С ы н е с і м н і ң ш ы р а й к а т е г о р и я с ы

 

1. Лексика-грамматикалық категорияның бірі - шырай категориясы.

2. Шырайдың түрлері, ол жайындағы көзқарастар.

3. Жай шырай проблемасы.

Шырай категориясы – басқа сөз таптарында жоқ, тек сын есімге ғана тән категория. Бірақ, біріншіден сын есімнің бәрі бірдей, яғни сын есімнің сөз табына жататын сөздердің барлығы шырай тұлғаларымен түрленбейді, шырай тұлғалары кез келген сын есімге жалғана бермейді. Мысалы: жақсы- жақсырақ, жап-жақсы, тым жақсы. Үлкен-үлкендеу, үп-үлкен,аса үлкен. Ал таулы- таулырақ, не тап-таулы, кешкі –кешкілеу, кеп-кешкі деп шырай түрлерін жасауға болмайды. Яғни сын есімнің бір түрі сапалық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғанып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағыналық тобының екінші тобы - қатыстық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғана алмайды да, одан шырай түрлері жасалмайды. Сонда шырай категориясы жалпы сын есімге емес, сын есімнің бір ғана семантикалық түрі сапалық сын есімге ғана тән. Екіншіден, сын есім – қазақ тілінде түрленбейтін сөз табы. Яғни сын есім өзінің семантикалық, қызметтік ерекшелігі – зат атаулының әр түрлі сапалық, сындық белгілерін, түр-түсін, бір сөзбен айтқанда, заттың әр түрлі белгісін білдіретін сөздер болғандықтан,сөйлеу процесінде осы мәнде негізінен зат есіммен тіркесіп қолданылады.

Шырай категориясы затқа құбылысқа байланысты біртектес, бірыңғайлас сынның, сапалық, белгінің түр-түстің сапалық сипаттың артық я кемдігін немесе тым артық я кем екенін білдіретін, белгілі қосымшалар үстелу немесе басқа тәсілдердің жүйелі жолдары арқылы жасалатын сапалық сын есімнің парадигмалық түрі. Сондықтан шырай категориясы, біріншіден, жалпы сын есім атаулының емес, тек сапалық сын есімнің, екіншіден, таза грамматикалық емес, лексика-грамматикалық категориясы боп табылады. Өйткені шырай қосымшалары сапалық сын есімдердің семантикасына өзгеріс енгізіп, қосымша реңк үстейді, семантикалық жағынан үлкен мен үлкендеу, үп-үлкен, өте үлкен бірдей емес. Бұл семантикалық сын есімнің реңдік мәні немесе белгілі реңінің бір көрінісі боп табылады.

Қазақ тіл білімінде шырай түрлері туралы да бірыңғай пікір жоқ. Профессор А.Ысқақовтың еңбегінде жай шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелі шырай және асырмалы шырай көрсетілсе, 1967 жылғы «Қазақ тілі грамматикасында» салыстырмалы, бәсең я шағын шырай, күшейтпелі шырай және асырмалы шырай деп төрт түрлі шырай түрі аталған. Профессор С.Исаев шырайдың сапалық сын есімнің лексика-грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ түрін көрсетеді: салыстырмалы шырай және күшейтпелі шырай.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ грамматикасы. – Астана. 2002.

2. А.Ысқақов.Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі. 1991.

3. С.Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. -Алматы: Рауан, 1998.

4. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Білім. 1967. 1 том.

 

Лекция №8

 

Сан есім

1. Сан есім, оның лексика-семантикалық сипаты.

2. Сан есімнің морфологиялық сипаты.

3. Сан есімнің мағыналық топтары.

4. Сан есімнің синтаксистік қызметі.

Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім – дербес сөз табы. Ол басқа сөз таптарынан лексика – семантикалық, грамматикалық жағынан ерекшеленеді.

Сан есімнің лексика – семантикалық сипаты

Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер – заттың немесе заттық ұғымдар мен құбылыстардың санын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы.

Тек Мағашты үш күндей оңаша алып отырып, арманым есітті. Жеті атасын білген ұл, жетті жұрттың қамын жер. Он төрт – он бес жасында –ақ тамаша әншілігімен даңқы шыққан. Жетінші тілек тілеңіз.

Осы сөйлемдердегі үш, жеті, он төрт – он бес, жетінші сан есімдері есім сөздердің санын, ретін, мөлшерін білдіріп, сандық белгісін анықтап тұр. Қазақ тіліндегі барлық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады. Оларды бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар деп бөлуге болады.

 

 

Бірлік 1,2,3,4,5,6,7,8,9

Ондық 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90

Жүздік100, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900

Мыңдық1000, 2000, 3000, 4000, 5000, 6000, 7000, 8000, 9000

 

Миллион, миллиард сөздері түркі тілдеріне орыс тілдері арқылы енген. Қазақ тілінде қолданылатын түмен сөзі моңғол тілінен енген сансыз көп деген мағынаны білдіреді.

Морфологиялық құрамы жағынан сан есімдер дара және күрделі болып екіге бөлінеді.

Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. Екінші тілек тілеңіз.

Күрделі сан есімдер дара сан есімдердің тіркесуі және қосарлануы арқылы жасалады.

Екі қызыл әскер шаршап – шалдығып келіп, бір –екі сағат дем алды.

Сан есімнің негізгі бір ерекшелігі – басқа сөз таптарынан жасалмауы. Барлық сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесуі, қосарлануы, әр түрлі жұрнақтардың жалғануы негізінде қалыптасқан. Сан есім зат есіммен, заттанған сөздермен тіркесе келіп, оларды сан мөлшері жағынан айқындап, анықтауыш болады.

Қазіргі қазақ тілінде семантикалық жағынан сан есімге жақын біраз сөздер бар:

 

- Салмақ өлшемдерін білдіретін сөздер: қадақ, пұт, келі, батпан.

- Көлем мөлшерін білдіретін сөздер: бір шымшым, бір уыс, бір тілім, бір құшақ.

- Қалыңдық өлшемін білдіретін өздер: пышақ сырты, шынашақ, бармақ, екі елі.

- Қашықтық өлшемін білдіретін сөздер: адым, таяқ тастам, шақырым, көш жер, ат шаптырым.

- Ұзындық өлшемін білдіретін сөздер: тұтам, сынық сүйем, кере қарыс, кез, аршын, құлаш.

- Сан есімнің тура мағынасындағы сөздер:

- Жарты мағынасын білдіретін сөздер: жарты, жарым.

- Бір мағынасын білдіретін сөздер: жеке, дара, жалғыз, жалқы;

- екі мағынасын білдіретін сөздер: егіз, қос, пар;

- төрттен бір мағынасында: ширек сөз;

- Уақыт мөлшерін білдіретін сөздер: сүт пісірім уақыт, шай қайнатым, биенің бір сауымындай уақыт.

Бұл сөздер мөлшерлік мағынада қолданылғанымен, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай басқы сөз таптарына жатады.

Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері

Сан есім дербес лексика – семантикалық ерекшеліктері, өзіндік морфологиялық белгілері, синтаксистік атқаратын қызметі бар сөз табы. Сан есімнің басқа сөз таптарынан негізгі айырмашылығы – зат есіммен тіркесіп сандық жағынан анықтау және зат есімсіз қолданылып, сандық атауды білдіру.

Сан есім басқа сөз таптарынан жасалмайды.

Сан есім контексте қолданылуына қарай заттың нақты санын, ретін, мөлшерін, бөлшегін білдіреді, сандық мағынаны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осымен байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жұрнақтарының жалғануы да біркелкі емес. Сан есімдер құрамына қарай дара және күрделі сан есім болып бөлінеді.

Сан есімнің мағыналық топтары

Есептік сан есім

Сан есімдер мағыналық ерекшеліктеріне қарай есептік, реттік, жинақтық, топтау, болжалды, бөлшектік сан есімдер болып бөлінеді. Есептік сан есім заттың нақтылы санын білдіріп, қанша? неше?- деген сұрақтарға жауап береді. Есептік сан есімнің арнайы грамматикалық көрсеткіштері жоқ, олар түбірден тұрады. Есептік сан есімдер құрылысы мен дәрежесіне қарай бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар болып бөлінеді. Есептік сан есім септік, көптік, тәуелдік жалғауларын қабылдағанда, заттың мәнге ие болып, зат есімнің қызметін атқарады. Атау септікте тұрып, тәуелденіп,тәуелденбей бастауыш бола алмады. Мен істедім дегенше, мың істеді десейші, мың істеді дегенше, ер істеді десейші. Ілік септік жалғауын қабылдап, матаса байланысып анықтауыш болады. Бірдің кесірі мыңға, мыңның кесірі түменге. Атау септік, ілік септіктен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш қызметін атқарады. Мыңды алған, бірде беріп Ақтабанды. Баяндауыш қызметін атқарады. Олар жүз сексен, біз жүз жиырмамыз.

Сан есім жатыс септігінде тұрып баяндауыш болады. Мұраттың жасы жиырма алтыда.

Осылармен бірге септік сан есімдері төмендегідей тұрақты тіркестерде келеді: Бір саны: бір жасап қалу, бір киер. Бір қайнары ішінде, бір қыдыру, бір сабақ жіп, бір сырлы, бір шөкім, бір қайнатым.

 

Екі саны: екі дүниеде, екі жеп биге жету, екі жүзді, екі иығынан дем алу, екі арада шыбын өлу,екі көзі төрт болу, екі ұшты, екі еткізбеу, екі қолға бір күрек.

Үш саны: үш қайнаса сорпасы қосылмау, үш ұйықтаса түсіне кірмеу.

Төрт саны: төрт орыстың баласы, төрт аяғы тең жорға, төрт түлік мал, төрт көзі түгел, төрт тағандау.

Бес саны: бесаспап адам, бес бересі алты аласы жоқ, бесенеден белгілі, бес саусақтай білу.

Алты саны: алты қырдың асты, алтыбақан.

Жеті саны: жеті қабат жер асты, жеті ата, жетісін беру, жеті қоян тапқандай.

Отыз саны отыз күн ойын, қырық күн тойын қылу,отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарар.

Қырық саны қырықтың бірі қызыр, қырқын беру, қырық күн.

Есептік сан есім өзге сөз таптарынан жасалмайды. Тілдің тарихи даму процесінде есептік сан есімдер арқылы сөзжасамның әр түрлі тәсілдері арқылы жаңа сөздер жасалады.

Реттік сан есімдер

Қазіргі қазақ тіліндегі реттік сан есімдер белгілі заттар мен құбылыстардың орын тәртібі реттік жүйесін белгілеу үшін қолданылады.

Ұрысқа кіргеннің екінші күні еді. Ералы сол полктің қарауында үшінші ротада солдат болып істепті.

Реттік сан есімдер дара және күрделі есептік сан есімдерге -ыншы, -інші,-ншы, -нші қосымшасы қосылып айтылу арқылы жасалады. Сол себепті құрылысы жағынан дара және күрделі болып келе береді. Реттік сан есімдер заттар мен құбылыстардың орын тәртібін анықтау үшін қолданылатын сөздер болғанымен сөйлемде қолдану реттеріне қарай субстантивті мәнге ие болуына байланысты әр түрлі сөз түрлендіруші грамматикалық формулаларды қабылдайтын, яғни, көптік, реттік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларын қабылдайтын реттері бар.

Екінші бәйге оп-оңай, онан соң үшіншісі – күш сынасу (Сейфуллин). Мен біріншіні бітірдім, ол төртіншіде оқиды.

Сол сияқты, реттік сандар сөйлемде қолданылу мақсаттарына қарай түбір тұлға немесе шығыс септік жалғауының көнеруі арқылы қыстырма сөздер дәрежесінде қолданылады.

Бірінші, сіз ірі байлардың бірісіз (Мүсірепов).

Екіншіден, бергі жердің де жай – жапсары суреттелгенін көреміз (Ғабдуллин).

Үшіншіден, оны іздеп үстіне барудың ешбір қажеті жоқ.

Жинақтық сан есімдер

Қазіргі қазақ тіліндегі жинақтық сан есімдер белгілі бір заттар мен құбылыстардың сан мөлшерін жинақтап көрсету үшін және жинақтық абстракты сан ұғымдарын білдіру үшін қолданылады.Жинақтық сан есім -ау,-еу жұрнақтары арқылы жасалады.

Аласыға алтау аз, бересіге бесеу көп.

Жинақтық сан есімдер субстантивтенгенде септеледі, тәуелденеді, жіктеледі.

Колхозшылар жиналып,бұл екеуін қоршап алған.Екеуінің үйі қалаға көшкен,Үшеуінікі далаға көшкен.

Жинақтық сан есімдерден лексика-семантикалық,морфологиялық,синтаксистік тәсілдер арқылы біраз жаңа сөздер жасалған.

Лексика-семантикалық тәсіл арқылы жаңа сөз тудыру негізінде біреу сөзімен байланысты.Біреу жинақтық саны контексте қолдануда көбіне кісі,адам сияқты мағыналарды білдіру мақсатында есімдікке ауысқан.

Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап,мал сұрап,біреуді алдап, біреуді арбап(Абай).

Жинақтық сан есімдерден -ла,-ле не -лап,-леп қосымшасы арқылы жаңа сөздер жасалады.

Біз үшеулеп жазғанбыз.Олар екеулеп оқыды.

 

Синтаксистік тәсіл арқылы жаңа сөздердің жинақтық сандардың қосарлануы арқылы жасалады.

Екеуден-екеу түнгі пароходтың тұмсығында ішіндегі сырларын ақтарысты(Жансүгіров).

Топтық сан есімдер

Қазіргі қазақ тіліндегі топтық сан есімдер белгілі бір заттар мен құбылыстардың өз ара теңбе-тең сандық мөлшерін білдіру үшін қолданылады. Топтық сан есімдер дара не күрделі есептік сан есімдер мен болжалдық сандарға –дан,-ден,-тан,-тен,-нан,-нен қосымшасын қосып айту арқылы жасалады.Бұл қосымша грамматикалық сөз түрлендіруші форма ретінде шығыс септігінің жалғауы боп танылғанымен,қазіргі қазақ тілінің нормасында ондай негізгі септік жалғау мағынасынан алшақтап, топтық мәнді сан есімдер қатарына,яғни морфология-синтаксистік тәсіл арқылы сөз жасаушы қосымша қатарына ауысқан.

Оннан,жүзден қосақтап,Аямай-ақ қырады.Көпір астындағы жүз жиырма жігітті қырық-қырықтан үшке бөлдім(Момышұлы).

 

Болжалдық сан есімдер

Объективті өмірде зат,құбылыс атаулының барлық уақытта саны, мөлшері анық бола бермейді,сөйлеушіге заттардың саны нақтылы болмағанда оның шама, мөлшерін болжалдап қана айту тілде кең орын алады.Осыған байланысты тілде болжалдық сан есімдер қалыптасқан. Негізінен болжалдық сан есімдер тілімізде өте жиі қолданылады,оның жасалу мүмкіндігі де мол.

Қазақ тілінде сол сияқты басқа түркі тілдерінде болжалдық сан есім жасайтын өзіндік аффикс жоқ.Бірақ басқа сөз таптарының қосымшалары болжалдық сан есімде мүлде жоқ,жаңа мән алғаны сөзсіз.

«Қазақ тілі грамматикасында» болжалдық сан есімдердің морфологиялық және синтаксистік тәсіл арқылы жасалатыны көрсетілген(1967).Бұл еңбекте морфологиялық тәсіл арқылы болжалдық сандардың үш түрлі жолмен жасалатындығы көрсетіледі:

1)-ер жұрнағы арқылы жасалады.

Олар бірер күн аялдады.

2)-дай,-дей жұрнағы арқылы.

Іште қырық-елудей кітап,ішегі жоқ бір домбыра жатты.

3)-даған,-деген жұрнақ арқылы жасалады.

Ондаған мың қазақтар ата-мекендерінтастауға мәжбірболды.

Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған болжалдық сан есімдер есептік сандардың өзара қосарлануы арқылы пайда болады деп көрсетіледі.

Оқудың біткеніне екі-үш күн болған еді.Аурухана бұл жерденқырық-елу километр.

Болжалдық мағына тілімізде сан есімдер мен астам, жуық, қаралы, тарта, таяу, шақты, сөздерінің тіркесе қолдануы арқылы да беріледі.

Батырдың қырыққа таяу келген жасы,Денесі биік жота, таудай басы(Сейфуллин).

Бөлшектік сан есімдер

Қазақ тіліндегі бөлшектік сан есімдер белгілі бір заттар мен құбылыстардың бөлшектік үлесін, бөлшегін білдіреді.

Шекарадан тек төрттің бірі ғана өтті.

Бөлшектік сан есімдер, негізінде таза математикалық ұғымдарға байланысты пайда болады да, тіркестегі сан есімдердің алғы компоненттеріне шығыс септік жалғаулары мен ілік септік жалғауларының үстемеленуі және соңғы компоненттеріне үшінші жақ тәуелдік жалғауларының қосылып айтылуы арқылы да беріледі.

Онда жарты миллиондай халық тұрады. Ол айына ширек сом да таппайды.

Сан есімдердің синтаксистік қызметі

Сан есімдер сөйлем ішінде анықтауыштың қызметін атқарады. Себебі: сан есімдер сан мөлшерін, сан ретін, сан шамасын білдіру сияқты өздеріне тән негізгі қызметті атқарғанда, үнемі анықтауыш болады да,анықтайтын сөзінің алдында тұрады. Сөйлемде сан есімдермен қабыса, жанаса байланысатын сөздер ылғи сан есімдерден кейін орналасады. Бұл заңдылыққа тек жинақтық сандар бағынбайды.Сан есімдер субстантивтенген жағдайда сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады.

Шолпан ол кезде төрт балалы әйел еді. Екеуі жүгіріп үйге кірді. Үшеуін үйіне Мария апай қонаққа шақырды. Қоймаға үш машина астық төгілді.

Бес жерде бес - жиырма бес.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ грамматикасы. – Астана. 2002.

2. А.Ысқақов: «Қазіргі қазақ тілі». Алматы: Ана тілі. 1991.

3. С.Исаев: «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты».Алматы: Рауан, 1998.

4. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы: Білім. 1967. 1 том.

5. Қазіргі қазақ тілі. Алматы.2005.

6. Н.Оралбаева.Қазақ тілінің морфологиясы.Алматы.2007.

 

Лекция № 9

 

Есімдік

1.Есімдік, оның лексика-семантикалық сипаты.

2.Есімдіктің морфологиялық ерекшеліктері.

3. Есімдіктің синтаксистік қызметі.

4. Есімдіктің мағыналық топтары.

Сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан негізгі үш принципіне сай, қазақ тіліндегі есімдіктер де лексика-семантикалық сипаты, морфологиялық ерекшеліктері және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы боп бөлінеді.

Лексика-семантикалық сипаты.

Есімдіктерді дербес сөз табы деп тануда негізінен лексика-семантикалық принцип негізге алынады. Өйткені есімдіктердің мағыналары өзге сөз таптарының мағыналарына қарағанда көптеген өзіндік ерекшеліктермен оқшауланып, айрықша көзге түсіп тұратын мағыналар боп келеді.Есімдіктер мағыналары тым жалпы сөздер. Есімдік сөздер сөйлемнен тыс жеке-дара тұрғанда немесе сөйлем ішінде қолданылғанымен өзіне қатысты басқа сөздер және оқиғалардан бөлек алынғанда, мағыналары қашан да дәл нақтылы болып келмей, өте жалпылама қалыпта кездесіп отырады.

«Мен» деген есімдік түптеп келгенде «1 жақ сөйлеушіні», «сен» деген есімдік» 2жақ тыңдаушыны», «кім?, біреу - дегендер әйтеуір «адам»,» ештеңе - бір «зат» сияқты жалпылама берілетін ұғымдарды ғана көрсетеді. Бұлардың түп негізінде «сөйлеуші», «тыңдаушы», «адам», «зат» деген ұғымдар аңғарылғанмен, олар нақтылы түрде айқын, анық бола бермейді,өте жалпылама қалыпта ұғынылатын мағыналар есебінде беріледі.

Есімдіктердің тым жалпы мағынада қолданылуын, әрине олардың реальдық нақтылықтан қаншалық алшақтап, қаншалықты абстракциялану дәрежесіне жету шегінің көрінісі деп ұғынған жөн. Есімдіктердің жалпылама мағыналары белгілі сөйлемдерде, контексте қолданылу ретіне қарай сөз тіркестері мен сөйлемдерде берілген ойдың жүйесіне қарай әр қилы нақтылы мағыналарға ие боп отырады.

Есімдік сөздердің мағыналық ерекшелігінің келесі бір өзіндік белгісі - олардың әрқашан субьектімен байланыста болуы. Есімдік сөздер әрқашан сөйлеуші немесе сөйлемдегі субстанцияларға, құбылыстарға,олардың сапалары мен қасиеттеріне қатынасын көрсетуші сөздер боп саналады. Бұл қатынастар есімдіктердің өз ішінде тікелей нұсқау, аралық қатынас, белгісіздік сияқты боп келеді.

 

Морфологиялық ерекшеліктері

Есімдіктердің мағыналары тым жалпы болғанымен, олар түптеп келгенде зат және заттық белгі деген ұғымдармен ұштасып, жалпы зат не заттық белгі деген ұғымдарды білдіріп, сол ұғымдардың жалпы түрдегі атауы боп келеді. Сондықтан да олардың осы заттық және заттық белгісі деген ұғымдарды жалпылама болса да, бойына сақтау қасиетіне байланысты есімдіктер атауыш сөздер қатарына жатады. Есімдіктер түгел алғанда жалпы атауыш сөздер болып саналады да, ол атаулық қасиет ішінара күрделі екі жікке бөлінеді. Мен, сен, не,кім есімдіктері – заттық ұғымдығы сөздер зат атаулары, бұл, сол, қай есімдіктері заттың белгісі ұғымындағы сөздер – белгі атаулары боп шығады. Осы мағыналық жіктер өз тарапынан есімдік сөздерді біріншіден заттық ұғымдағы сөздер – субстантивтік есімдіктер, екіншіден заттың белгісі ұғымындағы сөздер - атрибутивтік есімдіктер деп екі салаға бөлінеді. Морфологиялық жағынан есімдіктер түрленетін сөздер тобына қосылады. Осы негізгі екі жік есімдіктердің түрлену жүйесінде негізгі жетекші роль атқарады. Мысалы субстантивтік есімдіктер қолданылу ретіне қарай зат есім сияқты көптеледі, тәуелденеді, септеледі, жіктеледі, ал атрибутивтік есімдіктер дәл өз мағынасында түрлену формасының ешқайсысын қабылдамайды. Түрлену формалары атрибутивтік есімдіктерге тек субстантивтенген жағдайда ғана яғни заттық ұғымға ие болғанда ғана қосыла алады.Есімдіктердің өзге сөз таптарынан бөліп, жекелеп тұратын морфологиялық ерекше белгі – есімдіктердің бәріне бірдей, бәріне ортақ заңдылық - бір формалар немесе өзгерту тәсілдерінің жоқтығы. Бұл олардың екі жікке бөлінуіне байланысты.

Синтаксистік қызметі

Субстантивтенген есімдіктер сөйлемнің барлық мүшесі бола алады, ал атрибутивтік есімдіктер анықтауыштық қызметке бейім тұрады. Сөйлемнің өзге мүшелерінің қызметін субстантивтенген жағдайда атқарады.

Есімдік сөздердің жалпы синтаксистік бір ерекшелігі, есімдіктердің өзіне бағыныңқы сөздері болмайды. Яғни есімдіктер сөйлемде қолданылғанда, ешқашан өзіне тән анықтауыш немесе пысықтауыш мүшелерін қажет етпейді. Сонымен, қорыта айтқанда, есімдіктер – мағыналары тым жалпы, контексте қолданылу мақсатына қарай әр түрлі нақтылы мағыналарға ие болатын, субьективті-обьективтік нұсқаушы сөздер.

 

Есімдіктердің түрлері

Есімдіктер мағыналық ерекшеліктері жағынан жеті топқа бөлінеді.

1. Жіктеу есімдіктері.

2. Сілтеу есімдіктері.

3. Сұрау есімдіктері.

4. Өздік есімдіктері.

5. Жалпылау есімдіктері.

6. Белгісіздік есімдіктері.

7. Болымсыздық есімдіктері.

 

Жіктеу есімдіктері

Жіктеу есімдіктері әрқашан белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылатын сөздер боп саналады. Сол себепті олар үнемі адаммен байланысты, яғни сөйлеуші, тыңдаушы, бөгде кісі деген ұғымдармен байланысты. Мысалы: мен - 1жақ сөйлеуші, сен – 2 жақ тыңдаушы, ол – 3 жақ бөгде кісі деген ұғымдарды ұғынамыз.

Мен - сөйлеушіні көрсетуші; Сен – тыңдаушыны көрсетуші; ол – бөгде кісіні көрсетуші; Біз – сөйлеушіге тән топты көрсетуші; Сендер – сөйлеушінің сөзі арналған топты көрсетуші; Олар – бөгде топты көрсетуші.

Жіктеу есімдіктері өздерінен басқа да сөздермен жалғастырып байланыстыратын әрқилы морфологиялық түрлендіруші формаларды қабылдай алады. Жіктеу есімдіктері өзінің негізгі жақтық мағынасында қолданылғанда, тәуелдік жалғауларының тек абстракциялы меншікті білдіретін түрі – нікі, - дікі қосымшаларын қабылдайды.

Менікі де кетті. Сенікі жөн. Оныкі емес.

Есімдік қай жақта тұрса, оған сол жақтың ғана жіктік жалғауы жалғанады.

Мысалы: менмін, сенсің, бізбіз.

Сөйлемде бастауыш жіктеу есімдіктерінің бірінен болса, баяндауышпен жақ жағынан қиысып тұрады.

Мен жылы сөзді осы күнгі Ахмет деген кісіден естідім.

Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септік жалғауларын қабылдайды.

Атау септік: мен, біз;

Ілік септік: менің, біздің;

Барыс септік: маған, бізге;

Табыс септік: мені, бізді;

Жатыс септік: менде, бізде;

Шығыс септік: менен, бізден;

Көмектес септік: менімен, бізбен;

Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш, баяндауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Пысықтауыштық қызмет жіктеу есімдіктеріне тән қасиет болып саналмайды.

Сілтеу есімдіктері

Сілтеу есімдіктеріне тән сөздердің негізгі лексикалық мағыналары аралық қатынастарды көрсету болып табылады. Сол себепті сілтеу есімдіктері әрқашан сөйлеушіге не сөйлемдегі субьектіге субстанциялар мен құбылыстардың әр алуан жақын не алыстық сияқты аралық қатынастарын білдіріп отырады.

Анау – қалмақтың иті, мынау – қасқыр тымақтың иті.

Сілтеу есімдіктері аралық қатынастарды білдіру жағынан ішінара жақын-алысырақ, алыс-жақынырақ сияқты қарама-қарсы мағыналарда қолданылатын сөздер болып бірнеше жікке бөлінеді. Сілтеу есімдіктері кез келген бірыңғай немесе әр қилы субстанциялар мен құбылыстардың ішінен белгілі біреуін даралап бөліп алып, соған тыңдаушының көңілін аудару мақсатында қолданылады.

Үндемей жүріп мына Әбіш бәрінен озды. Ана бір Ахметжан, Құлтас деген қулар бар, бәрі қосылып қыздың басына ерік қағазын алыпты.

Осы мысалдардағы мына, ана сөздері кісі біткеннің ішінен белгілі бір кісіге ғана, тыңдаушының көңілін аударып тұрғаны айқын көрінеді.

Сұрау есімдіктері

Сұрау есімдіктері заттар мен құбылыстардың атын, санын, сапасын, мекенін, мезгілін, амалын білу мақсатында айтылатын сөздер. Сұрау есімдіктеріне кім, не, қай, қандай, қалай, қайда,қайдан, қашан, қанша, неше, нешінші, қаншасы сөздері жатады. Демек, сұрау есімдіктерінің мағыналары тым жалпы түрде берілетіндіктен кім?, не? сияқты субстантивтік және қай?, қайсы? деген атрибутивтік сөздерден тұрады.

Сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей тән өзіндік ерекшелік деп айтарлықтай бірыңғай морфологиялық түрленуі не синтаксистік қызметі жоқ. Олар қай сөз табына байланысты сұрала айтылса, сол сөз табының орнына қолданылады. Сондықтан олардың грамматикалық формалары мен синтаксистік қызметтері сол жауап боларлық сөздерінің қасиеттеріне байланысты ғана белгіленеді. Мысалы: кім?, не? сөздері зат есімше түрленіп, солардың қызметін атқарса, қай?, қандай? сөздері - сын есім, қалай?, қайда?, қайдан?, қашан? Сөздері – үстеулер, қанша?, неше?, нешінші? Сөздері – сан есімдер сияқты түрлену формаларын қабылдап, синтаксистік қызметтері де сол сөз таптарымен бірдей боп келеді. Демек, сұрау есімдіктердің өзге есімдік сөздерден бөліп алатындай іштей грамматикалық бірлігі болмайды. Белгілі бір формалар не қызметтер арқылы бастары бірікпейтін сөздер боп саналады. Сұрау есімдіктерінің басын қосып, біріктіріп тұратын негізгі белгі – олардың сұраулық мәнде қолдануы. Сөйлемнің жалпы мағыналық ерекшелігіне және қолданылу өзгешелігіне қарай сұрау есімдіктері кейде өзінің негізгі сұраулық мағынасын бермейтін кездері байқалады. Яғни заттар мен құбылыстар амал, мекен, мезгіл ұғымдар дәрежесінде қолданылады. Ондайда бұл есімдіктерге жауап болатын сөздер қажет етілмейді, ол жауап сұрау есімдігінің өз бойынан жалпылама түрде сезілетін заттық және белгілік, мекендік, мезгілдік, экспрессивтік мағыналар арқылы беріледі.

Не дерімді білмедім. Тұратын үйлері қандай!

Тәуелдік жалғаулары сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей жалғанбайды. Мәселен: қай?, қашан?, неше?, қалай? деген сұрау есімдіктері мүлде тәуелденбейді. Кім?, не?, нешеу? сөздері тәуелденеді.

Жіктік жалғаулары сұрау есімдіктерінің ішінен тек кім?, қандай?,қалай?, қайсы? сөздеріне ғана жалғанады.

Септік жалғаулары да сұрау есімдіктерінің бәріне бірдей жалғана бермейді. Қандай?, қалай? Есімдіктері мүлде септелмейді. Неше?,қанша? сөздері барыс, жатыс, шығыс, қашан? барыс, шығыс, қай? жатыс, шығыс жалғауларын ғана қабылдай алады.

Сұрау есімдіктерінен кім, не, қайсы, нешеу сөздері септеледі.

Көптік жалғауы кім, не, қайсы, неше сөздеріне ғана жалғанады. Сұрау есімдіктері сөйлем мүшелерінің бәрінің де қызметін атқара алады. Кім, не және тәуелденген сұрау есімдіктері бастауыш болады, қай сөзі ешқашан баяндауыш қызметін атқармайды. Қашан, қалай есімдіктері тек пысықтауыш болып келеді.

Өздік есімдіктері

Өздік есімдіктері – сөйлеушіні не сөйлемдегі субъектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер.

Түркістанға ертең жүретінімді естігенімде, барамын деп келіскеніме өзім өкіндім. Я құдайым аққа жақ,өзіңе аян, мен нақақ. Өзі қайда бара жатқанын білмеген адамның естігенінен ұстаушылар қайдан жол табады.

Бұл сөйлемдерде: өзім есімдігі - сөйлеушіні, өзіңе есімдігі – тыңдаушыны, өзі есімдігі – бөгде кісіні сөйлемдегі өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып, көрсетіп тұр.

Өздік есімдіктеріне тәуелдік жалғаусыз қолданылмайтын өз түбірінен тараған өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріміз, өздеріңіз, өздері деген сөздер жатады.

Өздік есімдігінің бұл тәуелдік жалғаулары кейде түсіп қалып, кейде толық сақталған күйде қолданылады. Мәселен, ілік септігіндегі өздік есімдіктері зат есімдердің алдында қолданылғанда көбіне ілік жалғаулары мен тәуелдік жалғаусыз айтылады.

Өз ойымды айтып қоя берем. Өз басыңа түскен іске қара. Жамал өз ойынан шығарып өлең де жазатын болды.

Осы сөйлемдерде өзімнің, өзіңнің, өзінің деген толық түріндегі сөздерден қысқарған тұлғалар. Кейде бұл формалардың толық түрі сақталып қолданады.

Өзінің шешесі Шолпаннан басқа ешкім көрінбейді. Өзіңнің костюмің бар ма?.

Өздік есімдіктерінің ілік септік формаларының толық сақталып қолданылуы кейде олардың екінші сыңарларының тәуелдік жалғаулары түсіріліп айтылуының әсерінен де болып отырады.

Өзіміздің өкімет орнады. Өзіміздің үй екен. Пристап өзіміздің кісі екен.

Осы сөйлемдердегі өздік есімдіктерінің толық формада айтылуы «өкіметіміз», «үйіміз», «кісіміз» сөздерінің қысқарған түрде қолданылуының әсерінен болып тұрған заңдылық.

Форманың толық сақталуы кейде сөйлеушінің меншіктілікке баса көңіл аудару мақсатында қолданылған өздік есімдіктерінде кездеседі.

Өзгенің қуанышына қуана білу өзіңнің қуанышыңды ұмыту емес қой. Көкетай, бір ашуыңды берші. Өзіңнің інің ғой.

Өздік есімдіктері әрқилы морфологиялық сөз түрлендіруші формаларды қабылдайды. Ол формалар әрқашан өздік есімдігіне қосылып айтылатын тәуелдік жалғауларының үстіне үстемеленіп отырады.

Өздік есімдігіне тәуелдік жалғауларының –нікі, -дікі, -тікі формасы жалғанып қолданылады. Пышақ өзімдікі. Өзімдікін айтсайшы.

 

Өздік есімдіктеріне жіктік жалғаулары жалғанады. Өз есімдігі тәуелденіп барып жіктеледі. Мысалы: өзіммін, өзімсің, өзімізсіз, өзім.

Кейде жіктеу есімдіктері өздік есімдіктерімен тіркесіп қатар жұмсалады. Ондай кезде, өздік есімдік тәуелдіктің қай жағында тұрса, тіркесетін жіктеу есімдігі де сол жақта қолданылады.

Мен өзім елге бармағаныма төрт-бес жыл болды. Сен өзің ақымақ екенсің ғой?. Я біз өзіміз де солай деп ойлаймыз.

Өздік есімдіктеріне септік жалғаулары тәуелденген зат есімдердің септелу ізімен жалғанады. Мысалы: өзімнің, өзіме.

Өздік есімдіктері сөйлемде пысықтауыштан басқа мүшелердің бәрінің қызметін атқара алады.

Жалпылау есімдіктері

Жалпылау есімдіктері деп белгілі бір заттар мен құбылыстардың жиынтығына немесе толық қамтылуына нұсқай айтылатын жинақты –жалпылау мағынадағы сөздерді айтамыз. Олар кем дегенде екі заттың немесе толып жатқан біркелкі не әрқилы заттар мен құбылыстардың жиынтығын жалпылай көрсете алатын сөздер болып келеді.

Қазақ пайдаланып отырған шөп шабатын, киім тігетін машиналар, соқа –сайман, арба – шана, киім – кешек, ыдыс – аяқ бәрі де завод, фабрикаларда істеліп шыққан. Уақыт ханның да, қайыршының да, баршаның әміршісі ғой.

Жалпылау есімдіктерінің ішінен «бәрі» сөзі атау формада субстанциялық ұғымды білдіреді де, басқалары өзінің негізгі формасында қолданылғанда атрибуттық ұғымды білдіреді.

Қазақтың бар мұңы сиязда тұрған жоқ. Бұл кеше жалғыз қазақтарға ғана емес, барша келген адамдарға, бір түрлі көңілді көрінген.

Тәуелдік жалғауларының үстемеленуі арқылы жасалынған кейбір жалпылау есімдіктері субстантивтік мәнде қолданылады.

Бір пулемет,қанша ат-арба, қанша киім,қанша ақша – баршаларын олжа қылған.

Ал, бүкіл, бүтін, күллі,тамам жалпылау есімдіктері тек атрибутивтік қалыпта қолданылады.

Бүкіл жұрттың істеп жүрген істерінің бәрі дұрыс бола бермейді. Тамам қазақ малын есеп қылса, бір шаңыраққа 20 ат есебі мал қазынасы келеді.

Жалпылау есімдіктері сөйлемде қолданылу ретіне қарай сөз түрлендіруші грамматикалық формаларды қабылдайды. Бірақ ол заңдылықтар жалпылау есімдіктерінің барлығына тән қасиет емес. Мәселен: жалпылау есімдіктерінің бар, барлық, барша, бәрі түрлеріне ортақ тәуелдеу түрінде болмаса, жекеше түрінде жалғанбайды.

Мынау қымбатшылық баршамызға мағлұм. Бәрің де ойнауға келдіңдер ғой! Қыздың әке-шешесі, туысқандары, бәрі шұбырып келді.

Ал атрибутивтік мәндегі бүкіл, күллі, тамам есімдіктері тәуелденбейді. Жіктік жалғаулары жалпылау есімдіктеріне мүлде жалғанбайды. Жалпылау есімдіктерінің ішінде тек субстантивтенген түрлері ғана тәуелденіп барып септеледі. Ол септелудің жүйесі тәуелдеулі зат есім сөздер жүйесімен бірдей боп келеді.

Жалпылау есімдіктерінің сөйлемде негізінен анықтауыш қызметінде жұмсалады. Ал субстантивтік мәнде қолданғанда бастауыш, толықтауыш қызметтерін атқарады. Бірақ жалпылау есімдіктері ешқашан пысықтауыш қызметін атқармайды.

Б е л г і с і з д і к е с і м д і к те р і

Заттар мен құбылыстарды және олардың сан, сапа белгілерін, мекен, амал тағы басқаларын анық етіп ашып айтпай, тұспалдап қана көрсететін, яғни мағыналарды нақтылы түрде берілмей, белгісіз мәнде айтылатын есімдіктің түрі – белгісіздік есімдіктері деп аталады.

 

Біреу желіп, біреу шоқытып келеді. Ол бірдеңе десе, Шолпан айтар еді. Кейбір қомағайлар шашалып қалса керек.

Белгісіздік есімдіктері шығу төркіні, жасалу жолы жағынан күрделі екі салаға бөлінеді.

1) Кейбір сөздердің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтай келе белгісіз мағыналарға ие болып, сол негізде белгісіз есімдіктері қатарына ауысуы жолымен пайда болған сөздер, яғни лексикалық тәсіл арқылы жасалған сөздер. Бұған сан есімдерден ауысқан бір, біреу сөздері және кей сөзі, сонымен қатар араб тілінен ауысқан әр, әлде, пәлен сөздері жатады.

2) Белгілі бір сөздердің өзара бірігіп қолданылуы арқылы жасалған, яғни синтаксистік тәсіл арқылы жасалған сөздер.

Бұған негізінде лексикалық жолмен жасалған бір, біреу, кей, әр, әлде есімдіктеріне сұрау есімдіктері мен кейбір белгісіздік есімдіктерінің өзара бірігіп айтылуы арқылы жасалынған бірдеңе, бірнеше, бірнәрсе, кейбір, кейбіреу, әлдекім, әлдене,әлденеше,әлденеме,әлдеқайда, әлдеқашан, әлдеқалай,әлдебір, әлдебіреу,әркім,әрне, әрнәрсе, әрқайсы,әрбір сөздері жатады. Белгісіздік есімдіктерінің бәріне бірдей тән өзіндік ерекшелік деп айтарлықтай морфологиялық түрлену формасы не синтаксистік қызметтері де жоқ. Олар әрқайсы мағыналық тегі жағынан қандай сөздер екеніне және қай сөзбен біріге қолданылуына байланысты әр түрлі сөз таптарына бейім келеді. Сол себепті олардың грамматикалық өзгеру формалары мен синтаксистік қызметтері соларға үйлес кеп отырады.

1-ден: бір,кей, әр, пәлен, әлдеқайда есімдіктері сын есімше қызмет атқарады.

Әр ауылдың, әр күйдің бір қазан бұзары, бір биі болады ғой. Кей сөздерін ойланып, дағдыланған адам болмаса, мың қайтара оқыса да түсіне алмады.

Бұл сөйлемдерде белгісіздік есімдіктері қай? –сұрағына жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарған.

2-ден: біреу, әлдене, әлдекім, кейбіреу,әркім, әрнәрсе, әрнеңе есімдіктері зат есімше түрленеді. Сөйлемде бастауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметтерін атқарады.

Біреу есікті қақты. Әркімнің бетіне қарай құбылып, өз пікірін әсте сездірмеуші еді.

3-ден: бірнеше, әлденеше есімдіктері сан есімдердің орнына жұмсалып, анықтауыш қызметінде қолданылады.

Бірнеше жоба көрсетілді. Әлденеше әндер орындалды.

4-ден: әлдеқайда, әлдеқашан,әлдеқалай есімдіктері үстеу сөздерге бейім болып келеді.

Ойы бөлініп, қиялы әлдеқайда отыр еді. Қазақ әлдеқашан тілінде қандай дыбыстар барын айырған,әр дыбысқа белгілеп таңба айырған. Әлдеқайда алыста бұлдырлап келе жатқан кәрілік.

Бұл сөйлемдерде белгісіздік есімдіктері пысықтауыш қызметін атқарған.

Бұған қарағанда, белгісіздік есімдіктерінің басын қосып, оларды біріктіріп топтай алатын негізгі белгі – олардың әрқашан белгісіз мағынада қолданылуы боп саналады.

Белгісіздік есімдіктері қолданылу мақсатына қарай әр түрлі сөз түрлендіруші грамматикалық формаларды қабылдайды. Бірақ олар белгісіздік есімдіктерінің бәріне біркелкі жалғана бермей, олардың атрибутивтік не субстантивтік қалыпта қолдануына байланысты жалғанады.

1) Тәуелдік жалғаулары белгісіздік есімдіктерінің әлде, әр, пәлен, әлдекім, әлдеқашан,әлдеқалай, әркім сияқты түрлеріне жалғанбайды. Бірнеше, бір, біреу, кей, кейбір сияқты түрлері тек ортақ тәуелдеу түрінде ғана тәуелдік жалғауларын қабылдайды. Белгісіздік есімдіктерінің өзге түрлері жеке және ортақ тәуелдік жалғауларын қабылдай алады.

Алдағылардың бірі омақаса жер қауіп еді. Жігіттердің бірсыпырасы жалт берді, кейбірі аттың жалын құшты, кейбірі түсе қалды. Машинаның бірдеңесі сынды да қалды

2) Белгісіздік есімдіктері жіктік жалғауларын қабылдамайды.

 

3) Көптік жалғаулары тек бірдеңе, бірнәрсе, біреу, әлдекім, әлдене, әркім, әрнеңе, кейбіреу сияқты түрлеріне жалғанады.

Қараңғыда бірдеңелер елестейді. Біреулер хат жазып, біреулер дойбы ойнап отыр. Қартқожаның ойына әлденелер келді.

4) Септік жалғаулары белгісіздік есімдіктеріне біркелкі жалғанбайды. Атрибутивтік қалыпта қолданылатын әлде, әр, пәлен, әлдеқалай есімдіктері ешқашан септік жалғауларын қабылдамаса, әлдеқашан, әлдеқай есімдіктері әлдеқашаннан, әлдеқайдан, әлдеқайда түрлерінде қолданылады.

Аққу әлдеқайда алыста алтын сәуле көреді. Оның өлетінін мен әлдеқашаннан білетін едім. Бір кезде маған әлдеқайдан жаңа ой сап ете түсті.

Ал бір, бірнеше, кей, кейбір, кейбіреу, әлденеше, әрбір есімдіктері тәуелденіп барып, септік жалғауын қабылдайды.

Кейбірінің ерні қыбырлады, кейбірі иек көтерді. Сендердің біріңді ала, біріңді құла көреді дейсің бе? Бірінің астында семізден қатқан қара аты бар, бірінікі – тор байтал. Кейбірінде бытыра, шиті.

Белгісіздік есімдіктері сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады. Бірақ соның өзінде олардың іштей субстантивтік және атрибутивтік сөздер болып келуіне байланысты кейбір сөздердің қызметтерінде ерекшеліктер кездеседі.

 

Б о л ы м с ы з д ы қ е с і м д і к т е рі

Болымсыздық есімдіктері жалы болымды мағыналарға қарама-қарсы болымсыздық мағыналарда қолданылады. Есімдіктердің бұл түріне еш, ешкім, ештеңе, ешнәрсе, ешбір, ешқайсы, ешқандай, ешқашан, бір де, бірде бір, дәнеңе, түк, дым деген сөздер жатады.

Болымсыздық есімдіктері үш түрлі тәсілмен жасалады:

1) лексикалық

2) морфологиялық

3) синтаксистік

Лексикалық тәсіл өзінің негізгі лексикалық мағыналарынан алшақтау нәтижесінде болымсыздық есімдіктер қатарына ауысқан сөздерді қамтиды. Бұл тәсілмен жасалған болымсыздық есімдіктер – түркі тілдерінің төл сөзі түк, дым есімдіктері және парсы тілінің еш сөзі.

Түк білмейміз, соқырмыз. Ақсақалдар дым бітіре алмады. Жол іздеген адам еш орнынан таба алмайды.

Синтакистік тәсіл есімдіктердің басқа түрлеріне болымсыз мағынадағы еш сөзінің бірігуі арқылы жасалады. Бұған ешкім, ештеңе, ешнәрсе, ешқашан, дәнеңе болымсыздық есімдіктері жатады.

Бұл әнді Әмірқандай ешкім сала алмайды. Ұялсам да ештеңе дей алмадым. Ыстық сорпадан басқа ештеңе татып алмайды.

Болымсыздық есімдіктерінің түрлену жүйесі әрқилы. Болымсыздық есімдіктері жіктік жалғауларын және көптік жалғауларын тікелей қабылдамайды. Көптік жалғаулары тек тәуелдік жалғаулармен бірге жүріп қана қосылады. Онда да ештеме, ешнәрсе, ешқайсысы,дәнеңе,түк есімдіктеріне жалғанады. Бұның өзінде де болымсыздық есімдіктерінің жекеше түріне түгел жалғана бермейді.

Оның дәнемесі жоқ.Менен басқа ешкімі жоқ.

Субстантивтік ешкім, ештеңе, ешнәрсе, дәнеңе, түк есімдіктері септеледі. Атривутивтік ешбір,ешқандай, бір де бір есімдіктері жай түрінде жекеше, көпше болып та септелмейді. Ал тәуелденген кезде жекеше түрінде ғана 2-3 жақтарда септеледі.

Болымсыздық есімдіктері әр уақытта болымсыз сөйлемдерде қолданылады.

1) Сөйлемнің баяндауыштары -ма,-ме болымсыз жұрнақтармен қамтамасыз етіледі.

Күнекей күйеуінің келуіне түк айтпады.Өзіңізден басқа ешкім болмады ма?

 

2) Болымсыздық есімдіктері сөйлемнің баяндауышы «жоқ» сөзімен қамтамасыз етілуін қажет етеді.

Дәнеңе жоқ. Ешқандай үн жоқ. Осы үйде дым жоқ.

3) Болымсыздық есімдіктері сөйлемнің баяндауыштары «емес» құрамды болуын қажет етеді.

Ол ештеңе емес.Бірақ ойымда ешқашан арамдық болып көрген емес.

Болымсыздық есімдіктері сөйлемде барлық сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақ грамматикасы. – Астана. 2002.

2. А.Ысқақов: «Қазіргі қазақ тілі». – Алматы: Ана тілі. 1991.

3. С.Исаев: «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты». -Алматы: Рауан, 1998.

4. Қазақ тілі грамматикасы. – Алматы: Білім. 1967. 1 том.

5. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы.2005.

6. Н.Оралбаева.Қазақ тілінің морфологиясы.- Алматы.2007.

 

 

Лекция № 10