Абылдау және іс- әрекет

Қабылдаудың гештальттеориялары. Объективті, субъективті бағдарлаушы ықпалдар (Э. Титченердің структуралистік теориясы, Г. Гельмголцтың санасыз ой қорытындысы теориясы, Дж. Брунердің перцептивті цикл теориясы). Перцептивті теңесу теориясы. Өабылдау теориялары (Г. Гельмгольц, И.М. Сеечнов, Н.Н. Ланге). Қабылдауды психофизикалық теориялары (Дж. Гибсон, Э. Гибсон, К. Грехем, Х. Хелсон). Перцептивті іс әрекет. Кеңес психологиясындағы қабылдауға деген іс әрекеттік ықпал. Қабылдау деңгейлері.

Қоршаған сыртқы әлем жағдайы туралы немесе өзіміздің денеміздің жағдайы туралы мәлімет беретін әртүрлі аферентті жүйелер өздерімен бейнеленген құбылыстарға төменгі немесе жоғарғы сезімділікпен байқалады. Олар осындай құбылыстарды жоғарғы немесе төменгі нақтылықпен бейнелей алады. Осы жерден келесі сұрақ туындайды: осындай немесе өзгеше жағдайларда туындайдың біздің әртүрлі рецепторларымыздың сезімділігі қандай?

Психофизтологиядағы рецепторлардың сезімділігін физикадағы приборлардың сезімділігімен теңестіруге болады. Егер біз бір гольвонометрді келесімен салыстырғанда сезімділірек днп бағаласақ, онда ол келесі гольвонометрге қарағанда аз ғана тоқ қысымына жауап қайтара алады. Әртүрлі сезім мүшелерінің сезімділігін дәл сол кезде тітіркену тудыра алатын түйсіктер арқылы өлшей аламыз. Осындай түйсік тудыра алатын минималды тітіркенішті – түйсіктің абсолютті порогы деп айтамыз.

Сезімділікті Е әрінімен белгілесек, ал порогты қыздырғыштың көлемін r әріпімен белгілесек, біз келесі теңдікті Е = 1/R аламыз. Басқа сөзбен айтқанда, неғұрлым порог аз болса, соғұрлым сезімділік күшті болады. Бірақ біздің сезім мүшелеріміз көмегімен тек қана қоздырғышты константироавть етпейміз, онымен қоса оларды, яғни қыздырғыштарды күші және сапасы жағынан ажырата аламыз.

Бұл жерде, ұмытпайтын бір жай ол: сезімділіктің артуы кейде порогтың төмендеуіне әсер етеді, ал субьективтік реакциялардың қозуы порогтың тітіркенуге әсер тигізеді.

Мұндай жағдайды, мысалы протопатиялық тері сезімділігінде байқай аламыз. Жоғарыда берілген сезімділіктің анықтамасынан басқа зат туралы “гиперпастия” туралыайтуға болады. Оны Л.А. Орбели ұсынады.

Фехнер кезінен бері тітіркеніштердің өзгеруі онымен қоса біздің түйсінудің өзгеруі психо – физика атауына ие. Психофизикада порогты анықтайтын бірқатар методтар ойлап табылған.

Г.Э. Мюллер келесі үш методты бөліп көрсетеді:

1. Бағыт – бағдар методы (установка) (Фехер бойынша орта қателік методы)

2. Шекара методы (Вунт бойынша минималды өзгерісті методы)

3. Тұрақты тітркеніштер методы (Фехнер бойынша шыңайы және жалған оқиғалар методы).

1. Бағыт – бағдар методы немесе орталық қателік методы келесіден тұрады: Бақыланатын субьект өзі тітіркенушінің интенсиитілігін өзгертеді.Ол оны біресе азайтады біресе көбейтеді.

Орталық қостелік бақылаушымен анықталатын бағыт – бағдардың нақты өлшемі.

2. Шекара методы немесе минималды өзгеріс методы. Бұл жерде көлемді бақылаушыға біртіндеп төмен немесе жоғарғы интенсивтілікті тітіркенгіштерді беру арқылы анықталады. Егер абсолютті порогты анықтасақ, онда алдымен 2 көлемді қарастырайық:

1. Бақыланушымен анықталатын тітіркендірулер ішіндегі ең біріншісі /өсу интенсивтілігімен / тітіркендіргіш көлемі.

2 інші ретте байқалмаған, кері, азаю интенсивтіліктегі тітіркендіргіш көлемі.

Осы көлемдердің орта арифметикалық мәні абсолютті порогтың шыңайы мәні болады.

2. Үшінші және ең басты психофизикалық метод ол – тұрақты тітіркендіргіштер немесе шыңайы және оқиғалар методы. Методтың мәні келксіде: әртүрлі интенсивті тітіркендіргіштерді бақылаушыға ретсіз түрде береді. Егер жанжақты порогты анықтайтын болса, онда бұл тітіркендіргіштерді кәдімгі тітіркендіргіштерді алмастырып береді.

Бұл жерде бақыланушының міндеті: жанағы екі түрлі тітіркендіргіштерді ажырата білуі. Ал абсолютті порог кезінде бақыланушы оған берілген тітіркендіргішті сезінеді ме, әлде сезінбейді ме деген сұрақтарға жауап берсе болады.

Табалдырық көлемі шын және жалған жауаптарды санаған соң арықталады.

Г.Э. Мюллер Фехнерге қарағанда шын және жалған оқиғалар методының көмегімен тек қана нақтылқ өлшемін ғана емес, онымен қоса жанжақты порогтың көлемінде анықтауды дұрыс деп санайды.

7 Лекция. Қабылдаудың классикалық және жаңа теориялары Қабылдауды кез-келген басқа психикалық феномен сияқты процесс ретінде де, нәтиже ретінде де қарастырыуға болады.

Қабылдау жеке қасиеттерді бейнелейтін түйсікке қарағанда, қоршаған орта заттары мен құбылыстарын бүтіндей бейнелеп, шындықтың интегралды бейнесін құрады.

Қабылдау қорытындысы – субъектінің сезім мүшелеріне тітіркендіргіштердің тікелей әсер етуінен пайда болатын қоршаған әлемнің интегралды, бүтін образы.

Заттардың, нақты құбылыстар немесе процестердің қасиеті ретінде қабылданбайтын түйсіктен айырмашылығы қабылдау бізді қоршаған әлемдегі заттардың түрі ретінде рәсімделетін субъективті қатыстылық ретінде жүреді. Сонымен қатар, біз иллюзиямен жүмыс істегенде немесе қабылданатын қасиет салыстырмалы қарапайым болғанда ол қарапайым түйсінуді шақырады (бұл жағдайда түйсік қандай да бір құбылысқа немесе обьектіге қатысты болып, олармен ассоцицияланады).

Түйсік біздің өзімізде болса, заттардың қабылданатын қасиеттері, олардың образдары кеңістікте локализацияланады. Бұл процесс қабылдауға тән болады және оның түйсіктен айырмашылығы жалпылау деп аталады.

Түйсіктің пайда болуының нәтижесі кейбір сезімдер (мысалы, жарықты, дауысты, аштыны, дауыстың жоғарылығын, тепе-теңдікті түйсіну) болып табылса, қабылдаудың нәтижесінде адамзат санасымен затқа, құбылысқа, процеске біріктірілетін әр түрлі түйсіктердің өзара байланысының кешенін қосатын образды қалыптастыру қабылдаудың түйсіктен тағы бір айырмашылығы болып табылады. Кейбір заттар қабылдану үшін образды зерттеуге, құруға, нақтылауға бағытталған қандай да бір қарама-қарсы белсенділік таныту керек.

Жеке түйсіктер арнайы анализаторларға “байланған” болады және түйсіктің пайда болуы үшін олардың рецепторларына стимулдың әсер етуі жеткілікті. Қабылдау процесінің нәтижесінде қалыптасатын образ бірнеше анализаторлардың координацияланған жұмысының өзара әрекетін болжайды. Олардың қайсысының жұмысы белсенді болғанына сәйкес ақпарат соғұрлым көбірек өңделіп, қабылданатын обьектінің қасиеті туралы мәнді белгілер көп алынады және қабылдаудың түрлерін бөледі. Соған сәйкес қабылдау көру, есту, сипап сезудеп бөлінеді. Төрт анализаторлар – көру, есту, тері және бұлшықет – көбіне қабылдау процесінде негізгілер болып табылады.

Сонымен, қабылдау мағыналы(шешім қабылдау) және бүтін заттардан немесе бүтін құбылыс ретінде қабылданатын күрделілерден алынатын әр түрлі түйсіктердің белгіленген(сөйлеумен байланысты) синтезі ретінде қызмет атқарады. Бұл синтез белсенді бейнелеу барысында қалыптасатын зат немесе құбылыстың образы ретінде жүреді.