Аңлылар, орналасуы, шаруашылығы және археологиялық ескерткіштері.

Б.з.б. II ғ халықтардың ұлы қоныс аударуы оқиғасының нәтижесінде орталық Азияда п.б. мемлекеттік бірлестік. Орналасуы: Б.з.б Қ-ның оңтүсігіне қаңлылардың тайпалы бірлестігі құрылды. (Б.з.бІІІғ немесеІІғ соңы). Территориясы: Қаратау жасы-Сырдарияның орта ағысы. Қаңлылардың ең негізгі атамекені- Сырдария өзенінің орта ағысы. Асанасы –Битьян қаласы. Халқы-600мың, 120 үй. Билеушнің тулы-Хан. Бүкіл елді басқару ісін ханның үш уәзі атқарған. Жазба деректерге қарағанда қаңлы елі бес бөлікке бөлінген. Әр бөліктің кіші хандары болған, олар ұлы ханға бағынышты болды. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді. Қаңлы туралы мәліметер б.з.б ІІ ғасырда Қытай деректерінде кездеседі. Археологиялық ескерткіштері. Археологтар қаңлылар мекендеген аудандарды қазба жұыстарын жүргізіп, көпдеген қорымдар мен қоныстарды тапты. Оларды қауыншы, отырар-Қаратау, жетіасар археологиялық мәдениттері деп бөлді. Қауыншы мәдениеті -Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің жақсы зерттелегн есеркіші-Сырдария жағалауындағы Шардараа таяу орналасқан Ақтөбе қонысы. Отырыр қаратау мәдениеті- Сырдария өзенінің орта ағысы тұсындағы Қаатау беткейлерінен Талас өзеніне дейінгі аралық. Бұл мәдениет ескертіштерінің маңызды орталығы-отырар алқабы. Арыс өзенінінің сол жағалауынан жиырма шақты төбе табылды: Шаштөбе, Қостөбе, Мардан, Сейітман төбе, Шлтөбе. Ең үлкені-Көкмардан. Бұл қоныстан балшытан жасалған кеспектер табылды. Онда тары, кріш, бидай, арпа, ақбұршақ сақталған. Жетіасар мәдениеті –Қуаңдария мен Жаңадария аңғарлары аралығы. Бұл б.з.б І мыңжылдығының ортасы мен б.з І мыңж.ортасы аралығындағы Арал теңізінің шығыс жағында өркендеген мәдениет. Шаруашылығы: Қаңлы тайпасының негізгі шаруашылығы-көшпелі мал шауашылығы. Асты байлығы-мал. Көбінесе жылқы мен қой өсірген. Мал жайылымы орталық Қ-н далаларына дейін жетті. Қыстаулары-негізінен Сырдария бойы. Хорезмде, Арал өңірінде, Зеравшан аңғарында, Ташкент алқабында ежелгі қоныстар мен қалалар қалыптаса бастады. Қаңллар жеріндегі металл өндірсінің орталығы-Шаш-Илақ аймағындағы қоныстар ежелгі Құлата қаласы-металл өңдеудің ірі орталығы.

Қаңлы әйелдері арасында қолөнердің жүн өңдеу кәсібі жақсы дамыды. Б.з.ІІ-Үғ қаңлылар күнделікті тұрмысына қажетті барлық өнімдерді өздері дайындған. Қаңлыларда сүйек ұқсату ісі дамыған, сүйекиен пышақ, қанжар, семсерлерге қын жасаған. Қаңлылар ұлы жібек жолының бір тармағын бақылап отырды: Сырдария-Жайық-Еділ бойы-кавказ-Қара теңіз. Отырар алқабындғы Мардан қорымдарынан Қытай теңгелері, Талас аңғарындағы Шоң-Қаңқа қорымынан кушандар мен сасанилердің теңгелері табылды.Қаңлылар Иран, Сирия, Үндістан, Қытай, Қаратеңіз жағалауындаңы елдермен сауда қатынас жасаған.

2.Орынбор қырғыздары туралы жарғы– Ресей өкіметінің Кіші жүз қазақтарын жаңаша басқару мақсатында жасаған шарасы. 1824 ж. наурызда Сыртқы істер мин-нің жанындағы Азия департаментінде бекітілді. Оның жобасын 1822 ж. Орынбор ген.-губернаторы П.К. Эссен дайындады. Бұл жоба бойынша Кіші жүзде хандық билікті жою туралы шешім қабылданды. Кіші жүз ханы Шерғазы Орынбор қ-на шақырылып, Орынбор шекара комиссиясының жұмысына кеңесші қызметіне тағайындалды. Кіші жүз жері – батыс, орта және шығыс әкімш. жүйелеріне бөлініп, оны билеуші сұлтандар басқарды. Жүздің бөлінуі рулардың орналасуына және олардың арасындағы билеуші сұлтандардың беделіне байланысты болды. Сондықтан бөліну аумағы жағынан да, халықтың саны жағынан да біркелкілік болған жоқ. Шекаралық комиссия құрамына төраға, төрт кеңесші, ауқатты қазақтардан тұратын төрт өкіл кірді. Шекаралық комиссияның міндетіне далада тәртіпті сақтау, жергілікті қазақ шенеуніктерінің тіршілігін қадағалау, салық жинау, сот істері, мед. жағын бақылауға алу кірді. Жергілікті әкімш-тің құрамына Кіші жүздің үш бөлігінің сұлтандары, дистанция басқарушылары кірді. Сұлтандарды Орынбор әскери губернаторы, ал басқа шендердің бәрін шекаралық комиссия тағайындады. Әрбір билеуші сұлтанның 100 – 200 адамнан тұратын әскери командасы болды. Олардың ордасы казак станицалары мен бекіністерінде орналасты. Бұл жарғыдан кейін сот жүйесінде де көптеген өзгерістер болды. Ірі қылмыстық істер әскери сот немесе шекаралық комиссияның қолына көшті, ал кішігірім қылмыстық істер қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрып заңдары негізінде қаралды. Патша әкімш. жергілікті билік органдарын, оның ішінде билер сотын полиц. жазалаушы органдарға айналдыруға талпынды. Оларға қамауға алуға, дүре соғуға, Сібірге жер аударуға рұқсат берілді. Дәстүрлі билік құрылымын қиратқан жаңа жүйе – Кіші жүз қазақтарын Орынбор шекара комиссиясы арқылы басқаруды күшейтіп қана қойған жоқ, әлеум.-саяси және шаруашылық өмірдің барлық жақтарын да қамтыды. Қазақтарды құнарсыз жерлерге ығыстырған орыс қоныс аударушыларын орналастыру үшін кең мүмкіндіктер ашылды.

3. Ұлы Отан соғысы басталуы сипаты. Қаз-н фашизм жоспарларында. Майдандағы ерліктер. Депортация немесе халықты зорлықпен көшіру-біздің елдің ең қайғылы беттерінің бірі болып табылады. Депортациямен байланысты оқиғалар жылы жабылды. Депортация соғыс алдында басталды. 1937 жылы Қ-н мен Орта Азияға корей халқы қоныс аударылды. Қоныс аударушылар Алматы облысы, Оңтүстік Қ-н, Ақтөбе облысы, Солтүстік Қ-н облысы, Қарағанда, Қостанай, Батыс Қ-н облысына қоныстандырылды. Бұл уақытта КСРО-ныңң оңтүстік шекараларынан Қ-нға курдтар, армяндар, түріктер жер аударылды. 1940-41 жылдары поляктар жер аударылды. Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін 1941 жылы 28 тамызда «Поволжье ауданында орналасқан немістерді қоныс аудару» туралы жарғы шықты. Жаңа жерге орналастыру үшін жер жыртуы мол аудандар, Новосібір және Омбы облыстары, Алтай өлкесі, Қ-н және басқа да республиканың жерлері бөлініп берілді. Міндетті түрде қоныстандырлыған жерде қашу үшін 20 жыл айдаудағы жұмсы берілетін болды. Немістердің қоныстану ерекшелігінің бірі мекен-жайлары ауылдық жерлер болған. Поволжьеде 1918 жылы Поволжьенің неістердің еңбек коммунасы құрылды, 1924 жылы Поволжье немістерінің автономды ССР-ге айналды. 1941 жылы ол таратылды. 1991 жылы 26 сәуірде «Қуғынға ұшыраған халықтарды ақтау туралы», 19991 жылы 18 қазанда «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заңдар қабылданған. 1944 жылы мамырда Мемлекеттік қорғаныс комитеті түбектен қырым татарларын жер аудару туралы қаулы қабылдады. Шешім бұл халықтардың фашисттік оккупанттармен қызметтестікпен мотивацияланды. 1943-44 жылдары Қ-нға Солтүстік Кавказ өкілдері жер аударылды: қалмық, балкарлықтар, чечендер, ингуш, карачай, түрік-месхетиндер. Омбы облысы, Новосібір облысы, Алтай аймағы, Красноярск аймағына қоныстандырылды. Солтүстік кавказ халықтары Сібір, Қ-н, Орта Азия, Оралдағы жұмыстарға жіберілді. Қарашайлар Оңтүстік Қ-н, Жамбыл облысына қоныстандырылды. Шешен, ингуштер Алматы, Қостанай, қарағанды, Ақмола, Солтүстік қ-н, Жамбыл, Оңтүстік қзақстан, семей облысына орналасты. Жер аударушылардың тағдыры қайғылы болды. Әйел, балалар, ақсақалдардың көп саны жолда қайтыс болды. Жаңадан қоныс аударушыларды басқа климаттық жағдай күтті.Қ-н территориясына қоныс аударғандар арнайы қоныс аударғандар статусында болды. Еңбекке бнйімді арнайы жер аударғандар қоғамдық жұмыс еңбегімен айналысуға міндетті болды.1942 жылы қаңтарда мысалы, немістер 15 жастан 55 жасқа дейін соғыс аяқталғанға дейін еңбек колонналарына біріктірілді. Арнайы қоныс аударушылар орналастырған жер ауданынан шығуға құқығы жоқ болды. Бұл қашу және қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Арнайы қоныс аударушылар 3 күн ішінде НКВД-ға отбасы құрамында болған өзгерістер туралы хабарлауы қажет болды (баланың туылуы, мүшесінің қайтыс болуы немесе қашу). Көптеген отбасылар көпке бір-бірінен ажыратылған болды.

1953 жылы 13 желтоқсанда немістердің және отбасы мүшелерінің құқықтық жағдайлары алынды, бірақ Отанға қайтуға құқығын алған жоқ. 1964 жылы 29 тамызда немістерден барлық айыптар алынды. 1972 жылы оларға басқа аудандарға орналасу және отанға қайтуға рұқсат берілді

Қ-ндықтар Мәскеу (30 қыркүйек 1941ж. – 20 сәуір 1942ж.), Ленинград (8 қыркүйек 1941ж. –

27 қаңтар 1944ж. 871 күн) үшін шайқаста

-ҰОС алғашқы кезінде Қаз-нда 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылды;

- Брест қамалын қорғаушылар ішінде қ-ндықтар болды.

- Дивизия комиисары Рыков 1941 ж. 20 қыркүйегінде 800 жауынгермен үш тәулік соғысып, қаза тапты.

- Мәскеу түбінде генерал-майор Панфиловтың 316 атқыштар дивизиясы.

- 1941 ж. қарашада 1075-атқыштар дивизиясы Дубосеково түбінде.

- Б. Момышұлы, ротаның саяси жетекшісі М. Ғабдуллин басқарған автоматшылар тобы.

Бородино түбінде неміс штабына басып кіріп, 5 неміс офицерін жойған Т. Тоқтаров КСРО Батыры атанды.

- Ленинград түбінде С. Баймағанбетов атақты Мотросовтың ерлігін қайталады.

- Қ-нда құрылған әскери бөлімдердің үштен бірі Ленинград түбінде шайқасты.

- 1941 ж. қыркүйегінде Жамбыл «Ленинградтық өрендерім».

Сталинград шайқасы (1942ж. 17 шілде – 1943ж. 2 ақпан)

- 1942 ж. жазында ұрыстар басталды.

- Осы жылы күзде Каспий өңірінде соғыс жағдайы енгізілді.

- Нұркен Әбдіров 1942 ж. 19 желтоқсанда әуе айқасында ұшағын жау шоғырына бағыттады.

- 300 фашистің тегеурініне 11 қаһарман төтеп берді. Жауынгерлер қорғаған төбе «Шығыстың 11 батырының төбесі» д.а.

- Дон мен Еділ жағасында жау топтарын қоршауға алу жөніндегі операция кезінде қ-ндық подполковник Позолотин басқарған 17-гвардиялық танк полкі ерекше көге түсті.

- Қ-ндық партизандар 3,5 мың адамнан асып түсті.

Қайсенов, Ағаділова, Воробьева, Семенова.

Жауды батысқа тықсыру. Берлин операциясы (1945ж. 16 сәуірі мен 8 мамыры).

- С. Нұрмағамбетов, Съянов, Қайдоуов,Тұрарбеков, Көбеков, Т. Бигелдинов, Еремеев, Шелихов. Р. Қошқарбаев досы Булатовпен бірге Рейхстагқа Жеңіс туын тіккен. Ал Мәденов пен Қараманов 1008-атқыштар дивизиясының туын тіккен.

- Әрқайсысы 200-ден астам ұшуға шығып, әуе мен жерде 10-нан астам ұшақтарды, көптеген танкілерді, ұрыс техникасының басқа да түрлерін және жүздеген фашистерді жойған шабуылшы ұшқыштар Т.Бигельдиновке, Л.Бедаға және Иван Павловқа, жеке өзі 37 ұшақты және топтасқан ұрыстарда жаудың тағы да 6 ұшағын атып тсірген Сергей Луганскийге 2 мәрте КСРО батыры атағы берілді.

- М. Маметова, А. Молдағұлова

- 500 қ-ндық солдаттар, сержанттар, офицерлер КСРО батыры атанды.

- Қ-ндықтар Квантунь әскерлеріне қарсы соғысты.

- 1942 ж. қыркүйегінде «Қ-н комсомолы» 45 танк жасап, Сталинград майданына жіберді.

- Республикада танк колонналары мен авиция үшін 480 млн. сом жиналды.

- Рес-ка оқушылары 4 млн. сомнан астам ақшасын «Қ-н пионері» қорына аударды.

6-билет