Айта жаңғырту кезеңі

Тарихтағы алғашқы толық құқылы саясаткер және саяси психолог Н.Макиавеллидің ұлы еңбегі «Мемлекет басшысы» саяси көшбасшылықтың проблемаларының саяси-психологиялық анализінің жарқын үлгілірінің бірі және сол сәтте, адамдармен басқарудың саяси өнерінің қазіргі уақытқа дейінгі өте сапалы көмекшісі болып табылады. Бұдан басқа, осы жұмыста монархтың саяси әрекетінің жасырын психологиялық сәттері жақсы жазылған және көрсетілген, (монарх - «тиран»), оларды қолдану, автордың пікірінше, тек ақталған жоқ, сонымен қатар, жиі дағдарысты кезеңдерде өте қажет.

Негізінен, адамдар табиғаты бойынша Н. Макиавелли өте төмен пікірде еді: «Адамдар туралы негізінен, мынандай ойда болды: Адамдар рақымсыз және тұрақсыз, алдауға және екіжүзділікке бейім, оларды қауіп сескендіреді және байлық қызықтырады». Адамдар, Макиавеллидің есептеуінше, табиғатынан иррационалды және өзімшіл, сондықтан олардың мақсаттарына жету үшін, жақсы жағдайлылық туралы сөздер болмайды, әсіресе, әрекет құралдарын таңдауда: мақсатқа жету жолдары мен тәсілдерін ақтайды. Н. Макиавелли өз кезеңінің сенімді ұлы және иезуит – әкелердің алдыңғы шәкірті болады. «Мақсат тәсілдерді ақтайды» – бұл иезуиттер орденінің негізін салушы Игнаций Лойоланың белгілі сөз ұраны сол кездегі саясаткерлер үшін танымал болды. Н. Макиавелли осы қағиданы былай дамытқан: «барлық жануарлардан мемлекет басшысы екеуіне ұқсасын: арыстанға және түлкіге. Арыстан апанды, ал түлкі қасқырдан қорқады, яғни, осыдан, апанжарды айналып өту үшін түлкідей және арыстандай, қасқырларды қорқытушы болу керек».

Бірақ, өзінің нақылдарының барлық иезуиттілігінің екіжүздігіне қарамастан, Н. Макиавелли, мемлекет басшысының қарапайым адамдары бағыныштылары туралы ұмытқан жоқ: «Мемлекет басшысы бағыныштыларының наразылығын немесе жақтыртпастығын туғызбау үшін өзі ешқандай теріс әрекет жасамауы тиіс. Егер иұны ол игерсе, онда ол өз ісін жасайды және оның басқа нәпсілері оған еш қауіп тудырмайды».

Макиавеллилық «арыстан» бейнелері тек атаулы ғана болып қалмай отырды, теориялар және тәжірибелер саяси психологияның бейнелері. Бұл тірі және өте бейнелі ұғымдар әлі күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Олар кез келген саясатқа, имиджелогия – саясаткерлердің тиімді бейнесін құрауда әлі де кең қолданылады.

Адам табиғаты, психология және сәйкесінше адамдардың түрлерінің белгілі типтерінің саяси әрекетімен байланысты. Тұрақты сұрақтардан басқа, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамдағы «өткір әлеуметтік қақтығыстарды» қарастырды. Саясаттағы жалпылық психологияның күрделі сұрақтардың бұдан да қиын екенін мойындау керек, өйткені, Н. Макиавеллидің кезінде және оның алдындағы ғалымдар кезеңінде, қазіргі сөздер мағынасындағы «топтар» сөзі болған жоқ. Адамдардың қоныстануының тығыздығының көрсеткіштері сондай болған, әрбір «топ» бірнеше ондық, ең көбі, жүздеген адамды өте сирек асырып, топтасқан. Бұған қарамастан, мысалға, өте терең оймен жазған:

«Терең және өте табиғи жаушылық, біреулердің билік құмарлығымен және басқалардың бағынуға құлқының болмауымен туындайды, бұл «мемлекетте болып жатқан алаңдаушылықтардың негізгі себебі» деген және түсіндіруі бойынша: «бұл айырмашылықта, әсіресе үрлі ақыл-күйлерінің республикаларда төңкерістер туғызатын басқа себептер табылады».

Басқа сөзбен, Н. Макиавелли дағдарысты қоғамды (мұнда біреулер билеуге бағынғысы келмейді, бұның «жоғарыдағылар» істей алмайды, алайда әрине, тырысады), ал «төмендегілер» қаламайды, деген лениндік революциялық жағдайдың белгілеріне ұқсайтынына, назар аударайық) – тұрақты қоғамға (мұнда біреулер билейді, ал басқалар бағынады) қарама-қарсы, және қоғамды құрайтын адамдардың ірі топтарының психологиялық жағдайларындағы айырмашылықтарының негізгі себебін іздеген. Оның пікірінше, тарихи үрдістің өзі мемлекеттілік формаларының ауысуын қоса, әдетте «өте міндетті өмірлік жағдайлар» мен «өте міндетті оқиғалар кезеңімен» ондағы әрекет әсерімен байқалады, мұнда ең әуелі адамдардың әрекеттері, жеке алғанда, «белгілі көңіл-күйге бос ұсынған адамдардың әрекеттері көрінеді. Н. Макиавеллидің өз кезеңіндегі бейнеде көзқарасының антифаталды екініне назар аударайық, ал соншалықты «гуманисті» – егер де бұлай саяси-психологиялық мағынада әрине айтуға болса. Шын саясатты мораль мен діннен бөліп, барлық саяси ғылымдардың негізін салушы саяси үрдістердің өзін бірінші болып зерттеуге кірісті, және әрине, саяси-психологияны ескермей өте алған жоқ.

Бірақ, әрине, сол уақыттың қоғамдық ғылымдарының деңгейінің жеткіліксіз дамуының арқасында, тіпті ұлы ойшыл Н. Макиавеллидің саяси-психологиялық әрекеттердің кейбір қатарының жеке сыртқы жақтарын ғана түсіндіріп олардың ішкі механизмдерін, жұмыс істеу принципін түсіндіре алған жоқ. Бірақ, оның істегенінің, саяси өз кезі үшін ұлы жетістік еді.

Н. Макиавеллидің «Мемлекет басшысы» қазір де тек қана белгілі емес – ол саясаткерлердің бір қатарына қажетті кітап болып табылады (әсіресе бастапқыларға). Бірақ өз мағынасында, Макиавеллилік «мемлекет басшысы» еңбегі болды және қала береді, адамдарды шын, нақты, және тәжірибелік саяси психологиялық құлдық бойынша алдыңғы құрал болып табылады. «Макиавеллизм» терминінің қазіргі уақытта ең қу, екіжүзді және адал еместі, яғни шын саясатта болу мүмкін құбылыстарды атау үшін бекер қолданбайды. Ол алдына қойылған мақсат – кейде адамдардың үстінен билік ету, мақсаты үшін, ешбір амал, тәсіл әрекеттен бас тартпайтын тәсілді білдіреді.

Ағарту кезеңі

Атауынан белгілі, ағарту кезеңі ғылымдардың кезеңі болды. Сәйкесінше, іс жүзінде, адамның саяси-психологиялық рөлі қоғам танушылардың назарының ортасында болды. Бұл тіпті көшбасшылар болсын, және басқа да жеке тұлғалардың саяси психологиясына ғана қатысты болған жоқ, сонымен қатар, белгілі әлеуметтік – саяси қоғамдастықтар – әуелі, ұлттық-этникалық қоғамдастықтарға қатысты болды. Мысалы, осы сұрақтармен ерекше айналысқан Дж. Вико: «ұлттар кетеді... табиғаттың үш түрі арқылы, олардан үш түрлі рухани құрам, халықтардың үш түрлі табиғи құқықтары шығады, сәйкесінше осы үш құқық түріне үш азаматтық жағдайдың түрілері, яғни мемлекеттер бекітіледі».

Басқа сөзбен айтқанда қазіргі тілмен, мемлекет басқарылатын азаматтардың табиғатына сәйкес келеді, және саясатты психологиядан айырып оқытуға болмайды. Адам табиғатының өзі бойынша Вико былай деп жазған: ол саналы, сабырлы, мейірімді және парасатты... және заңдар ретінде ар-ұятты, ақыл-ойды және талапты санайды.

Т. Гоббс болса, керісінше, өзі секілділер жайлы мұндай мейірімді пікірде болған жоқ, мысалға оның есептеуінше адам – бұл жануар, жануарға тән қорқыныштары, қалаулары бар: «адамның негізгі ұмтылысы - өз құмарымен нәпсісіне жету үшін билікке ұмтылысы». Гоббстың айтуы бойынша адам табиғатының басты қақтығысы бұл адамға тән аса құмарлық пен оның өзінің табиғи қорқынышы арасындағы қақтығыс. Философ-гуманисті Дж. Локктің пікірінше, керісінше, адам өз табиғаты бойынша еркін, тәуелсіз және саналы тірі өкіл. Дәл сондықтан әрбір адам негізінде «ұлыларға тең және ешкімге бағынышты емес», себебі, «тек табиғат заңдарына бағынады және әділетті қоғамды құрастыруға дайын».

Әділетті қоғам Дж. Локктің айтуы бойынша түрлі адами қоғамдастықтардың өкілдері арасында, кейбір ерекше «қоғамдық келісім» негізінде қоғамды, әсіресе әділетті қоғамды қалыптастыруға болады. «Қоғамдық келісім» Дж. Локктің айтуынша адамзаттың қажеттілікке саналы жауабының бейнесі болып табылады.

Еске түсірейік, сол кезде үлкен жетістіктерге жеткен «қоғамдық келісім» теориясы шын өмірде өзінің орнын тапқан жоқ, тек XX ғасырда ол кейбір дәрежеде шын саяси тәжірибелік орынға ие болды, яғни, жеке алғанда, осындай текті расталу ретінде Каудильо Франко өлімінен кейін испанияда, әйгілі Монклоа сарайында түрлі саяси күштер арасында жасалған «Монклоа Пактің» есептеуге болады. Бұл Пакт саяси режимнің ауысуынан кейін, дағдарыстық жағдайда қоғамның дамуының перспективаларын және әлеуметтік-саяси өмірдің қалыптарын анықтады және қазіргі уақытқа дейін істеп келеді. Берілген мысал, басқаның арасында саяси психологияның болжамдық рөлінің жақсы бейнесі болып табылады.

Т. Гоббсқа қарағанда, адамның табиғатына одан әрі оптимистикалық көзқарасқа ағарту кезеңінің ірі тұлғасы Ж. Ж. Руссоға тән. Оның есептеуінше, барлық дерлік адамдар, түрлі дәрежеде, «әділет пен рақымшылықтың ішкі принціпіне» ие. Дәл мұндай «ар-ұят сияқты психологиялық қабілет адамның құдайлық инстингтінің негізгісі болып табылады». Руссо айтқандай: «адамдар еркін болып туады, бірақ әр жерде темір байлауларда». Яғни, ол осы ойды былай дамытқан: адамдар коррупцияланған қоғамның байлауында туады бірақ, өз табиғаты бойынша еркіндікке ұмтылады. «Адам әлеуметтік және сәйкесінше құлға айналғанда, ол әлсіз ұялшақ және құлдыққа бейім жануарларға айналады», алайда «табиғи адамның өз мүмкіндіктерінде қоғамдық мейірімшілік көздері болған».

Кезенінің тағы бір белгілі ойшылы, Ш. Л. Монтескье «қиын-қыстау» кездегі саяси институттағы дамуын зерттеп жалпылық психологияның маңызды рөлі мен оның саяси үрдістерге әсерін түсінуге қадам басқан. Өзінің алдындағы зерттеушілерге қарағанда, ол саяси-психологиялық түрлі құбылыстарына бейнелеуін беріп қана қоймай, сонымен қатар, олардың артында тұрған жеткілікті нақты психологиялық себептерін көрсеткен. Мысалға, тарихи көзқарастан, топтағы адамдардың әрекетінің бейнелеуі өте қызық: «қиын уақытта әрқашан аландатушылар туады, олардың артынан ешкім басқармайды және күшпен әкелінген жоғары билік алынғанда, оны қайта қалыптастыру үшін ешкімнің күші жеткілікті болмайды;...Топтың күнә көтермейтіндігін өзінің санадан өткізілуі топты күшейтіп аландаушылықтарды артырады.Тақтан түрік патшасы ослай тайдырылғанда, бұл көтерілістің қатысушыларының ешқайсысындада оны тайдыратын ойы болған емес, бірақ біреудің мәнгілікке белгісіз болып қалған дауысы топтың арасынан естілді, Мұстафаның аты аталды және Мұстафа кенеттен патша болды». Әрі қарай біз көреміз, Ш. Монтескьенің қалайша дер кезінде және нақты топтық әрекеттің дәл сол нақты көрінгені соңынан болған – шындығында, тіпті басқа тарихи кезеңде, (оның ішінде, топ әрекеті), нақты көрсете алды және болжай алды.

Осылайша, Ағарту кезені саяси үрдестегі тек қана жалпы емес сонымен қатар, басқа нақты психологиялық факторлардың түсінігін алға жетеледі. Бұдан басқа, Ағарту кезеңі осындай түрдегі осындай кең кітаптың байқаулардың бейнелеуінің және ой толғануларының жанрының, сонымен қатар, олардың философиялық-методологиялық ой елегімен откізудің негізін қалаушы болды. Негізі бойынша, дәл Ағарту кезеңі толығымен нақты саяси психологияның дәл осы кезеңнен кейін дами бастаған бағыттарының философиялық негіздерін қалады.