Күй», «Күйші», «Құлагер», «Көбік шашқан», «Исатай» поэмаларындағы көркем кестелер

«Құлагер» поэмасы. Поэманың негізіндегі аңыз бен тарихи шындық. Негізгі мәселе - өнер жүйрігі, ат жүйрігі олардың тағдыры, сахара жауыздығы, үстемдік. «Толғану» бөлімінде поэманың ең негізгі ойының жатқандығы. «Жат елдің шешені» даңғылы болып тұрған ақын тағдырының «Сарсаң заманда» туған Ақан тағдырымен салыстыра алынуы. Поэма аты – «Құлагер» болғанымен негізі идея - Ақан айналасы екендігі. Негізгі тартыстар дала тағысы, күңшілдік, менмендікке қарсы өнер, ән, өнерпаз тағдыры, жүйрік тағдыры. Құлагер өлімі - Ақанның рухани күзелуі, Батыраштар әлемінен кетуі, ел емес, «жерден тыныштық іздеуі», табиғаттан пана табуы. Құлагер - Ақан - Ілияс тағдырындағы үндестік, ұқсастық.

Ілияс - суреткер ақын (табиғат суреті, туған жер көрінісі, портреттеу, мүсіндеулер, ат сыны).

Ілияс - психолог ақын. Поэмадағы психологиялық тебіреністер (ақын толғауы, тебіренісі, Ақанның ішкі жан дүниесі, Құлагерді жоқтауы, халықтың ашуы мен зары (Құлагерді Ақанмен бірге іштей жоқтауы).

Қазак поэзиясының «Құлагері» Ілиястің Абайдан кейін аттың сынын сөзбен мүсіндеген тендесі жоқ мүсінші, ақын екендігі. Поэманың өн бойындағы жалындаған патриотизм, халық деп, өнер деп соққан ыстық та, қуатты леп. «Бай, бай Құлагерім» заманға лағынет айтқан өнер зары, өнерпаздар-жүйріктер зары, Қамбар ата азасы, киесі. Ақанның Батыраштарға қарсы айтылған жан айғайы, қарғыс таңбасы. Ақынның поэмада Ақанның атақты «Құлагер» әнін тиімді пайдалануы. Поэма негізіндегі шындық, реализммен бірге өршіл романтиканың да астаса келуі. Сыншыл реализмнің тиімділігі (Ас беру көріністері, күңшілдік, құр мақтан, орынсыз мал шашу, еңбексіздік, дарақылық іс-әрекеттерге қарсы өткір сын). Поэма табыстарының бірі-рухани кұлдыққа, әлеуметтік теңсіздікке карсы айбынды үн (балуандар тағдыры, т.б.). Ғажайып тіл өрнектері, төгілмелі шешеңдік айшықтары. Ақын шабытының, «алтын күректен» құйып тұрған селдей әсері, төкпе айтқыштық. «Құлагер» - әлем әдебиетіндегі классикалық поэмалар қатарында өз орны бар поэма, қазақ поэзиясының құдіретті туындысы.

І. Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасын қазақ топырағындағы үздік көркем туынды деп тек ойына қарап емес, өрнегіне қарап айтамыз, ал сол ой мен өрнек поэмада іштей тұтас бітім таба алған ба?

Бұл поэмада қазақ өмірінің әлеуметтік тіршілігі тартыс күресі, әдет-ғұрпы, салт-санасы жауыздық иелерінің қаскейлігі заманынан өгейлік көрген ақын трагедиясы терең философиялық-эстетикалық түйін тапқан. Соның бәрі өнер өрнегі, ақын мүсіншілдігі арқылы биікке көтерілген.

Ілиястың «Құлагер» поэмасы - өзінің тақырыбы, көтерген мәселесі жағынан қазақ топырағында тың туынды. XX ғасырдың басындағы М. Сералин, С.Торайғыров поэмаларында да, сол сияқты Ілиястан бұрынғы поэзиялық туындылар да өнерді арнайы тақырып еткен шығармалар болған емес. Ал қазақ топырағына өнер туын көтерген алғашқы туындылар Ілияс қаламынан шықты. Соның ішінде ең биігі - «Құлагер» поэмасы. Ақынның «Күй», «Күйші» поэмасы «Құлагер» сияқты кең тынысты туынды жасаудағы үлкен баспалдақ, саты. Олардың әлеуметтік өткірлігі де «Құлагердей» емес, бұл поэма өнер туын көтерген поэзия саңлақтары жайында қазақ топырағындағы ірі туынды. Өнер адамы бүкіл ортасымен байланыстыра алынған. Өнер туралы, өнер адамы туралы жазу көркемдік тұрғыдан да ақынға үлкен сын әрі оның өзінің де дарын-талант, талғам биігінен көрінуін қажетсінеді.

Ілиястың өнер адамын керсетудегі үздік үлгі-өнегесі, суреткерлігі кейінгі ақын-жазушыларымыздың шығармашылығына әсерін де тигізбей қойған жоқ. Ә.Тәжібаевтың «Абылайы», Қ. Бекхожиннің «Ақсақ құланы», X. Ерғалиевтің «Құрманғазысы», М. Әлімбаевтың «Естай Қорланы» осыдан кейін дүниеге келген туындылар. Әрине, бұл шығармаларда Ілиястың шарапаты сезілетіні айқын. Поэма бірнеше тараудан тұрады. Солардың бәрінің арқауы - Ақын. Поэманың бүкіл бөлім-бөлшектерінің басын біріктіріп тұрған сол. Үздік өнер кесінің трагедиясын керсету үшін ақын сан алуан шытырман оқиғаларды іріктеп алған. Адамдар, оқиғалар, көптеген штрих-детальдар, баяндаулар, негізінен, Ақан тағдырын, оның қайғылы өмірін, оның пәктікті, әділеттікті аңсаған арманын, өнер өміршеңдігін паш етуге арналған. Бүкіл шығарма арқауы, бейнелі құрылымы осы мұратқа бағындырылған.Әр ән, әр күй, әр жыр - ел тарихының шежіресі. Олар ғасыр сырын шертеді. Сол әндер мен күйлер, өлең-жырлар халықтың қуанышы мен қайғысының, озығы мен тозығының, асқақ арманы мен өкінішінің, қаһарлы айбары мен отты кегінің шежіресі.Ілиястың халқының әні мен күйіне орала беретіні де, сондықтан болса керек.Ілиястың ең шұрайлы шығармаларының тақырыбы - солар. «Қүй», «Қүйші», «Құлагер» сияқты шығармалары ақын поэзиясының биігі ғана емес, бүкіл қазақ поэзиясыньң асқары іспеттес. Ілияс ақын осы туындыларында өз бойына біткен бар талант озығын,бебеу ақындығын, сырлы да шырайлы, нәзік те өр асқан шеберлігін, ақындық мәдениетін барынша аңғартқан.

«Құлагер» поэмасын сырт қарағанда, Ақынның сәйгүлік тұлпарының өліміне арналған, соған байланысты туған сияқты. Ақын Ілияс өзі де:

Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой

Осынан бастамақшы ек сөздің басын,-

деп шығармаға өзек болған Құлагер тағдыры дегенге меңзегендей. Ал Ілиястың «Әңгіме Ақан емес, Құлагер ғой» деп айтуында мынадай бір себептер бар сияқты. Ақын поэманың бір жерінде:

Өзгеге ұғындырмас өзі бұзбай,

Сыншыдан сақта құдай сортаң тұздай

Шатасқан шалдуардан жиіркенем

Елімнің ескісінен сөз айтқызбай...

Ілияс осы өткенге тыжырына қарайтын қайсыбір сыншыдан сақтық жасағандай. Ол кезде біздің әдебиеттану ғылымымызда тұрпайы социологизмнің, айқайшылсынның әлі де белең алып тұрған, оның үстіне көптеген ескі әдеби мұраларымыздың әлі беті ашылмаған кезі еді. Соның ішінде Ақанның да әдебиеттегі, өнердегі орны толық айқындалмағанды.Осы жайларға байланысты Ілияс поэманың атын «Құлагер» деп алып, оқиғаны соның төңірегіне құрған да, өзінің мұратты ойып астарлап жеткізгісі келген. Екіншіден, Ақанға байланысты Арқада... «айтқан әңгіме көп», «жер мұңы, ел шеріне» байланысты, аруы, арманы Ақмарқасына байланысты оқиғалар сан алуан. «Қиқулап өлең айтып, күйлер тартып», «Ән-азан, әдемі саз - намаз болған», «алғыр ой, ақын - әнші» жаны жұмбақ Ақан тағдырына байланысты сан алуан оқиғаларды бір поэма түндігіне сыйғызу қиын да, мүмкін де емес еді. Ілияс мұны жақсы сезінген де, соның бәрін термелей бермей, шашырамай, бір оқиға, «Құлагер» оқиғасы үстінде ақын трагедиясын көрсетпекті ойлаған. Сондықтан да Ілияс оқушы қауымға:

Сұрама оның бәрін бүгін менен,

Тіршілік болса тағы айтып берем

Ақанның ең аяулы әңгімесі -

Тек бүгін тарқасалық «Құлагермен»,-

деп ескертіп текетеді.Демек, Ілияс поэма атын «Құлагер» деп қойып, оған Құлагер оқиғасын арқау еткенде, «Сортаң тұздай», «шалдуар сыншыға» із тастайды, екіншіден, бір оқиға үстінде Ақан трагедиясын терең ашуды мұрат етеді.

Ілиястық эстетикалық мұраты - Ақан тағдыры. Поэманың ішіне терең үңілсек, оны айқын ақрарамыз. Ақын Ілияс үшін Құлагер - Ақан символы, ал Ақаң Құлагер символы. Екеуі де жүйріктіктін, дүлдүлдіктің белгісі (кейін Ілиястың өзін де қазақ поэзиясының Құлагері деп атап кетті). Халық та сол екеуін егіздестіре есіне түсіреді. Құлагер десе, Ақанды, Ақан десе, Құлагерді еске алады. Ілияс поэмасынан да біз мұны анық аңғарамыз.

Ілияс арманы - өмірден сұлулықты, үйлесімді, әсемдікті, әділеттікті аңсаған ақын әлемі, заманына сыймаған, мал, даңқ дүниесіне, озбырлық дүниесіне табынған «теріс азуларға», «қылмысқа, қиянатқа» үн көтерген, өткір үн қатқан ақын әлемі. Ілияс Жансүгіров «Жігіттің бір күндегі Көкшетауы», «Қызықтың көшіп кеткен сар жайлауы» сияқты қарама-қарсы бейнелі сөз баламасы арқылы Ақан өмірінің екі кезеңін кестелейді. Бірі — мәңгілік жастық, өнер бесігімен әлдиленген арманы - өмір сұлулығы, жарастығы, кіршіксіз махаббат, соған елтіген, соны армандаған Ақан дүниесі, соған табынып, өмірден мәңгі үйлесім іздеген Ақан дүниесі, екіншісі қатыгез обырлар дүниесі соққы-сынға жығылған қайғылы - қасіретті Ақан дүниесі. Ақын қарғысы - обырлар дүниесіне. Ілияс «Жігіттің бір кездегі Қөкшетауы», «Қызықтың көшіп кеткен сар жайлауы» деген бейнелі көркем ұластырулар арқылы керемет өрнек жасаған. Бүкіл поэма түндігін көтерер поэтикалық образ жасаған. Осы сөз образының тереңдігіне таң қаласың.Көркем шығармаға иек артпаған жерде өнер тану жоқ. Көркем туынды әр түрлі ой түсіреді, әр түрлі әсер қалдырады. Эстетикалық, эмоциялық әсер өзегі шығарманың көркем құрылымында. Олай болса, шәкірттерге шығарманы оқыту, ой көзімен оқыту - әдебиетті оқытудың жемісті жолы. Негізінен шәкірттерді сөз сырына бойлату керек. Бүкіл кілт - осында. Өйткені көркем әдебиетте сөз - мазмұн да, форма да. Шәкірттерді сөздін, алуан сырына үңіле білуге үйрету - әдебиет шығармасын танытудың басты жолы. Ақын шығарма құрылымында сөздерді қандай кәдесіне жарата білген, қаншалықты ұтымды қолдана білген, сөз кірпіштерін қаншалықты қиыстыра қалай білген, шығарманың бүкіл бітімін қалай сомдаған, қандай жаңа поэтикалық жаңалықтар әкелген, сом образдар жасаған, мұғалім осыған үнемі, сабақ үстінде, сабақтан тыс уақытта творчестволық тапсырмалар беру арқылы үйретіп, баулып отырса, шәкірттер өнер туындысының қадір-қасиетін танумен, астарлы сырына үңіле білумен қатар, жазушы стилін, шығарма стилін аңғарар еді.

«Туған жер» тарауындағы Көкше көріністерін суреттеген бояу-өрнектер, «Аттың азалы әні» деген соңғы тараудағы Көкше көріністерін суреттеген бояу-өрнектерден басқаша. Соңғысында «Құлазыған күздігүнгі Көкшетаудай», «Қелсаптай тұзды түйген бас ағарған», «Түздегі қу бастайын құраған» шүйке шал тағдырына орай алынған сөз бедерлерін байқаймыз.Осындағы екі бейнелі сөз образының тереңдігіне, эстетикалық қомақтылығына, салмақтылығына, қуат-күшіне, әрлі-әсерлігіне таң қаласың. «Егіліп қара тастар қиыршық боп», «келсаптай тұзды түйген бас ағарған» деген жолдар Ілияс шеберлігі тудырған көркем дүниелер. Шығарманыңтап осы көркемдік оралымында олар соншалық эстетикалық-эмоциялық рең алған поэтикалық ғаламат образ. Қаратас - мейірімсіздік, қатігездік, жат бауырлық бейнесінде қолданылады. Ал сол қара тасқа да жан бітеді, ол да Ақанмен бірге егіледі. Ілияс осы бейнелі сөз образы арқылы Ақан азасының қаншалықты ауыр екенін аңғартқан. Ал «Келсаптай тұзды түйген бас ағарған» деген поэтикалық теңеу «сақал-шашы қуарып, серіксіз, елсіз, малсыз, есіз тауда өмірін өткізген, тау-тасты қаңғып өмір кешкен, кайраты қайтып, тауы шағылып, жалыны өшіп, кәрілік, қайғы, жаңғыздық басқан» шүйке шалдың кейпін, қапысыз танытады. Ілияста мұндай көркем тың сөз образдары алуан. Осы сияқты асқан поэтикалық ұластыруына қарап, оны метафоралық стильдің шебері дейтініміз де сонан.«Құлагер» поэмасы Ілиястың саңлақ енер иесі екенін анық танытты. Мұнда ақынның нәзік сыршылдығы, «Ұзаққа жүгіретін емір жүйріктігі», жез таңдай бұлбұл ақындығы бой керсетті. Ақын - «сөздердің асыл, көркем тасын қалай», сөз маржанынан «бір сұлу сарай» тұрғызып кетті.

«Құлагер» поэмасы - ақын туралы, ақын трагедиясы туралы дастан. Сұм заманның құрбаны болған үлкен өнер иесі - әрі ақын, әрі композитор, әрі әнші, әрі сері, әрі сал, өнер тарланы, асыл арман иесі Ақан туралы дастан.