) өшетін
2) кешіктіретін
3) саралаушы
4) шартты тежелу
IV. Қыртыстық сараптама мен шартты-рефлекторлық іс-әрекетті орындауға тежелудің қатысуы.
Шартты рефлекстің тежелуі
Жүйкедегі бірыңгай кубылыстардыц екі жағы құрайтын, қозу мен тежелудін тепе-тендік арақатынасы жануарлар мен адам-ныц сыртқы ортаның өзгермелі түрткілеріне бейімделу іс-әрекеті-нін. нәтижесін анықтайды.
Орталық жүйке жүйесіндегі тежелуді ашқан орыстьщ атақты Іалымы И. М. Сеченов. Тежелудіц сыртқы (шартсыз) және ішкі (шартты) түрлері болады.
Шартсыз тежелу — жүйке жүйесінің туа біткен каспеті. Ол — сыртқы бөтен түрткілер әсерінен мінез актысыныц кенеттен әлсі-реуі немесе басылып қалуы. Мүның себебі әртүрлі жаңа тітіркен-діргіш багдарлау рефлексін туғызадьі. Егер осы тітіркендіргіш бірнеше рет қайталанса, багдарлы әсерленіс бәсендейді және оның Шартты рефлексті тежеу әрекеті әлсірейді. Мүндай бөтен тітір-кендіргішті И. П. Павлов «өшетін тежеу» деп атады. Мәселен, қатты ауыртатын тітіркендіргіш шартты рефлексті шұғыл тежей-ді. Осы сияқты ішкі ағзалардан шығатын тітіркендіргіш те әсер етеді. Кейбір мүшелердің қабынуы, қуықтық зәрге аса толуы, құсу, жыныстық қозу шартты тағамдық рефлексті басып тастай-ды.
Мұндай тежеулердің бәрінің жалпы қасиеті олар осы шартты
рефлекске бөтен сыртқы тітіркену ықпалынан пайда болады. Сон-дықтан бұл сыртқы теже.гу деп аталады.
Шартты рефлекстің піамасы тітіркендіргіш қаркыиынаи («күпі зацы») тікелей тәуелді келеді. Шартты тітіркендіргіш күші шек-тен аса өссе, карама-карсы нотижеге, яғни шартты рефлекстін. әлсіреуіне, тежелуіне әкеліп соғады. Мүндай тежелуді И. П. Пав-лов шектен тыс тежелу деп атады. Бүл тежелудің сакшылық ма-ңызы бар. Өйткені ол жүйкені шамадан тыс күшті немесе үзақ тітіркендірудің әлсірету әсеріне кедергі жасайды. Бүл тежелу жүйкені уақытша жұмыстан босатады және оның қалыпты қоз-ғыштығы мен жұмыскерлігін қайта орнына келтіруге жағдай жа-сайды. Жүйкесі нашарланған жануарларда Іпектен тыс тежелу тіпті біршама әлсіз-ІІІартты тітіркендірудіц әсерінен де пайда бо-лады.
Сыртқы және шектен тыс тежеулер жүйке жүйесініц туа біт-кен қасиеттеріне байланысты болғандықтан И. П. Павлов олар-ды шартсыз тежелу қатарына жатқызды.
Шартты тежелу. Ішкі. (шартты) тежелу — жүйкеніц жүре пайда болған қасиеті. Ол шартты рефлекс сияқты құрылады.
И. П. Павлов шартты тежелуді өшіретін, ажырататын, шартты тежейтін және кешіктіретін деп 4 түрге бөлді.
Өшуден тежелу. Егер шартты тітіркендіргіштіц шартсыз ті-тіркендіргішпен ұштасуы тоқталса, бұрынғы қалыптасқан тұрақ-ты шартты рефлекс әлсірейді, кейін шартты сигнал бірнеше рет нықталмаса рефлекс тіпті жойылады.
Егер шартты тітіркендіргіш тағы біраз уақыт қолданылса, өш-кеІІ шартты рефлекс қайтадан қалпына келеді. Бұл құбылысты тежелуден босау деп атайды. Ал бұл тежелу пығайтылса, өпістін рефлекспен бірге біркелкі, оган ұқсас Іпартты рефлекстер жойы-лады. Мұны екінші қайтара өшу деп атайды. ӨІІІуден тежелудің мацызы бейімділігі жойылған қажетсіз Іпартты рефлексті өшіру. Сөйтіп, организм тіршілігініц жаца жағдайларыиа жацадан икемделу әсерленісі қалыптасады.
Ажырататын тежелу. Жаңа қалыптасқан шартты рефлекстің алғашқыда жалпылама өзгешелігі болады. Өйткені ол үйренген щартты тітіркендіргіштен басқа, оған ұқсас немесе көптеген бір-райлы тітіркендіргіштерге де жауап ретінде пайда болады (шарт-ты рефлекстің жалпылама сатысы). Алайда, егер тек шартты ті-тіркендіргіш ғана бекітіліп, басқалары елеусіз қалса, біраз уа-қы.ттан кейін ұқсас тітіркендіргіштерге әсерленіс өшеді (шартты рсфлекстің мамандалыс сатысы).
Шартты рефлекстің мамандалуын қамтамасыз ететін процесс, яғни тітіркендіргіштерді сұрыптау ажырататын тежелу деп атала-ды. Бүл процесс ми кыртысында өтетін Іпартты тежелуден туады.
Шартты тежегіш. Егер пебір косымша агснтпен ұштастырыл-ган тітіркендіргіш нығайтылмаса, ал жеке қолданған шартты сигнал әрдайым нықталса, жүйке орталықтарында шартты тежелу пайда болады. Қөп кешікпей қосымша агентпен қиысты•рылған ұнамды тітіркендіргіш шартты тежелу салдарынан шарт-ты әсерленіс шығаруды тоқтатады. Сол шартты снгналдыц әсері-нен тежеуге қабілеті бар косымша тітіркендіргіш шартты тежегііи деп аталады.
Қосымша тітіркендігіш күшті болған сайын, шартты тежегіш тез туады. Организм мен сыртқы ортаның өзара қатынасыныц шартты рефлекстік әсерлснісін анықтауда, шартты тежегіштің бп-ологиялық маңызы бар.
Кешіктіретін тежелу. Кешіктірстін шартты рефлекстер бірден кұрылмайды, тек нынайтудьщ басталуы біртіндеп ұзартылғанда барып жасалады. Осы шартты тітіркендіргіштін, жекеленгеи әсе-рімен бастапқы кезде жуйке клеткаларының іс-әрекеті тежеледі. Кешіктіретін тежелу шартсыз рефлекстің күшінен тәуелді, егер ол кушті болса, бұл тежелудіц пайда болуы қиынға соғады. Бұл те-желу арқылы әр уақытта шартты рефлекстік әсерленіс дер кезін-де іске қосылады.
Шартты тежелудід тағы бір ерекше, «нығайтылса да өінетін» түрі болады. Ол жагымды шартты стимул ұзағынан бір ыргақты немесе бір сазды нығайтқышпен қоса әсер еткен жағдайда пайда болады.
И. ГТ. Павлов ішкі тежелудің түрлеріп әрекетіне және қалып-тастыру тәсілдеріне қарай жіктеумен бірге, тежелу қасиеттерінің анырмашылығы олардың кушіне байланысты болатындығын атап көрсетті. Ол шартты тежелудің жергілікті және ми құрыльшында жалпылама түрде кездесетіндігіне ерекше көңіл аударды.
Сөнтіп шартты тежелу организмнің бейімделу іс-әрекетін рет-теп отырады. Ёгер шартты тежелу қалыптаспаса, организмде та-биғи қажетсіз, қолайсыз әсерленістср көп болар еді.
Шартты тежелу өте нәзік, т.өзімсіз келеді. Әртүрлі аурулар, қа-жу, зорлану бұл тежелуді әлсіретеді.
Организмнің сыртқы ортаға жете бейімделуі, оның әсерленісі-нің сыртқы жағдайларга өте сәйкес келуі тежелу процесіне байла-ііысты болады. Негізгі жүйке процестері — қозу мен тежелудің көрсеткіштері, олардың өзара әсері организмге көптеген тітіркен-ліруді талдаи және синтез жасап, өзін ортүрлі жагдайда багдар-лауына мүмкіндік туғызады
И. П. Павловтың көзқарасы бойынша, шартты тежелу тек ми кыртысында болатын қүбылыс. Калай болғанда да, тежелу проце-сінің ми қыртысындағы орналасуы үш түрлі болуы мүмкін. Бірін-шіден, шартты сигналдық ми кыртысы проекциясында, екіншіден, шартсыз рефлекстің ми қыртысы нейрондарында, үшіншіден, уа-кытша байланыстың өз қүрылымында, қалыптасады. Соңғы жыл-дары көптеген зерттеушілер, шартты тежелу әуелі мидыц кырты-састы құрылымдарында немесе олардыц белсеиді катысуымен пайда болып, үлкен ми сыңары қыртысына жоғары көтеріледі деп санайды.
Шартты тежелудің шыгу жагдайы, көптеген деректерге сәйкес арнайы тежегіш құрылымдарға байланысты болады. Бұларға те-жегіш түйіндер, тежегіш интериейрондар жатады. Демек,олзрдын Пелсепді осерлсііісі арпаііы тежегіш шартты рефлексіи жа•саГІды. СөГІтіп, ми қыртысындағы тежелу міндетті түрде арнаны тежегіш жүйесіи қүрайтын мамандандырылгап тежегіш нейрон-дар арқылы жүзегс асырылады.
Қөптеген нейрофнзиологтардың ойынша, жоғары жүйке іс-әре-кетінің тсжелу құбылыстарында әртүрлі қыртысасты құрылымдар оте маңызды роль атқарады. Дегенмен, соңғы жылд.ары М. Н. Лн-ваіювтыі1, лабораториясында жүргізілген тәжірибелер ішкі теже-лудің гиперполяризациялық (әсіреүйектеліс) болжамын дәлелде-ді. Ішкі тежелу қалыптасқанда, гиперполяризациялық құбылыс-тардың біршама өсетіндігі анықталды. Ол үйрету кезінде теріс стимулдыц әсерінде мидың тежегіш жүнесінің әсерленгіш қабілеті жоғарылайтынын растайды. Оған нейрондардың сатылық және бедерсіз белсенділігініц, қоздырылған потенциал мен биік шайқала-тын баяу тербеліс шамасының күшеюі сәйкес келеді.
Шартты тежелу және оның әрбір түрлері мидағы дәнекерші заттар (пейромедиаторлар) арқылы іске қосылады. Олар орга-І.ІІІзмнің сыртқы және ішкі ортасының өзгерістерінің тежегіш ма-ңызын есте ұзақ сақталуын қамтамасыз етеді. Соның ііпінде холи-сргиялық жүйелер шартты рефлекстің құрылуын және сақталуын, бағдарлы-зерттеу осерленістің жойылмауын, кешіктірілген және мезгілдік рефлекстердің қалыптасуын қадаралап отырады.
Мүнымен бірге холинергиялық құрылымдар катехоламңндерді (норадреналин, дофамин) түзу және бөліп шығаруда өте маңызды іс атқарады. Соңғы уақыттағы зерттеулер катехоламиндердің мо-тивациялык мінез осерленістеріне қатысатындығыи анықтады.
Ішкі тсжелудіц механизмінде серотонинергиялық құрылымдар-дың да мацызы зор. Олар үстемді іс-әрекеттіц жүзеге асуын оңай-лауына ықпал жасаумен қатар, дәл осы кезде пайда болатын бө-тен орекеттерді тежеп жояды.
Ми қүрылымдарында бұлармен бірге, кейбір амин қышқылда-ры, соныц і-шінде гаммаамипмай қышқылы (ГАМҚ) жетекпіі орып алады. Ол организмнің іс-қимылын, сезімдік мінезін реттеуге, мидың жогары бірлестіргіпі орекетініц жүргізілуіпе қатысады. Ал мидыц ГАМҚ-ергиялық құрылымдардың ііпкі тежелу меха-пизмініц мәні — оның қимыл және тамақтану орталықтарындагы қозу өрісін тоқтататын ықпалы.
Сонымен ііикі тежелу ми кыртысы деңгейінде орталық қозу ретінде пайда болып, рефлекстік жауапты жүзеге асыратын кыртысасты механизмдердің багынышты (субординациялык) те-желуін белгілейді. Әсіресе мінездің ұйымдастырылу және реттелу істерінде мидың маңдай алаңы маңызды роль атқарады. Ол қыр-тысасты бөліктері арқылы ми бағанының белсендіргіш жүйесіне тікелей немесе жанама түрде ыкпал жасайды. Сөйтіп, мұндагы тежелу қүбылыстары бейімдендіру мәніне қарай, мидың медиа-торлық жүйесін іріктеп еліктіру арқасында жүзеге асырылады.
Тсжегіш процестер дамыған кезде әуелі жеке нсйрондар, одан кейін әрекеттік жүйенің кұрылымына енетін нейронныц топтары тежеледі. Бұл біртіндеп эффекторлы түйіндерді, вегетативтік әсерленісті, тіпті кейін миаралық белсендіргіш жүйелерді істен шыға-рады. Сондықтан ішкі тежелу екі жақты болады: эффекторлы түй-іннін тежелуі мидың талдаушы және белсендіруші жүйелерімен катар кездеседі. Ал іпікі тежслудің өзі, Інартты рефлекстік осер-леніс сііяқты, ми қыртысы-қыртысасты арақатынастан туады.
· Иллюстрациялық материал:
Слайд-карталар:
Слайд-карта 1: Ішкі тежелу. Сөну.
Слайд-карта 2: Ішкі тежелу. Кешігу.
Слайд-карта 3: Ішкі тежелудің шоғырлануы.
Слайд-карта 4: Сыртқы тежелу.
Слайд-карта 5: Шектен тыс тежелу.
· Әдебиеттер:
1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.
5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет
6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студенттер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.
· Бақылау сұрақтары (кері байланыс):
1. Шартты рефлекстердің тежелуінің түрлерін атаңыз.
2. Сыртқы тежелудің себептері.
3. Ішкі тежелудің түрлері.
4. Ішкі тежеу механизмі қалай дамиды?
5. Теріс индукция деген не және оның тежелу механизміндегі ролі?
