Ілияс поэзиясы тіліндегі теңеулердің қолданысы

 

Ақын стилі дегенде, оның бір күнде, бірден қалыптаспайтыны, даму, толысу сатылары болатыны белгілі.

I. Жансүгіровтің «Қажыдым» (1923 ж.) өлеңін толық келтірейік: Қуаныштан, Қайғыдан

Жетім бота — көңілім.

Дұшпандықтан, Достықтан

Жаралы у өмірім.

Надандықтан, Настықтан

Желге кеткен, о күнім.

Мезгіл өтті, Ойландым.

Өнерім не? Не білдім?

Қармаландым, Қармандым,

Нені үйрендім, не білдім?

Осындағы, әсіресе, «жаралы у өмірім» жолынан лирикалық қаһарман мұңы үдеуі, соның нәтижесінде М. Жұмабаевпен үндесуі шаң береді. Сонымен қатар, екінші шумақтың соңғы тармағының және үшінші шумақтың жолының сауал беруге, жауап таппауға негізделуі де әрі шарсыздықты, әрі ақынның өзіндік мазасыздануын жайып салады. Сондай-ақ он сегізінші тармақ соңындағы – «төгілдім», жиырма бірінші тармақ аяқталымындағы «сөгілдім» етістік сөздерін қолдануда да Ілияс ерекшелігі «мен мұндалап» тұр. Атап айтқанда, «төгілу», немесе «сөгілу» сөздері ауыспалы мәнде қолданылып өз мағынасын көп кеңейткен. Соның нәтижесінде «төгілдім» сөзінен көрінетін сезімнің мөлшері, көлемділігі (төгілсе, біраз су, не сұйық мөлшері болғаны ғой) лирикалық қаһарман толғанысының ерекше ауқымдылығын аша түседі. Ал, «сөгілдім» сөзін қолданудағы ақын шеберлігіне келсек, белгілі бір мата жыртылғандай, лирикалық қаһарманның сөгілуі, әрине, шарттылық жемісі. Сол шарттылықты қолдану арқасында лирикалық қаһарманның ұстап, көруге болмайтын сезімі, қайғысы, көзге айқын көрінерлік зат өзгерісіне пара-пар болып (мата сөгілсе, көзге көрінерлік үлкен өзгеріс), өз әсерін көп арттырып тұр. I.Жансүгіровтің қаншалық кемел ақын боп толысуын танытқан «Гималай» өлеңі (1929 ж.) былай басталады:

Ақшалап басын қар көміп,

Аспанның төсін арда еміп,

Анасындай алтын күн

Сел жіберіп, бір жуып,

Жел жіберіп, бір желпіп,

Ауық-ауық құшақтап,

Әлсін-әлсін нұр сеуіп,

Есейген асқар Гималай...

Осы үзіндідегі бір ғана соңғы «Гималай» сөзінен басқаның бәрі тек сол тауды анықтау, ажарлау, биіктету үшін алынғаны белгілі. Алдымен Гималайды сонша бөліп көрсету, марапаттау не үшін керек десек, жауапты шығарманың негізгі идеясынан табамыз. Ал, өлеңнің басты, өзекті идеясы: «Тау қаншалық зәулім, айрықша болса, бірлесіп, тұтасқан езілуші халық та соншалық биік, айбынды бола алады», - дегенге саяды ғой.

Ақынның «Мезгіл суреттері» өлеңінде жер, жел, көл, күн құбылыстарының жаз, күз, қыс жыл мезгілдеріндегі динамикалық өзгерісін тек теңеулер арқылы суреттеуі – ерекше тіл өрнегі. Жер жазда жасыл жолақ кілемдей, күзде шала илеген терідей, қыста ақ кебенек кебіндей. Жел осы үш мезгілде: жігіт айтқан өлеңдей, дарымшының деміндей, ел күңіренген өлімдей, көл – той ғып жатқан ауылдай, насыбайлы түкірік, көк пияла темірдей. Күн елжіреген енеңдей, ауылнайдың мөріндей деп салыстырылады. Жердің жаз мезгілінде жасылданып, шөптің түгі кілемдей құлпыратын суреті, күзде жасыл жердің сәні кетіп, сарғая бастап, түсі оңатыны шала иленген терідей, ал қыста ақ қарды жамылып ақ кебенек киген кебіндей болатын бейнесі тыңдаушыға жанды әсер береді. Желдің әр мезгіліндегі соғысы, екпіні де түрленіп, жазғы самал – жігіт айтқан өлеңге, күзгі жел – дарымшының (емшінің) деміне, қыс мезгіліндегі ысқырып соққан жел – ел күңіренген өлімге теңеледі. Елжіреген енеңдей болған күн көзі – жаз мезгілін, ауылнайдың мөріндей ғана болып кішірейген күн – қабағы жарқын емес күзді, түк көрінбейтін, тұмандағы күн – қысқы күнді айна қатесіз бейнелейді. Ақын адамның тұрмыс-тіршілігіне байланысты образдарды тілге тиек етіп, оны теңеулерде қолданады.

І.Жансүгіровтің қаламынан туған табиғатпен астасқан теңеулері қазақ тіліндегі көркем сөздің көкжиегін кеңейтті. Мысалы:

Ел інін суға алдырған суырдай боп,

Жойқын жұт – сұрапылда малын қырған,

деген жыр жолдарындағы қолындағы бар малынан айырылып, жұтқа ұшыраған халықтың суреті іні суға кеткен суыр бейнесіне теңеліп көрсетілуі ақынның соншалықты табиғат сырын айтар ойына теңеп, терең сезіне білгенін көреміз.

І.Жансүгіров қаламынан туындаған теңеулердің бір ерекшелігі сол, тұрмыстық сөздердің өзі көркемдік жүгін арқалап, бейнелі образға ие болады.

Сапырған сырлы сөзді сар қымыздай,

Заманның отырғам жоқ салтын бұзбай, -

деген жыр жолдарында да сөз мәйегін төгілтуді ақын халық тіліндегі және тұрмысындағы қымыз сөзімен келген сары қымыздай сапыру теңеуін қолданады.

І.Жансүгіров поэзиясы тіліндегі сөзбен салынған сурет-теңеулер ақын шеберлігін, тіл ұсталығын танытып қана қоймай, көркем өрілген қазақтың өлең өрімін жетілдіруде, дамытуда ерекше орын алады.