Кәсіпорынның табиғатты қорғау қызметін ұйымдастыру.

37.Кәсіпорынның табиғатты қорғау қызметі. Табиғатты қорғау - қазіргі кезде өмір сүрушілер ғана емес сондай-ақ, болашақ ұрпақтардың да денсаулығы мен хал-жағдайы дұрыс және өз уақытындағы шешімдерге тәуелді болатын қазіргі кездегі мәселелердің бірі. Табиғатты қорғау - бұл табиғи жер және су ресурстарын ұтымды пайдаланып, сақтауды және ұдайы өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік, қоғамдық, әкімшілік-шаруашылық, техникалық-өндірістік, экономикалық және заңды шаралар жүйесі. Қазақстанның табиғи ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану. Қазақстан Республикасының Мәжілісі және Үкіметінде табиғатты қорғауды күшейтуге, республикамыздың табиғи ресурстарын ұдайы өсіруге бағытталған бірқатар заңнамалық актілерқабылданып, пайдаланылуда. Кәсіпорын табиғатты қорғау істерін жобалау және нормалау салаларында өндіріс қалдықтарын орналастыру, шектеулі мүмкін болатын шығарулардың нормативтер жобасын, экологиялық бақылау бағдарламасын, кәсіпорындардан ауаға шығарылатын шығарындылардың құрамының сапасын және санын түгендеу, қоршаған ортаға әсерді бағалау және жоспар алдындағы, жоба алдындағы және жобалық құжаттар үшін қоршаған ортаны қорғау құжаттарын дайындау жұмыстарын орындауы керек.негізгі міндеті:• Сумен қамтамасыз ету мен кәріз су бұру қызметтері үзіліссіз болу үшін табиғат қорғау мен қоршаған ортаны қорғау аясындағы іс жүзіндегі заңдарды сақтау бойынша кәсіпорында ұйымдастыру.• Кәсіпорынның біркелкі экологиялық саясатын жүргізу мен қалыптастыру.• Қоршаған ортаға кері әсері түсіру төмендету мақсатында кәсіпорынның табиғат қорғау қызметін ағымдағы және перспективті жоспарлауды жетілдіру.Табиғат қорғау кәсіпорындары бағдарламасымен қоса кешенді экологиялық саясат жетілдіруі кәріз суларды тазалау сапасы нығайтылуының табиғат қорғаудың белгіленген нормативтеріне сәйкес болуын қамтамасыз етеді.К әсіпорындағы экологиялық менеджмент дегеніміз қоршаған ортаға жасалатын қысымды болдырмау мақсатында экономикалық дамудың қарқынын арттырудың тиімділігін қамтамсыз ететін басқару тетіктерінің жүйесін айтады

 

38.Кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру. Кәсіпкерлік- шаруашылық қызметінің барлық қатысушылары пайда табу мақсатында өзіндік және басқа да мүліктер есебінен тәуекелге баратын іс-әрекет. Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі белгілерге мыналар жатады: өз еркіндік, өзін өзі қаржыландыруы, инициативы, белсенді ізденіс, серпінділік (динамика), мобильдік(жұмылдыру) .Кәсіпкерлік – жалпыға бірдей ортақ қызмет түрі. Кәсіпкер болып жұмыс істеу қабілеті бар Қ.Р-ның кез келген азаматы бола алады. Кәсіпкерлік қызметтін негізгі басқа коммерциалық емес құрылымдардан ерекшелігі болып табыс пен шығын арасындағы айырмашылық ретінде пайда табу саналады. Кәсіпкерлік қызметке әсер ететін факторларға мыналар жатады:1. өндіріс ресурстары2. өндірісті қалыптастыру мен дамыту.3. кәсіпкерліктін өсімін нарыққа шығару тиімді коммерциялық байланыстарды қалыптастыру.4. нәтижесінде пайда табу.Кәсіпкерлік процесс ретінде негізгі мынадай 4 кезеңнен тұрады:
1. жаңа идеяны іздену мен бағалау – идея құндылығының өзектілігімен протенциалды зерттеу;
жана идея кәсіпкердін көз қарасы мен жеке сапаларына ықпал етуі. Кәсіпкердін жана өнімінің бәсекелестердің өнімімен салыстырғанда басымдылығын бағалау.2. бизнес планды құрастыру – бизнес жоспар нарық сегментін сипаттайды: өндірістік, қаржылық, маркетингтік және басқа да жоспарлар жасайды.3. қажетті рес-рды іздестіру: қаржылық, еңбек, өндірістік және басқа ресурстар көздерінің тиімділігін қарастыру.4. қалыптастырылған кәсіпорынды басқару – бұл кезенде басқару стилі құрылымды ұйымдастыру, женіске жету факторларын анықтау, кемшіліктерді анықтап олардың жою жолдарын қарастыру және бақылау.

39. ҚР. кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық формалары. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формасы дегеніміз – заңмен және басқа да құқықтық нысанмен қарастырылған, кәсіпорынның қалыптасуының құрылымдық тәсілі мен түрі, оның меншік формасы, шығаратын өнім көлемі мен ассортименті, оның капиталының қалыптасуы, қызметінің сипаты мен мазмұнына тәуелді болғандықтан және әртүрлі фирмааралық одақтарға кіру тәсілі мен бәсеке күресін жүргізу әдісіне байланысты жіктелуі.ҚРның Азаматты қ Кодексіне сәйкес кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формалары мынадай түрлері бар:Шаруашылық серiктестiк;Акционерлiк қоғам;Өндiрiстiк кооператив;Шаруа қожалықтары;Жеке (дара) кәсіпкерлік. Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп танылады. Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс. Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады. Акционерлiк қоғамның өз қатысушыларының мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады, өз мiндеттемелерi бойынша өз мүлкi шегiнде жауапты болады және өз қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.

40. ҚР.кәсіпкерлік қызметтің мәні және формалары. кәсіпкерлік дегеніміз – бұл адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі.Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар бола алады:Қазақтанның азаматтары.Шетел мемлекеттерінің азаматтары.Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлік ұжымы). Кәсіпкердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді. ҚРның Азаматты қ Кодексіне сәйкес кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық формалары мынадай түрлері бар:Шаруашылық серiктестiк;Акционерлiк қоғам;Өндiрiстiк кооператив;Шаруа қожалықтары;Жеке (дара) кәсіпкерлік. Жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым шаруашылық серiктестiк деп танылады. Бiр немесе бiрнеше адам құрған, жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады; Азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем болмауға тиiс. Өзiнiң қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлiк қоғам болып танылады. Акционерлiк қоғамның өз қатысушыларының мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады, өз мiндеттемелерi бойынша өз мүлкi шегiнде жауапты болады және өз қатысушыларының мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi.

41. ҚР.Инвестициялық саясаты. Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады. Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы ке келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады. Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады. Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға, облигациялар және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттерін салынған салымдар болып табылады. Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель - бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жинақталғаны болады да, салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін құралы. Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.

42. Қазақстандағы еңбек нарығы. Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне етуімен белгіленеді. Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлуметтік функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының әдеттегідей дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуіжатады. Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану жатады. Еңбек нарығы бірсыпыраынталандыру функцияларын атқарады, олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына, еңбеккке ынтаның өсуіне квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік тудырады. Экономикалық белсенді халық өзінің жұмыс күшін жұмысқа арнайды. Жұмыс күшіне деген сұранысты - жұмыс берушілер - кәсіпкерлер мен мемлекет анықтайды. Жұмыс күшіне деген сұранысты қалыптастыру мен ұсынысты еңбек нарығы деп атайды. Егерде жұмыс орны мен (сұраныс) жұмысшылар саны (ұсыныс) бірдей болса жұмыс нарығында тепе-теңдік қалыптасады, яғни экономикалық белсенді халық толығымен жұмыспен қамтамасыз етіледі. Егерде сұраныс ұсыныстан артық болса жұмыс күші жетіспейтін жағдай туындайды. Керісінше жағдайда, сұраныс ұсыныстан кем болса, жұмыссыздык, пайда болады. Қазақстанның еңбек нарығындағы ұсыныс - 8, 5 млнэкономикалық белсенді халық. Бұл дегеніміз қомақты жөне сапалы жұмыс күші.Оның 2/3 бөлігі нағыз жұмысқа жарамды жаста (25-49 жас аралығы), жартысынан астамы жоғары білімді жөне арнайы мамандығы бар адамдар. Жартысынан астамы ер адамдар. Жұмыс күшіне деген сұранысты Қазақстан экономикасының тірегі, ірі жөне орташа кәсіпорындар орындайды. Оларда 3,5 млн жұмыс орны бар. Қалған 5 млн экономикалық белсенді халық жұмыссыз қалған сияқты. Бірақ нарықтық экономика - экономикалық, еңбек етуге бостандық берілген (заңға қайшы келмесе кез келген жұмыс түрімен шұғылдануға болады). Нәтижесінде адамдарда алға ұмтылыс, кәсіпкерлік нышандары қалыптасады. Бұрынғы кеңестік өкіметтегі жоспарлы экономикадағыдай емес жұмыстың басқа түрлері, әсіресе орта жөне кіші кәсіпкерліктер қалыптасады. Бұл салада 2 млн адам жұмыс істейді (жеке кәсіпкерлер, фермерлер, кіші кәсіпорын жұмысшылары).Мемлекетіміз қоғамның дамуына, оның баюына мүмкіншілік беру үшін кіші және орта бизнес өкілдеріне қолдау көрсетуде. Еңбекші халықтың көп бөлігі - өзіне жұмыс істейтін жеке жұмысшылар. Мұндай жұмыс ұдайы пайда әкелмейді. Бірақ тұрмыс тіршілігіне байланысты әр түрлі іспен шұғылдануына тура келеді. Қазақстан нарығындағы жұмыс күшіне деген бәсекелестік (конкуренция) шетелден келетін жұмысшылар тарапынан да болуда. Экономиканың қарқынды даму жолдарындагастарбайтерлер (шетелден келген жұмысшылар) саны глобализациялау деген ұғымның нәтижесінде күрт көбейіп кетті. Жұмыс орындарының және түрлерінің көбейгеніне қарамастан жұмыс орнына деген сұраныс көбеюде. Экономикалық белсенді халықтың 7%-ға жуығы (0,5 млн адамнан астам) әлі күнге дейін жұмыссыздар.Қазақстандық жұмыссыздардың бүгінгі күнгі көрінісі мынадай: жасы 16-29 аралығындағы, жалпы орта білімі бар, бір жылдан артық уақыттан бері жұмыссыз отырған қала тұрғыны. Жұмыс нарығына елеулі әсер етуші мемлекет, оған жұмыс орнының 1/4 бөлігі тиесілі. Мемлекет жаңа кәсіпорындардын; пайда болуын қолдай отырып жұмыссыздарды қайта дайындау курстарына жіберуде. Жұмысқа орналасу жұмысшының бәсекелестікке қабілеттілігіне де байланысты. Бұл жерде негізгі рөл жұмысшының кәсіби білімділігіне, жаңа мамандықты игеріп кету қабілетіне байланысты. Мамандықтың түрлерін көбірек меңгерсең, соншалықты жұмысқа орналасу мүмкіншілігің жоғарылайды.

43. Маркетингтің мәні мен әлеуметтік-экономикалық маңызы. Нарықтық экономикасы дамығын елдерде маркетинг кәсіпорынның нарықтық ж/е өндірістік стратегиясын анықтайтын басқарудың басты функциясы ретінде қаралады.Кәсіпорынның маркетинг қызметіне бәсеклесті зерттеу баға саясатын қамтамасыз ету өнімді өткізу мен жаранмалауды ынталандыру,тауарды өткізуді тиімді ұйымдастыру шаралары жатады.Маркетинг нарықты жан-жақты зерттеу,белсенді ықпал ету,кәсіпорындар қызметінің әр қилы түрлерінің өзара іс-қмылдарын қамтитын өндірісті ұйымдастыру ж/е өнімді өткізудегі кешенді жүйе.Маркетинг қызмет інарық жағдайында 2 бөлінеді:1.Сатушы нарығы-тапшылық нарығы.Онда сатушы-р үлкен билікке ие болады.2.Сатып алушы нарығы-толықтырылған нарық.Мұнда сатып алушылар үлкен билікке ие.Маркети-ң негізгі функциясы:талдамалылық,өндірістік,өткізіушілік,басқару ж/е бақылау. Маркетингтің экономикалық мәні мына төмендегі нәтижелікті тұжырымдайды:Тауардың бәсекеге жарамдылығын жасау.Тауарларды жылжытуды жеделдету.Сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру. Өндірістің тиімділігі және тауарлар сату. Маркетингтің мақсаты — өндірістің жоғары тиімділігін және өндірістік тауарларды сатуды қамтамасыз ету

44. Менеджменттің ұғымы мен мәні. Менеджмент (ағылшынша мanage – басқару, меңгеру, ұйымдастыру) – ұйымда немесе кәсіпорында жұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік, оның ішінде білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы. Нарықтық экономикада менеджмент фирманы басқарудың негізгі формасы болады. Менеджмент шешімдер қабылдап, оларды орындауға бағытталған жүйе. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзегеасырукезделеді. Менеджменттің пайда болуы корпоративтік кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Осы болмыста, фирманың мүліктерін басқару қызметі меншік иесінің өкіліне менеджерлерге көшеді. Осы заманда менеджменттің төрт қызметі аталады: жоспарлау,ұйымдастыру, мотивациялау, бақылау: Жоспарлау фирманың іс-әрекеттерінің мақсаттарын, оларға жетудің басты бағыттары мен құралдарын анықтауды (белгілеуді) тілейді. Бизнес-жоспар — жоспарлаудың негізгі элементі. Ұйымдастыруға фирманың құрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің өзара өсері мен үйлесімдігін қамтамасыз ету жатады. Мотивацияға жұмыскерлердің еңбекке деген ішкі ынтасын оятып жандандыру жатады. Осы бөлімде экономикалық қана емес, психлогиялық аспект орын алады. Бақылауға жоспарланған нәтижелер мен нақты қол жеткен нәтижелердің сәйкестігін анықтау және фирма қызметеріне түзету енгізу жатады.

45. Негізгі капиталдың құрамы мен экономикалық мазмұны. Негізгі капитал кәсіпорынның негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне салынған қаржы ресурстары болып табылады. Айналым капиталы, сәйкесінше, кәсіпорынның қаржы ресурстарының айналым қаражаттарына салынған бөлігі болып табылады. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі. негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес бөлінеді: Өндірістік бағыттағы негізгі қорларға: Өнеркәсіп, Құрылыс, Ауыл шаруашылығы, Автомобиль көлігі, Байланыс, Сауда, Ғимараттар, Жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары жатады.Олар өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады. Өндірістік емес қорларға: Тұрғын-үй, Коммуналдық шаруашылық, Денсаулық сақтау, Білім беру, Мәдениет, Спорт салаларына бөлінеді.Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді.. Негізгі қорлардың табиғи тозуы жөндеу,қайта өңдеу,жақсарту арқылы қалпына келуін айтады.

46. Нарықтық экономика жағдайында инвестицияның маңызы және түрлері. Инвестициялар деп - өнеркәсіпке, құрылысқа, ауыл шаруашылығына және өндірістің басқа да салаларындағы шаруашылық субъектісіне мүліктей, заттай сондай-ақ ақша қаражаты түрінде, яғни капитал түрінде салынып ол шаруашылықты әрі қарай өркендетіп дамыту үшін жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтады. Инвестиция дегеніміз- бүгінгі күні қолда бар ақшаны, мүлікті және басқа да заттарды, яғни капиталды қандай да бір өндірісті дамыту үшін жұмсап, сол арқылы ке келешекте, яғни алдағы уақытта пайыз түрінде немесе басқадай үлкен кәсіпкерлік табыс табу болып табылады. Инвестиция маңызы – экономиканың тұрақты және жоғары қарқынының қалыптастыруда, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін енгізуде, инфрақұрылымды дамытуда бөлінеді. Инвестицияны дамытуда кәсіпорынды қаржыландыратын және ұзақ мерзімге немесе беретін мамандандырылған инвестициялық банктер мен акционерлік қоғамның акцияларынан құралған инвестициялық қорлар ерекше роль атқарады. Қазақстан Республикасының заңдары экономиканың барлық саласын инвестициялық тұрғысынан қолдауға бағытталған. Нақтылық инвестиция дегеніміз – шаруашылық субъектісіндегі белгілі бір материалдық, өндірістік қорлардың, яғни активтердің (жер, жабдық, құрылыс) өсуіне, дамуы жұмсалану үшін салынатын салымдар болып табылады. Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе мемлекет шығарған акцияларға, облигациялар және басқадай құнды қағаздарға банктердің депозиттерін салынған салымдар болып табылады. Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель - бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жинақталғаны болады да, салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін құралы. Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде. Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.

 

 

47. Негізгі капиталды басқару ж/е өндірістегі рөлі. Негізгі капитал кәсіпорынның негізгі құралдар мен материалдық емес активтеріне салынған қаржы ресурстары болып табылады. Айналым капиталы, сәйкесінше, кәсіпорынның қаржы ресурстарының айналым қаражаттарына салынған бөлігі болып табылады. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі. негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес бөлінеді: Өндірістік бағыттағы негізгі қорларға: Өнеркәсіп, Құрылыс, Ауыл шаруашылығы, Автомобиль көлігі, Байланыс, Сауда, Ғимараттар, Жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары жатады.Олар өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады. Өндірістік емес қорларға: Тұрғын-үй, Коммуналдық шаруашылық, Денсаулық сақтау, Білім беру, Мәдениет, Спорт салаларына бөлінеді.Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді.. Негізгі қорлардың табиғи тозуы жөндеу,қайта өңдеу,жақсарту арқылы қалпына келуін айтады.

48. Негізгі қорлардың тозу түрлері. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі.Негізгі қорлар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатысып, жәй-жәй тоза бастайды, яғни физикалық күштің, техникалық және экономикалық факторлардың әсер етуімен өзінің құрамын жоғалтады және жарамсыз болып қалады. Негізгі қорлардың табиғи тозуы жөндеу,қайта өңдеу,жақсарту арқылы қалпына келуін айтады. Сапалық тозу ескірген негізгі қордың өзінің үнемділік,өнімділік шығарылған өнімінің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоюы. Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.

49. Негізгі қор және өндірістің онымен қамтамасыз етілуі. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі. негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес бөлінеді: Өндірістік бағыттағы негізгі қорларға: Өнеркәсіп, Құрылыс, Ауыл шаруашылығы, Автомобиль көлігі, Байланыс, Сауда, Ғимараттар, Жабдықтар мен басқа да еңбек құралдары жатады.Олар өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысады. Өндірістік емес қорларға: Тұрғын-үй, Коммуналдық шаруашылық, Денсаулық сақтау, Білім беру, Мәдениет, Спорт салаларына бөлінеді.Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді.. Негізгі қорлардың табиғи тозуы жөндеу,қайта өңдеу,жақсарту арқылы қалпына келуін айтады

50. Негізгі қордың табиғи және сапалық тозуы. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі.Негізгі қорлар өндіріс процесіне ұзақ уақыт бойы қатысып, жәй-жәй тоза бастайды, яғни физикалық күштің, техникалық және экономикалық факторлардың әсер етуімен өзінің құрамын жоғалтады және жарамсыз болып қалады. Негізгі қорлардың табиғи тозуы жөндеу,қайта өңдеу,жақсарту арқылы қалпына келуін айтады. Сапалық тозу ескірген негізгі қордың өзінің үнемділік,өнімділік шығарылған өнімінің сапасы жөнінен жаңа үлгіден қалып қоюы.

51. Негізгі қорды тиімді пайдалану көрсеткіштері. Негізгі қорлар – өндіріс процесіне бірнеше рет қатысатын, өзінің бастапқы құнын сақтай отырып, дайын өнімге біртіндеп ауыстыратын өндірістік қорлардың бір бөлігі. Негізгі өндірістік қорларды пайдалану деңгейін анықтау үшін өндірілген өнімнің натуралды және құндылық (ақшалай) бірліктерде және уақыт бірліктерінде қолданылады. Өндірістік күш-құатты пайдалануын есептеу үшін өнім өндірісінің көлемінің тек натуарлды көрсеткіштері пайдаланылады. Негізгі қорларды пайдалану 3 топқа бөлінеді: 1. НҚ экстенсивті қолдану көрсеткіштері құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті,құралдардың сменалық жұмыс жасау коэф,құралдарды толық пайдалану коэф,бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде қолдану деңгейін көрсетеді. 2. НҚ.жедел түрде қолдану коэф.негізгі қор нақты үнемділігін оның нормативті өнімділігіне бөлу арқылы анықталады. 3. НҚ интенсивті қолдану коэф.Құралды экстенсивті ж/е интенсивті қолдану коэф.көбейту арқылы анықталады.Ол құралдардың уақыт ж/е өнімділігі бойынша қолдануын сипаттайды.Н Қ тиімділігін көрсететін жалпы көрсеткіш қор қайтарымы. Қ= жалпы өнім құны/негізгі қордың орташа жылдық құны. Қор қайтарымы өнім өндіру үшін өндірістік қорлардың 1 теңгесіне неше теңгенің өнімі өндірілгенін сипаттайды.Қор қайтарымына қарама-қарс ыкөрсеткіш қор сыйымдылығы деп аталады.Н.Қ. құнының өндірілген ж/е сатылған өнім құнына қатынасын сипаттайтын экон-қ көрсеткіш.

52. Өндірістің айналым капиталымен қамтамасыз етілуі. Өндіріс – бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Айналым активтері кәсіпорынның мүлкінің бір бөлігі ретінде қаралады. Айналым активтері – бұл өндірістік ақша қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процесстер мен өнімді өткізудің қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы. А.К.тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге алып барады.[7] Айналым қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды.Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге айналады.Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады. Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:[8] Қ_ақ = Ө_қ / А_қ, Ө_қ – белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді өткізуден алынған түсім), А_қ – сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа қалдығы.Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады. Өндіріс процесінің үздіксіз айналымдылығы, айналым қаражатынытоқтаусыз айналуына байланысты.

53. Өндіріс шығындарын төмендету бағыттары. Өндіріс шығындарын төмендетудің негізгі бағыттары. Өндіріс шығындары өнімнің өзіндік құны өнім өндіру процесінде қолдан-н табиғи ресурстар,шикізаттар мен материалдар,жанармай,энергия негізгі құралдар ж/е басқа да өндірсіке жұмсалатын шығындардың ақшалай құны болып табылады. Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына негізгі бағыттарын айтуға болады: ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір жағынан, өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан, тиімді жаңа машиналарды, жаңа технологиялық үрдістерді іске асыру. №? Өндіріс шығындарын төмендету бағыттары: өндірістің техникалық деңгейін көтеру;өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету; басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, т.б.

54. Өнім және қызмет сапасын басқару. Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапасын басқару — бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет. Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде қойылатын негізгі проблемалар, олар:• өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу• тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау; өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерді күшейту. Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:• жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;өнім көлемін ұлғайту және оны сататыннарықты рынокты)табу;• жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;• өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.

 

55.Өнім шығындарын ж/е өнімнің өзіндік құнын басқару. Өндірістік шығындар, өнімнің өзіндік құны экономикалық сатының басты элементтері болып табылады. Олардың деңгейі, көбінесе, пайда көлемін, кәсіпорын рентабельділігін және шаруашылық қызметінің тиімділігін анықтайды. Өндірісті басқару, яғни фирма немесе кәсіпорында қанша адам жұмыс істейді, ол фирманың құрылымы қандай және қандай жұмыстарды жүзеге асырып отыр, осы фирмаға кеткен ақпаратты, консультациялық, аудиторлық қызметтерге кеткен шығындарды есептеу. Шығындарды басқару қызметі басқару элементтерінің циклы арқылы жүзеге асады: жоспарлау, ұйымдастыру, координациялау және реттеу, ынталандырушы және активизация, есеп және талдау. Шығындарды жоспарлаудың негізгі міндеті – жоспарлау кезінде материалды, өндірістік және айналым процесіндегі еңбек және басқа ресурстарды үнемдеу арқылы өндірістік шығындарды дұрыс анықтау. Кәсіпорын шығындарын жоспарлау үшін әр түрлі көрсеткіштер қолданылады. Олардың ішіндегі ең негізгілері – бұл бір дана өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы және бір теңгеге шаққандағы шығыны. Сонымен қатар, өткізген өнімнің өзіндік құнын жоспарлағанда, шығындар элемент түрінде көрсетілген, өнімге кеткен өзіндік құнды құрайтын шығындар сметасы жасалынады. өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай, ұдайы өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Өндіріс шығындары өнімнің өзіндік құны өнім өндіру процесінде қолдан-н табиғи ресурстар,шикізаттар мен материалдар,жанармай,энергия негізгі құралдар ж/е басқа да өндірсіке жұмсалатын шығындардың ақшалай құны болып табылады

56.Өндіріс шығындарын төмендету жолдары. Өндіріс шығындары өнімнің өзіндік құны өнім өндіру процесінде қолдан-н табиғи ресурстар,шикізаттар мен материалдар,жанармай,энергия негізгі құралдар ж/е басқа да өндірсіке жұмсалатын шығындардың ақшалай құны болып табылады. Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына негізгі жолдарын айтуға болады: ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір жағынан, өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан, тиімді жаңа машиналарды, жаңа технологиялық үрдістерді іске асыру. №? Өндіріс шығындарын төмендету бағыттары: өндірістің техникалық деңгейін көтеру;өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сыйымдылықтарын төмендету; басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, т.б.

 

57. Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі. Өндіріс қоғамның өмір сүруі ж/е дамуы үшін қажетті материалдарды,өнімдерді шығаратын процесс. Өндірістің тиімділігі – қажетті түпкілікті нәтижеге қол жеткізу жолында адамның өндірістік‚ шаруашылық қызметінің жұмсалғанресурстарға (еңбекке‚ материалдарға‚ қаржыға) қатынасы, яғни өндіріс нәтижесінің пайдаланылған ресурстарға қатынасынан көрініс табатын нәтижелілік. Өндірістің тиімділігі экономикалық тиімділік және әлеуметтік тиімділік түрлеріне бөлінеді. Шаруашылықты жүргізудің қазіргі жағдайында өндірістің түпкілікті нәтижелерінің әлеуметтік тиімділігі еңбек жағдайларының нашарлауы^[1]‚ қоршаған ортаға зиян келтірілуі‚ адамның тіршілік әрекетінің басқа да көрсеткіштерінің төмендеуі есебінен өнім өндіру көлемін ұлғайтуға немесе пайда алуға жол беруге болмайды деген мағынаны білдіреді. Өндірістің экономикалық тиімділігінің нәтижелілік көрсеткіштері: шығарылған өнімнің көлемі немесе пайда, немесе пайда, ресурстар тиімділігінің нәтижелілігі – еңбек пен өндіріс құрал-жабдығының (өндірістік қорлардың) жиынтық шығыны. Экономикалықтиімділік көрсеткіштері алуан түрлі. Мысалы‚ ұлттық табыс‚ өнім шығару немесе пайда көлемі өсуінің осы өсуді туғызған күрделі жұмсалымға қатынасы экономикалық тиімділік көрсеткіштері болуы мүмкін. Еңбек өнімділігі‚ өнім сапасы‚ оның материал сыйымдылығы‚ қор сыйымдылығы Өндірістің тиімділігінің қосынды көрсеткіштері болып табылады. Экономикалық тиімділіктің артуы жоғары әлеуметтік нәтижелерге қол жеткізу үшін негіз болып табылады‚ ал олар өз кезегінде экономикалық нәтижеге барған сайын күшті ықпал етеді.

58.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету. Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылган өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез келген кәсіпорынның өміршендігі, оның тауарлар нарығындағы және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді.Өз кезегінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты — баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді. Өнімнің сапасы — бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатын алу сату актісінде көрінеді Мұндай ерекшеліктің үйлесті өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.– өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес өндірушілердің ұқсас өнімдермен салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу құндылығымен ерекшелену сипаты. Басқаша айтқанда, өнімнің нақты нарықта сәтті өткізілуі – оның бәсекелік қабілетін көрсетеді;

59. Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері ж/е жетілдіру жолдары. Өндіріс – бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі. Кәсіп-ң өндірісті кқұрылымының басты элементі жұмыс орны,учаскелер,цехтар саналады.Кәсіпор-ң өндірсітік құрыл-ң негізгі бөлігі болып цех саналады.Цех әкімшілік жағынан оқшауланған жай өндіріс процесінде белгілі бір жұмысты атқаратын буын.3 түрі негізгі цехта сатуға әзірленетін дайын өнімдер шығарылса, көмекш іцехта құрал-жабд.жөндеу жұмыстары жатады.Қосалқы цехқа қайта өңдеу цехт.шығарылған өнімді безендіру орау,тасымалдау жатады. Өндіріс құрылымын жетілдіру жолдары:кәсіпорындар мен цехтарды ірілендіру; негізгі,көмекші,қосалқы цехт-ң арасындағы тиімді байланысты сақтау;өндірісті ірілендіру арқыдлы қуатты ғылыми өндірістік ұйымдар ұйымдастыру;техника мен жоғары сапалы технолг.дамыту; өндірістің тиімділігін арттыру.

60. Өндірісттің түрлері және ерекшеліктері. Өндіріс – бұл қоғамның дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті материалдық және рухани игіліктерді құру процесі.Шығарылатын өнімнің түріне,өндіріс көлеміне,жабдық-ң түріне,опер.жұмсалған еңбек,өндіріс кезеңінің ұзақтылығына ж/е т.б факторларға байланысты өндіріс жеке дара,сериялы,жалпы болып бөлінеді. Жеке дара өндіріс әр түрлі ж/е тұрақтаы емес,номенклатуралы өнімдерді жекелеп өндіруді қарастырады.(космостық объектілерді дайындау). Сериялық өндіріс кең номенклатуралы біртектес өнімдерді бір уақытта сермиялаымен шығаруды қарастырады.(мотор құрылысы зауытын).Бір уақытта шығарыл-н дайын өнім-ң сериясына қарай ұсақ, орташа,ірі сериялы өндіріс деп бөлінеді. Жалпы өндіріс үздіксіз ж/е шектелген номенклат.біртектес өнімнің үлкен көлемде ұзақ кезеңде дайындалуы жөнінде сипатталуы(сағат,трикотадж зауыттары).

61. Өндіріс ж/е өнімді өткізу шығындары. Өндіріс шығындары өнімнің өзіндік құны өнім өндіру процесінде қолдан-н табиғи ресурстар,шикізаттар мен материалдар,жанармай,энергия негізгі құралдар ж/е басқа да өндірсіке жұмсалатын шығындардың ақшалай құны болып табылады. Өндірілген өнімді тұтынушыға міндетті түрде жеткізу керек. Өндірушілер осы қызметті екі әдіспен жүзеге асырады, өзіндік өткізу бөлімшелері арқылы немесе дербес делдалдау арқылы. Өнімді тікелей өткізу әрқашанда тиімді емес сондықтан өндірушілер делдалдардың қызметін қажет етеді. Өзінің байланыстары, тәжірибесі және мамандануы арқасында делдалдар бірқатар қызметтер ұсынып, фирманың өз бетінше ала алатын шамадан көбірек пайда табуға жәрдемдеседі. Дистрибьюторлармен, бөлшек сауда дүкендерімен тәуелсіз делдалдармен келісім негізінде құрылған арналады қажет кезде өзгерту өте қиын. Өткізу шығындары жекелеген өнімдердің өзіндік құнын қалыптастыруға арналған калькуляциялық сметада зауыт қоймаларындағы дайын өнімді буыптүюге және оның ыдысына, түтынушыға жеткізу шығынына және жүкті тиеу мен түсіруге жүмсалатын шығындарды кдмтитын “Өндірісген тыс шығьщдар” бабыньң құрамына кіреді. Сондайақ, өткізу шығыңдарына “Жалпы зауыттық шығындар” атты сметалық бапқа кіретін өнім сату жұмыстарын ұйымдастыру мен басқарудың ағымдық шығындары да енеді. Бүл бап өткізуші логистикадагы жекелеген қызметгердің орындалуына жауапты басқару (әкімшілік) орталықгарының жекелеген өткізу бөлімшелерін үстаудың сметалық шығындарының шегін белгілейді.

 

62. Өндірілетін өнімнің өзіндік құн ы. Өнімнің өзіндік құны – бүл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды заттай есептеледі.Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары және күшінің құндары кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай есептейді.Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығындары (балалар бақшасы, емхана, жатахана, мектеп, клуб) кірмейді.Нарықтық қатынастарға толық енгенде, өзіндік құнға арендалық төлем, капиталға пайыз, кәсіпкерлек пайданың минималды мөлшері кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шығындар деп аталады, немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік құнды емес, экономикалық шығынды есептеуі керек. Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты: цехтых, фабрика, зауаттық, немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөленеді.Өнімнің цехтық өзіндік құны – бұған өндірілетін өнімге цехта учаскелерде бригадаларда шыққан шығындар кіреді. Зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық шығындар + жалпы зауаттық, өндірістік шығындар.Өдірістік өзіндік құн – цехтық өзіндік құнмен жалпы өндірістік шығындардың қосындысына тең. Өнімнің толық өзіндік құны өндірістік өзіндік құнмен өнімді өткізуге кеткен шығындар кіреді.

63. Өзіндік құн ж/е өзіндік құнға әсер ететін факторлар. Өзіндік құн -өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады. Өзіндік құнның экономикалық міндеті-жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның негізінде өндірістің барлық элементтерін қайта өндіру: өндірістік қорлар және жұмыс күші. Осы жерде кәсіпорынның өзіндік құнның негзгі элементі болып амортизация, яғни шығындалған материалдық ресурстар құны, еңбекақы-ол шығындардың бөлімдері болып табылады. Сонымен қатар кәсіпорын да басқа да шығындарды жүзеге асырады: өз жұмысшыларына сыйақылар төлейді, банк несиелеріне пайыз төлейді, әлеуметтік объектілерді ұстайды, бюджеттік емес қорларға аудрымдар жүргізеді-бұл шығыстар кәсіпорынның қосымша шығыстарын құрайды.Шығындар жиынтығы пайда көлемін анықтайды, олардың көбейуі 2 түрлі факторға байланысты болады: бағаның өсуі және өнімнің өзіндік құнының төмендеуі. Соңғысы тиімдірек болып табылады. Өнімнің өзіндік құны –синтетикалық, кәсіпорын қызметінің барлық жағын бірлікте және өзарабайланыста сипаттайтын жалпылама көрсеткіш болып табылады. Ол кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметінің сапалы көрсеткіші. Оның деңгейі мен динамикасы бойынша өндірістің басқару, жоспарлау, еңбек пен еңбекақының ұйымдастырылуы, техника мен технология деңгейін анықтауға болады.

64.Өндіріс шығындары ж/е өнімнің өзіндік құны. Өндіріс шығындары өнімнің өзіндік құны өнім өндіру процесінде қолдан-н табиғи ресурстар,шикізаттар мен материалдар,жанармай,энергия негізгі құралдар ж/е басқа да өндірсіке жұмсалатын шығындардың ақшалай құны болып табылады. Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына негізгі бағыттарын айтуға болады: ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;экономикалық үрдістерді мемлекет тарапынан реттеу.Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл, бір жағынан, өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия ресурстарын көптен-көп пайдалану,, жаңа технологиялық үрдістерді іске асыру. Өнімнің өзіндік құны – бүл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығындары. Ол ақшалай және натуральды заттай есептеледі.Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіру өндіріс процесінде жұмсалған еңбек құралдары, еңбек заттары және күшінің құндары кіреді. Барлық шығындарды бір өлшемге келтіру үшін оны ақшалай есептейді.Өнімнің өзіндік құнына шаруашылықтың әлеуметтік шығындары (балалар бақшасы, емхана, жатахана, мектеп, клуб) кірмейді.Нарықтық қатынастарға толық енгенде, өзіндік құнға арендалық төлем, капиталға пайыз, кәсіпкерлек пайданың минималды мөлшері кіруі керек. Ол жағдайда өзіндік құн экономикалық шығындар деп аталады, немесе маркетингтік теория бойынша құн деуге болады. Жалпы алғанда кәсіпкер кепілді табыс табу үшін өзіндік құнды емес, экономикалық шығынды есептеуі керек. Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты: цехтых, фабрика, зауаттық, немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөленеді.Өнімнің цехтық өзіндік құны – бұған өндірілетін өнімге цехта учаскелерде бригадаларда шыққан шығындар кіреді. Зауыттық немесе өндірістік өзіндік құн – бұл цехтық шығындар + жалпы зауаттық, өндірістік шығындар.Өдірістік өзіндік