Саяси қатысу: азаматтың ұстанымы

Саяси қатысу азаматтың ақырында, саяси қатысу-бұл «шығатын жер», шын әрекеттік салдар, саяси үрдістердің әлеуметтануының көрінісі және мағынасы.

Егер саяси әлеуметтану үрдісінде негізінен жеке тұлғанын саяси жүйемен когнитивті және біраз, эмоционалды өзара әрекеттесуі өтсе, онда саяси қатысудың үрдістері (немесе қатыспаудың) жеке тұлғаның саяси әлеуметтануының пайдалылығын көрсетеді. Нақты қарастырғанда, саяси қатысу саяси жүйенің жеке тұлғаны «өзіне бағындара алуы»іске астыма, әлде онда жеке қызуғышылықтармен байланысты кейбір жеке бой бермеу ресурстарының қалғандығын көрсетеді.Саяси қатысу ретінде адамдардың саяси немесе басқа да билік (өзін-өзі бейлеу) әрекетінің ажырамас қасиеті түсіндіріледі, ол олардың қызығушылықтарының көрсету және жету құралдары рөлін атқарады. Саяси қатысу жеке тұлға немесе топ биліктік саяси үрдістерге қатысқанда болады, әсіресе шешім қабылдау және басқару, саяси сипатта жүретін үрдістерге. Осындағы ең дамыған саяси қоғамдастық болып мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам болып табылады.

Саясаттағы азаматтардың еркін, өз басымен қатысуы саяси жүйелерді,олардың демократизм дәрежесінің сапалық ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Демократиялық қоғамда, теориялық түрде, осындай қатысу – жалпы, тең құқықты, ойшылды және тәжірибиелік маңызы бар, әсіресе, азаматтардың маңызды қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін қозғайтын сұрақтарды шешкенде және осы қажеттіліктер олардың тікелей құзырында болады. Бұл олар үшін өз мақсаттары мен қажеттіліктерін жекелей жетуге және орындауға, өзін көрсетуге және өзін дәлелдеуде, азаматтылық сезіміне орныққанда нәтижелі құрал болып шығады. Мұндай қатысу сәйкесінше мемлекеттік-құқықтық институттармен, нормалармен және іс-шараларымен, қосындысында құқықтық мемлекеттің негіздерің, демократиялық саяси режимінің негіздерін құрайды. Демократиялық қатысудың тағы бір маңызды шарты-қоғамға қатысты түрлі мүшелердің арасында шын саяси қатысудың ресурыстары –ақша, білім, шешім қабылдау механизімдерін және осы шешімдерді қабылдайтын адамдар жайлы білімді, бос уақытты бұқаралық ақпарат құралдарына шын рұқсатты және т.б. тең дәрежеде бөлу болып табылады.

Саяси режимнің сипатына, дәстүрлерге, территория көлемі мен халық санына, байланыс жүйелерінің дамуымен басқа факторлар қатарының дамуына байланысты, азаматтардың саяси қатысуының тікелей (тура) және жанама (өкілдік) түрлерінің қосылуы мүмкін.Қазіргі қоғамда басты агенттер болып, және бір сәтте, қатысудың көмекшілері болып, саяси партиялар, қоғамдық –саяси ұйымдар және қозғалыстар табылады. Саяси қатысудың негізгі формасы болып-сайлаулар, және кең мағынада, сайлау компаниялары табылды. Егер де демократиялық қоғамның мақсаты азаматтардың саяси қатысуының мекенмимезациясы болса, онда саяси режимнің басқа типтерінің өзінің ерекшеліктері болады.

Авториторлық қоғамда халықтың бөлігі толығымен немесе бөлініп саясатқа қатысудан аластатылады. Мұнда «аз дағандардың билігі» шарықтайды, олар мүлдем осы билікпен бөлісуді ойламайды.

Тоталитарлық қоғам болса, халықтың өзінше формаларына мобилизациялық тартылуына ұмтылады, өте қызықты жағдай болып табылады. Ең алдымен, бұл топтық дәстүрлік билейтін режимді қолдаудың шаралары. Дәл сондықтан саяси қатысудың шын аз немесе наминалды мүмкіндігінде, тоталитаризмде қоғамның жалпы саясат тануының жалған бейнесі жасалады.Осы жағдайда, саяси қатысу тотарлитарлық режим жағынан халықтың әрекеті мен саяси санасының үстінен индоктринация және бақылаудың көбіне құрал рөлін ойнайды.

Демократиялық қоғамда саяси қатысу саяси әлеуметтену және тәрбие функцияларын атқарады. Егер тоталитарлық қоғамда саяси қарсылық, келіспеушілік, және тіпті билік органдарының саясатымен рұқсатынсыз келісу формаларының бәріне тыйым салынса, онда демократиялық қоғам қарсылықтың белгілі формаларына рұқсат береді. Олар азаматтардың саяси білімге үйренуі үшін құрал болады.

Саяси тарих ғалымында, Платон мен Аристотельдің өзі мемлекеттік құрылымының формаларының ауысуының себептерін анықтауға арналған полис істерінде азаматтардың қатысу және қатыспауын арнайы қарастырды. Оларды идеалды мемлекеттің аяққа тұруына қатысу рөлі қызықтырды. Бұдан кейін берілген сұрақтарға қызығушылық жаңа уақытта қайта туады. Бірақ алғашында оны тек қана басқарушы үшін (Н. Макиявелли), басқарудың түрлі образдарымен егенмендіктің ұстанушылары үшін (Ш. Боден), басқарудың формаларымен принциптері үшін (Ш. Мотескье), қоғамдық келісімнің табиғаты үшін, «халықтық егемендік» пен үкіметтің формалары үшін идеалды саяси стратегиясын жасау және сипаттаудың субсидиарм құралы ретінде қарастырды.Тек ХХ ғасырда саяси қатысу демократиялық үрдістердін дамуынын индикаторы ғана болмай, сонымен қатар тұлғанын саяси өз-өзін ұйымдастырудын дамуының көрсеткіші болады.

Бұл саяси қатысудың себептерінің мәселесіне байланысты. Өзі бойынша сырттан бақланатын саяси қатысу азаматтардың өздік ішкі белсенділігінін дәрежесі және осы қатысудағы олардың еркіндігі туралы ой қозғауға рұқсат бермейді. Бұны шынымен түсінуге тек саясаттағы азаматтардын қатысуынын ішкі психологиялық себептерін білуге мүмкіндік береді. Саяси үрдістің қатардағы қатысушыларының мативациялық сферасының көптеген зертеулерінің нәтижелеріне сәйкес, саяси қатусыдын себептерінін келесі әрине, бұл толық тізім емес. Шын өмірде түрлі нақты себептердің көпшілігі бар.

Төменде тек негізгі, ен таралғандарды келтірілген:

1) Саясаттың әрекет сферасы ретіне қызығу себебі және сымбаттылығы.Адамдардын белгілі түрі үшін саясат әрекет сферасы ретінде қызық. Сәйкесінше, олар онысы үшін ретінде жұмсау сфера тандайды.

2) Білімдік себептер: Саяси адамға әлемнің сипатын береді. Бұл қолайлы түсіндірмелі сызба, сонымен қатар бәріне тиесілі емес. Сәйкесінше, ол білімге құштар ойларды қызықтырады, әсіресе бала және жас өспірім жаста. Саяси білімдер оларға саясатта нашар бағытталған құрдастарынан артықшылық есе береді.

3) Адамдардын үстінен билік себебі,ең ежелгі, терен, және сондықтан нақты сөз байламдарды қажет ететін себебтін бірі.

4) Идеологиялық себебтер. Бұл адамнын өзінің құндылықтарының, оның идеялық тұғырларының саяси жүйенін иделогиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.

5) Әлемді қайта құру себептері. Бұл қазіргі әлемнің идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер. Бұл адамның өзінің құндылықтарынын, оның идеялық тұғырларынын саяси жүйенін идеологиялық құндылықтармен сәйкес келуде негізделетін тұрақты себептер.

6) Әлемді қайта құру себептері: бұл қазіргі жемнін идеалды еместігімен байланысты және оны жақартып қайта құруға деген ұмтылыспен байланысты өте күшті себептер ереже бойынша осы текті себептер саясатпен кәсіби айналысатын адамдарға тән. Оларға саясат әлемді өзгертудің құралы.

7) Дәстүрлі себептер: өте жиі адамдар саясатқа қатысатын себебі-олардын тұрғылықты жерінде, туыстарының достарының және таныстарынын арасында осылай қабылдаған.

8) Меркантильді себептер: саясат әрекеттің басқа да сферасы ретінде өзімен белгілі денгейде төленеті еңбекті көрсетеді. Сәйкесінше, белгілі адамдар үшін саясатпен айналысу-ақшанын табу көзі, сайлау алды қағаздарын жапсырудан бастап, партиялық функционері қызметімен аяқтап.

9) Жалған себеп бейнелері. Бұл кез келген саяси жүйе белсенді құрайтын квази-мотивтер- «отан үшін, сталин үшін!» деген ұраннан бастап-шын демократиянын құндылықтарын қорғау талаптарына дейін.

Түрлі себептер түрлі саяси қатысудың «мобильді» (белсенді) және «иммобильді» (пасситивті) формаларын бөлу қабылданған. Белсенді формалардың арасында өте аз деген алты негізгі нұсқаға бөлінеді.

Біріншіден, бұл саяси жүйенің, онын институттарынан және онын өкілдерінен, адамның жеке жоғары белсенділігіне қатысты емес, шығатын импульстарға қарапайым реакциялар (оң немесе теріс) Дәлірек айтқанда бұл кейбір жаналықтарды қабылдайтын, театрдағы немесе теледидар алдындағы адамдардың реакциясы.

Екіншіден, өздік құқықтардын делегизациясымен байланысты іс-шараларға қатысу.

Ең жарқын мысал-электр құралды әрекет.

Үшіншіден, саяси ұйымдардың жеке қатысу шараларына өздік байланысу, жиналыстар және де басқа шараларға қатысу.

Төртіншіден, бір реттік емес, ал саяси жерінен институтарының немесе оппозициялық институттардың шегіндегі нақты тұрақты саяси функцияларды орындау.

Бесіншіден, тура әрекет жолдастарымен бірге көтеріліске шығу, баррикаданы құрауда көмек, саяси қақтығыстарға қатысу және т.б.

Алтыншыдан белсенді, сонын ішінде институция алдынан бөлек саяси қозғалыстарға билік әрекеті, бұл қозғалыстар бар саяси жүйеге қарсы бағытталған болады, оның ауысуын немесе ақырғы қайта құруды талап етеді. Жиі бұл топтағы қатысу (көшбасшылық), саяси жүйені бұзуға бағытталған.

«Иммобильді» (пасивті) саяси қатысу формалары арасында негізгі төрт форма бөліп шығарылады. Біріншіден, бұл қоғамдық дамудың төмен деңгейімен сипатталатын саяси жүйенің артық, асырып бюрократиялануының, осы жүйе мен азаматтық қоғамдастық арасында жалпы алғанда, кері байланыстың төмен пайдалалық дәрежесі, адамдардың саяси институттардан көңілінің қалуының нәтижесі.Үшіншіден,адамдарға сырттан байланған саяси жүйені қабылдамаудың формасы ретінде саяси апатия- мысалы, соғыстағы жеңіліс нәтижесі, және елдің жауға берілуінің соңындағы құбылыс. Төртіншіден саяси қарсылық - саяси жүйемен саяси институттарға белсенді жаугершіліктің көрінісі.

Саяси қатысу – саясатқа азаматтардың қатыстырылуының көп деңгейлі жүйесі.

Ол қатысудың қарапайым, элементарлы формаларынан басталады және жоғары деңгейлер – саяси көшбасшыларға дейін дамиды.