Тақырыбы: Кәсіптің психологиялық мазмұны.

Сұрақтары:

1. Кәсіп, мамандық, іскерлік, лауазым түсініктері

2. Еңбек постысының құрылымы.

3. Еңбектің заттық және әлеуметтік жағдайлары.

Психология еңбегінде қарастырылатыны іскерліктің сапалы қажеттілігін, осы арқылы еңбектің тиімділігі анықталады. Бірақ спецификалық өзіндік психологиялық мәселеге көңіл бөлу, адам – жұмысшы осы тұлғаның дамуы.

А.Н. Леонтьевтің айтуынша екі тұлғаның туғаны туралы: бірінші рет мектепке дейінгі жаста, иерархия мотиві құрылады және бір нәрседен бас тарту қабілеті пайда болады; Екіншісіне жеткіншек кезіндегі жас бала жаңадан өз мотивін түсінгенде және басқарушылықпенайналысқанда. Осыған орай үшінші тұлғаның пайда болуын айтуға болады. Профессионалды іскерлікте үлкейген адам өзінің потенциалын құрастырып, профессионалды іскерлік адамға көмегі көп, ол өзіне қалағанын орындай алады.

Келесіде сананың даму этапын атап айтуға болады.

1) мөлшерін меңгеру, физикалық даму;

2) әлеуметтік тұлғаның қабатының қалыптасуы;

3) тұлғаның ішкі орталығының қалыптасуы.

Тұлғаның даму спецификасы маманына ерекше адамның өзінің дамуы. Бірақта маңызды мәселе ол тұлғаның дамуы, маман ойдың дамуы, өз алдына сұраққа жауап табу.

Климовтың айтуынша адамның еңбек субьектісі ретінде дамуы.

Ойын алдындағы кезең. Қабылдау функциясының игеру, сөздің, ережелердің жеңілдігі, арығарай адамның еңбекке үйренуі.

Оптация кезеңі. Осы кезеңде өмірге дайындығы, еңбекке дайындығы, саналы және жауапты маман жолын таңдауда. Егер адам мман таңдау алдында болса, ол оптант деп аталады. Климовтың айтуынша осы кезеңде «оптант» ситуациясында үлкен адам болуы да мүмкін. Мысалы, жұмыссыз адам. «Оптация» - ол жасқа көрсетуі емес, тек ол маман таңдар алдындағы итуация.

Адепта кезеңі. Ол профессионалды дайындық, көптеген мектеп бітірушілер осыдан өтеді.

Интернала кезеңі. Мамандыққа кірісу әріптес ретінде, нақты жұмысқа кірісу. Осы кезең Е.А. Климовтың айтуынша. Жұмысшы әріптес ол «өз адамның арасында» жұмысшы толық профессионалды мүшесі болады.

4) профессионализм емес (ол адам өз маманы ретінде толық білімі жоқ)

Профессионализм – (адам - өз жұмысын жақсы білетін, толық жұмысын істейді)

Профессионализм, псевдопрофессионализм (сыртқы бейнесі әлдеқайда іскерлікті)

Профессионализм – (адам бұрын профессионал болды «экс профессионал»)

Марков тағы нақты этаптарын көрсетте алады. Адамның профессионалға бейімделуі; бірақ барлығынжақсылық күтпейді. Басқалары оғандайын болмайды. Мысалы, әнші, артисттер олардың ұйымдауы сахнадажақсы ойнауы.

5) бірнеше маманды еркін игеру, осының барлығын «ұстаз» деп атайды. Мысалы, химия мұғалімі өте жақсы педагог – ол бір жақтан филосов, психолог жәнке саясаткер.

6) өзін тұлға ретінде көру, профессионал өз жұмысын да үлгеруге, өмірге мысал табуға, күш табуға.

Алдын – ала көру этапы. Мұнда адам толық специалист ретінде көреді; былай қарасақ, бәсеке күресі адамның өмір қуатын жоғарылатады. Сондықтан ждас маман осы ғылымға жүгінеді. Жетістікке жетуге – оның стимулы болады.

Тұрақтылық этапы. өзіңді сенімді, үлгерімді маман ретінде бекіту. осы этап ары қарай мамандықты жалғастыру, өзін ортада және өзфирмаңда нақтыпозиция құру.

Қолдану этапы. Жетістік позициясын сақтау. Аадм осы этапта тұрақты амамн болуға және әлеуметтікжағдайын орнықтыруға тырысады. Осында сұрақтар шешіледі. өзіне ыңғайлы өмірін ыңғайдастыруға, жұмысынжа жетістікке жету деген.

Төмендеу этапы. Профессионалды және әлеуметтік активтіліктің төмендеуі.

Егер де әртүрлі автордың периодизациясын салыстырса, өзгешелікті байқаймыз. Мысалы, психолгтың Е.А.Климовтың профессионалды периоды 11-12 және 14-18 жас, аламерикан психологы Д. Сьюпер аналогиялық стадиясы 14-25 жаста.

Голландия психологі Б. Ливехуд 3даму аспектісін көрсеткен:

1) биологиялық даму, қосымша келесі период:бүкіл организмнің өсуі, өзгеруі.

2) Психикалық даму. Балалық шақтан өмірдің бейнесін іздеу, осыны көбінесе «фантастика өмірі»

3) Жанның өмірбаяны, ол балалық шақтан басталады, өзінің «мен» түсінігін түсінеді.

Б. Ливехудтың ойынша балалық шақтан кейінгі өмір:

Жастық жас (16-17-21-24жас) - өтпелі фаза. Жастықшақол өз қылық әрекеттеріменжұмыс істеу, содан кейін өзін үлкен адамдармен теңей алады. Б. Ливехуд 14-15 жастағы баланың жұмыс істегеніне қарсы шығады.

20 жылдары (21-28 жас) – бірінші ересек фазасы. Ересекадам өзін әртүрлі жақтан көрсеткілері келеді. Осы арқылы өзін зерттеуге және өзінің қабілеттерін білуге ең жаманы болатын осы фазада ол 10 жыл ішінде бір жұмыста істеген. Басқалар үйленуі, жан жақты болуы.

Ұйымдастыру фазасы. (28-35жас) біріншіпланға ол мамандандырылған істі көруге болады. Адамдар өз жұмысына тереңірек кіріседі, өздері әлеуметік изоляцияны құрастырады.

Жаңа достарды таппайды, таныстары бар, барлықтары пайдалы таныстары.

30 жылдардың ортасы. Мынада көбінесе, жаңа мен ескімен арасындағыүзілісі болғанын қорқу. Мысал ретінде Б. Ливехуд 40 жастағы директормен үзіндісін көрсетті: «Сіз білесіз бе, мен ашқан кәсіпорынды мен қарызға алған ақшаға аштым, ылғи да ойлайтынмын барлығына жеткенде демалуға барам деп осы ойлағаным орындала жаздады. Бірақ маған демалуға уақыт жоқ. Мен терең депрессияда жүрмін, мен әлі 30 жылдай бір орында отыру керекпін. Қалай ойлайсыз,барлығын сатасм және барлығын жаңадан бастасам? Сонда менде өмірге деген қызығушылық қайта оянады. Бірақ барлығы бекер, өзімнен қаша алмай, 19 жастағы балаға мен оралмаймын, мына кризистен құтыла алмаймын. Барлығын өзгерте алмайсыз. Уақыт өтті, болды. Ең алдымен өзіне қызықты нәрсемен айналысу керек»

40 жылдары. Биологиялық төмендеу және ішкі дүниенің дамуы. Сонда мынандай сұрақ туады: «Басқа қабілеттер табуға бола ма?» көптеген әйелдерде сексуалдылықтың төмендеуі (жұмысы үшін) ал көптеген ерлерде сексуалдылықтың жоғарылауы әйелдер әлі күнге дейін түсінбей жүр. Қажеттіліктің ауысуы. Ішкі дүниесіне, жұмысына қарау және таңдау осы кезеңде байқалаады.

50 жастың басы. Б. Ливехудтың көрсетуі бойынша, егер де жаңа құндылықтартабылмаса, трагедиялық күйде болғандай. Адам жұмыспен кетеді. Егер де жаңа мағына табылса, онда адам жұмыспен ғана емес, басқаларғада көңіл бөледі. Бақытты болу.

50 жастан кейін. (56-63 жас) Көпшілікке болашақ жоқ сияқты көрінеді. Барлығы артта деп жүре береді. Кейбіреулерінде көбінесе мен көп нәрсені істеген жоқпын, бітірген жоқпын деген ой туындайды. Б. Ливехудтың мысалын айтуға болады. Ол көптеген қартайған адамдармен әңгімелесіп, олардың өмірлерінің енді басталғандығын түсінді. әйгілі япон суретшісі Хогуксайдың айтуынша,73 жастан оның жұмыстары түкке қажет болған жоқ. Ал 73 жастан кейін карьерасы енді басталды. Тицьян өз баурап алған жұмыстарын 100 – ге келгенде салды.

II. Индивидуалды стильдің еңбек істің мәселесі. Индивидаульді еңбектің дамуында психологиялық системасы жатыр. В.Д, Шадриковтің анализібойынша әртүрлі психологиялық профессионалды системалар келесідей болады.

Маманды істің мотивті қалыптасуы. Еңбекісіне мотивін жылжыту. Соңында жұмысшы өзмотивін табады. Ең басты мотив адамның маманын таңдау.

Маман ісінің мақсатының қалыптасуы. Ең басты істің мақсатын түсіну. Маманды сітің мақсаты ол нәтижесі ретінде көрінеді; кәсіптік амал, әртүрлі жағдайлардағы негізгі этаптардың құрылу мақсаты: берілген нәтиженің жолы; нақты мақсатын анықтау.