Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы туралы мән-жайлар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің VI бөлімінде кеңінен қарастырылған. Аталған заңның 78-бабына сәйкес, кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезде жасы 14-ке толған, бiрақ, 18-ге толмаған адамдар танылады, яғни, қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады.
Жасалған қылмыстың санатына байланысты (аса ауыр, ауыр, орташа, кішігірім) қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға қылмыстық жаза тағайындалуы мүмкiн немесе оларға тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шаралары қолданылады.
Кәмелетке толмағандарға төмендегіше жаза түрлерi тағайындалады: айыппұл, белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу және бас бостандығынан айыру.
Айыппұл түріндегі жаза кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл 10/500 (оннан бесжүз) айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының немесе өзге табысының екi аптадан алты айға дейiнгi кезеңдегi мөлшерiнде тағайындалады.
Кәмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза 40 сағаттан 160 сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады және кәмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмысты жасауға ғана тартылады. Қоғамдық жұмыс оқудан немесе негiзгi жұмыстан бос уақытта атқарылады. 16 жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрiн орындауының ұзақтығы күнiне 2 сағаттан, ал, 16-дан 18 жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне 3 сағаттан аспауы керек.
Түзеу жұмыстары түріндегі жаза сот үкiм шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмаған адамдарға ғана және бiр жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Кәмелетке толмағандардың бас бостандығын шектеу түріндегі жаза бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады.
Кәмелетке толмағандарды бас бостандығынан айыру жазасы 10 жылдан аспайтын, ал, ауырлататын мән-жайларда кiсi өлтiргенi үшiн немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша қылмыстардың бiреуi ауырлататын мән-жайларда кiсi өлтiргенi үшiн 12 жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасаған және орташа ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалмайды.
Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезiнде оның жауаптылығы мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар толық ескерілуі тиіс. Мысалы, жеңілдететін мән-жай ретінде жасы кәмелетке толмаған сотталушының жеке басы, жанұясы, тұрмыс жағдайы, оның өмiрi мен тәрбиесiнiң жағдайлары, психикалық даму деңгейi, жеке басының өзге де ерекшелiктерi, сондай-ақ, оған жасы үлкен адамдардың ықпалы, іс бойынша жәбірленушімен қарым-қатынасы, жәбірленушіге көмек көрсетуі, қылмыспен келтірілген залалдың өтелуі, жәбірленушінің соттағы позициясы, сотталушының жасының кәмелетке толмағандығы, тағы да басқа мән-жайлар ескерiледi.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар ҚК-нің 54-бабында көрсетілген және құрамы шектеулі болып табылады. Мысалы, қылмыстың бірнеше рет жасалуы, қайталануы, қылмыспен ауыр зардаптар келтіру, адамдар тобы боп жасау, қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару, алкогольдік, есірткілік еліту жағдайында қылмыс жасау, тағы басқалар.
Әрине, қылмыстық заңда жасы кәмелетке толмаған сотталушының жас ерекшелігін ескере отырып кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату реті де қарастырылған.
Кiшiгiрiм ауырлықтағы қылмыс жасаған немесе бiрiншi рет орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған кәмелетке толмаған адамды, егер оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ түзеуге болады деп тапса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн. Бұндай жағдайда оған Қылмыстық кодекстің 82- бабында көзделген тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкiн.
Кiшiгiрiм немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшiн бiрiншi рет сотталған кәмелетке толмаған адамды, егер оны түзеуге тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткiзуге болады деп танылса, сот оны жазадан босатуы да мүмкiн.
Адамның қайтыс болуымен немесе денсаулығына ауыр зиян келтірумен байланысты емес ауыр қылмысты бірінші рет жасаған кәмелетке толмаған баланы сот осы Қылмыстық кодекстің 67-бабының үшінші бөлігінде көзделген жағдайларда қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстық және әкімшілік жауапкершілігі осындай. Оны білген дұрыс және ондай жағымсыз іс-әрекеттерден қашық болған жөн, себебі, заңға қайшы әр іс-әрекеттің сұрауы және өтеуі бар.
