Дүниежүзілік шаруашылықтың даму тенденциялары:интеграция және жаһандану мәселелері.

 

Дүниежүзілік шаруашылықтың қалыптасуының материалдың негізі болып басқа елдермен шаруашылық байланыстарды қалыптастыруға бағытталған ірі машина өндірісі табылады. Дүниежүзілік болып мыналар табылады: халықаралық еңбек бөлінісі,халықаралық транспорт пен байланыстардың дамуы, капитал және жұмысшы күші нарығын қалыптастыру.

Дүниежүзілік шаруашылық-бұл ұлттық шаруашылық пен олардың арасындағы экономикалық байланыстар жүйесінің жиынтығы.Шаруашылық өмірді интернационализациялау- бұл әртүрлі елдердегі кәсіпорындар арасындағы өндірістік байланыстардың тұрақтылығын қамтамасыз ету. Соның нәтижесінде бір елдегі өндірістік процесс процестің бір бөлігі болып табылып, интернационалды масштабта жүреді. Бұл халықаралық еңбек бөлінісін тереңдететін және жоғарғы қоғамдық өндірісті қамтамасыз ететін обьективті процесс.Шаруашылық өмірді интернационнализациялау процесіне ғылыми –техникалық ревалюция үлкен әсерін тигізеді. Қазіргі автоматтандырылған өндірістер ғылыми зерттеулергүе күрделі қаржыларды, ірі капиталды қажет етеді. Ол әлемдік рынокқа көп өнім көлемін шығарғанда тиімді болады. Шаруашылық өмірді интернационализациялауда халықаралық транспорт пен байланыстың әсіресе қазіргі ақпараттық технологиялардың ролі зор.

Бірнеше ұлттық шаруашылықтың бірігіп аймақтық экономикалық жүйе құруын халықаралық экономикалық интеграция процесі дейміз. Осы интеграциялық құрылымға –Европалық экономикалық қауымдастық жатады. Интеграциялық процестер аймақтық сипат алуда. Мысал ретінде Европалық Одақты алуға болады, мұнда біріңғай ішкі рынок, біріңғай куәліктер, стандарттар жүйесі, коммуникация және транспорт, жалпы кедендік жүйе, сауда саласындағы салық жеңілдіктері, жеке ақша бірлігі-евро енгізілген.

Интеграциялық процестер орталық Америкада,Батыс Африка, Оңтүстік ШығысАзия елдерінде жүріп жатыр.ТМД елдері арасында Қазақстан,Ресей,Белоруссия,Украйна мемлекеттері.Біріңғай экономикалық одақ құру туралы келісімге қол қойды. Бұл одаққа оның талаптарына келісетін басқа да мемлекеттердің кіруіне болады. Мұндай интеграцияның экономикалық потенциалы мемлекеттер үшін өсу қарқынын тездетеді және жаһандану жағдайында сыртқы күштердің қысымына төтеп береді.

Ғаламдық проблемалардың дамуының қажетті негізі адамзат тіршілігінің әрқилы жағын интернационалдандыру болып табылады. Ғаламдық проблемалар адамның жалпы адамзаттық

сан қырлы мәселелерін қамтиды.Бұл проблемаларды тез арада шешпеу цивилизацияның күйреуіне алып келеді. Негізгі глобалды экономикалық проблемаларға мыналар жатады:

- даму үшін қарусыздану проблемалары

- экологиялық проблемалар

- азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы

- кедейлікті,ашаршалықты, ауруды жою.

Екі әскери блоктың бір-біріне қарсы келуі кезінде жаппай қарулану механизмін іске қосқан болатын. Оның салдары қазіргі уақытқа дейін өз әскерін тигізуде. Ядролық қару және ракеталық техникасы бар мемлекеттердің саны жылдан-жылға артуда. АҚШ-ң әскери мақсатқа жұмсайтын бюджеттік шығындардың көлемі 300 млрд.долларды құрайды және оның көлемінің азаюы жылдан-жылға шамалы ғана.Әлемде мұндай шығындардың көлемі 1 трлн. Доллардан асты.Жаппай қарусыздану нәтижесінде әлемде көптеген проблемалар өз шешімін табар еді.

Қарқынды индустриалды даму экологиялық проблемаларды күшейте түсуде.Шикізаттың 5%-і ғана дайын өнімгше айналды да, қалған бөлігі жарамсыз қалдық болып табылады.Міне,осы бөлігі жерді, суды, атмосфераны ластайды. Сондықтан қалдықсыз және ресурстарды үнемдейтін технологияларды өндірісте пайдалану қажет. Статистикалық мәлімет бойынша дүниежүзінде шамамен 1 млрд. Адамдар ашаршылық деңгейінде өмір сүріп жатыр. Бар ресурстар мен халық саны ара қатынасының алшақтығы өсуде. Қазіргі кезде жер бетіндегі адамзат шамаллы 6млрд.құраса, келешекте 9-14 млрд. өседі деп көзделуде, соның 90% -тен астамы ең кедей мемлекеттердің үлесінде болмақ. Халықтарының үлкен тығыздығы әртүрлі ауруларға алып келеді. Қарусыздану адам және дүниежүзілік ресурстарының белгілі бөлігін сақтап қалуға көмектесер еді. Ал. Одан қалғандарын дүниежүзілік қауымдастық шешімімен қоршаған ортаны қоғауға, ауруды жоюға, азық-түлік пен қамтамасыз етуге бағыттауға болады.

Ғаламдық проблемалар дүние жүзіндегі халықтардың өмірлік деңгеціне ықпалын тигізіп отырады. Кейбір проблемалардың әсері соншалықты оларды деркезінде шешпеу цивилизацияға қауіп төндіреді.

Ғаламдық экономикалық проблемаларға мыналар жатады:

-қарусыздандыру проблемалары,

-экологиялық проблемалары,

-азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемалары,

-аштық, ауру және кедейщілік аймағын азайту.

Ядролық қаруы және зымырандар техникасы бар мемлекеттердің саны өсіп келеді. Соған байланысты шығындарда өсуде.Мысалы, АҚШ –ң әскери мақсатқа арналған бюджеттік шығындары 300 млрд. Долларға жетті,қазіргі кездерде бірте-

бірте аз қарқында азаюда. Жалпы дүние жүзінде осындай шығындардың жылдық мөлшері 1 трлн. Долларды құрайды. Егер осы қаржылар өндірісті дамытуға бағытталса адам өмірінің деңгейі айтарлықтай деңгейге көтерілер еді.Өндірістің қарқынды дамуы және оның индустриялық деңгецінің өсуі, табиғи ресурстарды

тиімсіз пайдалану адам қоғамын экологиялық катастрофаға әкеледі.Өндірісте пайдаланатын шикізаттардың 5% дайын өндіруге пайдаланыс тауып, қалғаны атмосфераны.жерді, суды, ластайды.Сондықтан өндірістегі технологияларды жетілдіру қажет.Осымен қатар табиғи ресурстардың мүмкіншілігін негізге ала отырып, оларды тиімді пайдалану механизімдерін қолдану керек.

Ғалымдардың мәліметтеріне қарағанда дүние жүзінде ашаршылық

жағдайындағы халықтың саны шамамен 1 млрд. Адам. Көптеген мемлекеттер

ресурстарының жоқтығынан, техникалық және қаржылық қиындықтарына

байланысты бұл проблемаларды шешуге мүмкіндігі жоқ. Сондықтан дамыған мемлекеттердің мақсаты осындай елдерге көмек көрсету.

Кедейшілік пен аштық проблемалары кейбір мемлекеттерде халықтың тез өсуімен де байланысты екені байқалады. Өйткені мұндай елде рде халықтың өсу қарқыны ұлттық табыстың өсу қарқынынан озып отырады.Осымен қатар халықтың тығыздығына байланысты ауруларда жиі тарайды. «Құс грипі», «СПИД», ауруларының Африка, оңтүстік-шығыс Азия елдерінде бірінші болып таралуы кездейсоқ емес. Ғаламдық проблемаларды жеке бірнеше ел шше алмайды. Бүкіл дүние жүзіндегі адамдар бірігу арқылы шешуге болады.

Қазақстан аз уақыттың ішінде айталықтай жетістіктерге жетті.Ішкі жалпы табысы бір адамға шаққанда 4000 долларға жетіп қалды, инфляция 7-8 % шамасында.1996 жылға қарағанда ішкі жалпы табыс 3,5-4 есе өсті. Осыған қарай шет елдер Қазақстан Экономикасына қызығушылық білдіріп өздерінің капиталдарын Қазақстан Экономикасының дамуына бағытап отыр.Республикадағы шет ел инвестициясының көлемі 40 млрд. долларға жетті.Қазақстан басқа елдерді өзінің табиғи байлығымен (минералдық ресурстар) қызықтырады.Қазіргі кезде түсті және қара металлдар, мұнай запастары бойынша ҚР бірінші ондыққа кіреді.Уран қоры бойынша 2-і орында, жер көлемі бойынша 9-ы орында. Міне осы байлықтарды тиімді пайдалана білу қажет.Осы жағдайда ғана ҚР-ы экономикасын көтеріп ішкі және сыртқы рыногын кеңейте алады. Бірақ рынок бәсекеге қаблетті тауарларды ғана қабылдайды. Сондықтан өндіріс инновация және индустрия негізінде дамуы тиісті.Республикада 2015 жылға дейінгі экономиканың инновация- индустрия негізінде даму стратегиясы жасалды. Елімізде экономиканың өсуін қамтамасыз ететін көптеген жобалар жасалынуда. Қазақстанның тығыз қарым-қатынастары әсіресе экономика саласында кең қанат жаюда. Дүниежүзілік қоғамдастыққа ене бастаған Қазақстанның алғашқы қадамдарын оның ұлғайып келе жатқан экономикалық байланыстарынан анық көреміз. Бұл процестің ең негізгі белгісі болып республикадағы шетел инвестициясы табылады.Қазіргі таңда оның көлемі 40 млрд.АҚШ долларын құрайды.Қазақстанның байтақ территориясы, табиғи экономикалық және еңбек ресурстары республиканың экспорт көлемін арттыруға үлкен мүмкіндік болып табылады. Қазақстаннан еліміздің басқа аймақтарына шығарылатын өнімнің негізгі бөлігі-шикізат, қосалқы материалдар, жартылай шикізаттар, минералды

ресурстар. Сондықтан өзінің осындай артықшылықтар рационалды түрде тиімді жұмсау керек. Жаһандану жағдайында бәсекеге тойтарыс беретін өндіріс орындарын ашу керек.Осыған орай республикада 2015 ж. Дейінгі индустриалды- инновациялық даму стратегиясы қабылданған. Бұл жобаны іске асыру үшін даму институттары, жеті кластерлер, үш технопарктер құрылған. Келешекте олардың саны арта түспек.

 

Негізгі әдебиеттер:

 

1. С.Р. Нарматов, А.С. Нарматова Экономикалық теория. Лекциялар курсы. І – бөлім, Тараз, 2004.

2. А.Әбубәкіров, М. Есқалиев. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2000.

3. Қожаниязов Т.Ж., Мамедов О.Ж. Экономикалық теория және тәжірибе негіздері. Жамбыл, 1997.

4. Осипова М. Экономикалық теория, Алматы, 2004.

5. Шеденов М., Байжомартов Т. Экономикалық теория курсы, Алматы, 2003.

6. А.Әбубәкіров, Байжомартов Т. Экономикалық теория. Алматы, 1998.

7. Мақыш С.Б. Ақша айналымы және несие. Оқу құралы. Алматы, 2000.

8. Көшекова Б.Ақша, несие, банктервалюта қатынастары. Алматы, 2000.

9. Досқалиев А. Экономика ілімі мен теорияны оқыту. Алматы, 2002.

10. Мәдешов Ш. Экономикалық теорияға кіріспе. Алматы, 1997.

Абдуллаев Н. Экономикалы