в 60-70-е годы 19в. укрепление государственной религии

Национальная политика Российского правительства в отношении Беларуси определялось в большей степени специфическими чем общими чертами. Причины этого были обусловлены необходимостью борьбы российского самодержавия с влиянием польского национально-освободительного движения и режимом ограничительных законов, особенно в отношении еврейского населения.

Ограничительные законы привели к концентрации евреев в городах и местечках Беларуси, количественного перевеса их среди городского пролетариата и торгово-промышленного населения, отразились на уровне концентрации предприятий и формировали структуру промышленной и торговой буржуазии, пролетариата, задерживали консолидацию ее социальных групп. Они обострили аграрную перенаселенность в Беларуси, привели к снижению стоимости земли, мешали ее свободной купле-продаже, содействовали сохранению дворянского землевладения в белорусских губерниях.

Правительственная политика в отношении дворянства Беларуси изменилась в зависимости от национально-конфессиональной принадлежности его представителей, расширения польского национального движения в России, изменения отношения дворянства к правительственным мероприятиям, особенно реализации реформы 1861г. и аграрного законодательства.

В первые годы после подавления восстания 1863г. правительство относилось с недоверием к католическому дворянству; это проявлялось в репрессивных мерах в сфере землевладения и землепользования, некоторым ограничением сословных прав. Местное дворянство правительством как бы было разделено на части. Большинство дворян католического вероисповедания считалось недобронадежными в политическом отношении, меньшинство – православного вероисповедания, немецкие помещики, дворяне прибалтийского происхождения – были признаны опорой самодержавия. Были введены ограничения при поступлении католиков в высшие и средние учебные заведения. До 1868г. на Беларуси сохранялось военное положение.

Начиная с конца 60-х гг. 19 в. правительство посчитало возможным изменить отношения к католической церкви и изданию польской литературы. Не изменяя введенных ограничений, правительство решило избегать действий, которые могли быть расценены как гонения на католическую церковь. Закрытие костелов происходило с большой осторожностью. В местной печати остановились открытые нападки на католиков. Однако местная администрация не отказалась от присмотра за католическими священниками и содержанием их проповедей. По-прежнему не разрешалось ксендзам покидать свои приходы без разрешения местных властей, запрещались духовные процессии, которые не были установлены католической церковью. Проявление некоторой лояльности в конфессиональном вопросе было вызвано возникновением заинтересованности правительства в союзе с местным католическим дворянством для укрепления своей социальной опоры.

Во время политической реакции 80-х – 90-х годов 19в. в условиях усиления политики великогосударственного шовинизма правительство и местная администрация отходят от политики предыдущих лет. Католическое дворянство снова воспринималось как ненадежный союзник. Предшествующая политика была объявлена ошибочной. По приказу виленского генерал-губернатора И.С. Коханова в 1884-1885гг. большинство чиновников католического вероисповедания было уволено и заменено русскими. До 1888г. были сменены все предводители дворянства из числа местных католических землевладельцев на русских дворян, многие из которых не имели земельной собственности на Беларуси. Местные власти усилили дискриминационные меры в отношении католического дворянства, не допускали нарушений ограничительных законов в сфере землевладения и землепользования католиков и евреев.

32. Музыка и театр в Беларуси конца 18 – первой половины 19в.

В это время массовыми видами искусства становятся музыка и театр. В первые десятилетия XIX в. крепостные театры стали прекращать свою деятельность, возникают частные театры, которые носили объездной характер, свою постоянную базу имели в губернских или крупных уездных городах и время от времени ездили по окрестным городам и местечкам, выступали на ярмарках, в имениях знати. Постоянные театральные коллективы имелись только в крупных городах (Вильно, Минск, Гродно). Их возглавляли Матвей Кожинский, Соломея Дешнер, Доменик Моравский и др.

Накануне войны 1812г. получил распространение любительский театр. Любительские представления давались чаще всего местными шляхтичами и интеллигенцией.

В середине 40-х годов в Беларуси была проведена театральная реформа, целью которой было упорядочение театральной жизни и переведение ее под надзор местных властей. Также она содействовала переводу театральных представлений на русский язык. Реформа предусматривала также создание в губернских городах театральных дирекций, в состав которых входили лица, назначаемые властями и избранные представители от местной шляхты. Эти меры привели к тому, что русский язык и русская драматургия заняли ведущее место в постановках на Беларуси.

Из произведений драматургии, получивших распространение в это время можно назвать «Ревизора» Гоголя, пьесы Д. Ленского, Н. Некрасова, А. Островского. Нередкими были постановки пьес украинских драматургов «Наталка-Полтавка» и «Солдат-волшебник» И. Котляревского и др.

Значительным событие было возникновение первой белорусской театральной труппы Дунина-Марцинкевича, созданной в 1852 году для постановки пьесы «Крестьянка».

С театром было тесно связано музыкальное искусство. В Беларуси хорошо знали творчество западноевропейских композиторов, пользовалось популярностью и творчество местных музыкантов (М.К. Огинский, С. Манюшко, Д. Стефанович, Ф. Милодовский и др.). М.К. Огинский – один из участников восстания Т. Костюшки рано начал композиторскую деятельность. Часть его произведений к сожалению не дошла до нас. Сегодня нам известно 60 его музыкальных композиций, наиболее известной из которых является полонез «Прощание с Родиной». М.К. Огинский оставил и литературное наследство – 4-томные мемуары и трактат «Письма о музыке». Музыка М.К Огинского входит в культурную сокровищницу трех народов – польского, белорусского и литовского.

Творчество С. Манюшко также связано с музыкальными традициями трех народов. В содружестве со своими друзьями, одним из которых был Дунин-Марцинкевич, он создал первые небольшие оперы и музыку для театральных представлений (музыка к пьесам «Рекрутский еврейский набор» и «Крестьянка» Дунина-Марцинкевича, «Каспер Хаузер» Анисе Буржуа и др.). Некоторое время он работал дирижером театрального оркестра в Вильно. Здесь впервые было поставлено крупнейшее произведение композитора – опера «Галька». В 1858 году Монюшко переехал в Варшаву, где работал дирижером и директором оперного театра, а с 1864 года – профессором музыкального института.

Известными музыкантами и композиторами были минчане Флориан Миладовский и Доминик Стефанович. Первый из них был учеником Мендельсона. Его перу принадлежит ряд инструментальных произведений, широко известных в Европе. Д. Стефанович известен как театральный дирижер и учитель С. Монюшко. С Минском связана также жизнь и творчество Михаила Ельского – композитора и музыканта, автора многих популярных танцев и инструментальных миниатюр.

В Белоруссии в это время жил и работал Антон Абрамович – автор музыкальной поэмы «Белорусская свадьба» и составитель пособия игры на фортепиано.

33,34. Характарыстыка землеўладання ў Беларусі. Рэформа '861 г., праведзеная ў інтарэсах памешчыкаў, абумовіла прускі" варыянт развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарЦьі Расіі. У Беларусі яго рысы былі яшчэ больш выразныя. Тут Нераважала памешчыцкае землеўладанне. Паводле даных 877 г., памешчыкам належала 50,3 % зямлі, сялянам 33,4 %, казне, царкве, розным установам 11,2 %. Буржуазнае (бессаслоўнае) землеўладанне складала ўсяго 5,1 % агульнай зя

Мельнай плошчы.

Памешчыцкае землеўладанне на тэрыторыі Беларусі мела вьіразны латыфундыяльны характар. На долю латыфундый (больш за 500 дзесяцін на аднаго ўладальніка) у 1877 г. прыпаДала 88,6 % памешчыцкай зямлі. Буйныя памешчыкі ў БелаРУсі валодалі дзесяткамі і сотнямі тысяч дзесяцін зямлі: графу ЧарнышовуКруглікаву належала 74,5 тыс. дзесяцін, князю Паскевічу 83,5 тыс, графу Патоцкаму 121,6 тыс, князю Радзівілу 150 тыс, а князю Вітгенштэйну амаль 1 млн дзесяцін. У той жа час сярэдні памер сялянскіх надзелаў у беларускіх губернях вагаўся ад 8 да 12 дзесяцін на двор. Такім чынам, на кожнага памешчыка ў сярэднім прыходзілася 1097 дзесяцін зямлі, альбо ў 75 разоў больш, чым на сялянскі двор.

Пры тагачаснай культуры земляробства надзел да 15 дзесяцін не мог забяспечыць селяніну даход, дастатковы для ўтрымання сям'і з 6 7 чалавек, выплаты выкупных плацяжоў, дзяржаўных падаткаў і іншых збораў. Акрамя таго, памешчыкі захавалі за сабой так званыя сервітутныя землі (сенажаці, выганы, выпасы, вадаёмы, лясныя ўгоддзі і інш.), без якіх сялянская гаспадарка не магла абысціся. Гэта вымушала сялян ісці ў кабалу да памешчыкаў: арандаваць у іх зямлю, сервітутныя ўгоддзі, браць натуральныя і грашовыя крэдыты. У пачатку XX ст. сяляне Беларусі арандавалі ў памешчыкаў 1/10 частку ворнай зямлі, каля 1/4 сенажацей і пашаў. Гэта арэнда мела напаўпрыгонніцкі характар.

Малазямелле сялян узмацнялася цераспалосіцай. Вельмі часта сялянскія надзелы размяшчаліся не ў адным месцы, а ў некалькіх, маглі знаходзіцца сярод памешчыцкіх угоддзяў. У заходніх губернях цераспалосіца была пашырана больш, чым ва ўнутраных раенах Расіі. Яна затрымлівала ўвядзенне рацыянальнай сістэмы земляробства, інтэнсіфікацыю сялянскай гаспадаркі.

Асаблівасці развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы Беларусі. Пераход да капіталістычнага земляробства ў Беларусі адбываўся паступова. На змену прыгонніцтву спачатку прыйшла змешаная сістэма гаспадаркі, у якой ужываліся феадальныя і капіталістычныя формы гаспадарання. Феадальныя рысы ў сельскай гаспадарцы праяўляліся ў выглядзе адпрацовак. Адпрацовачная сістэма была найбольш пашырана ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. Яе сутнасць заключалася ў апрацоўцы памешчыцкай зямлі інвентаром сялян, якія атрымлівалі за гэта ад памешчыка зямельныя ўгоддзі ў арэндуУ Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях памешчыкі шЫ' рока выкарыстоўвалі працу наёмных рабочых (гадавых. тэрміновых, падзённых), якія апрацоўвалі зямлю інвентароМ памешчыка. Гэта была ўжо капіталістычная форма гаспадарання. Аднак і тут адпрацоўкі займалі значнае месца.

Пасля рэформы 1861 г. сельская гаспадарка Беларусі ўсё діырэй уцягвалася ў рыначныя сувязі. Развіццё капіталізму ў Беларусі адбывалася пад непасрэдным уплывам агульнарасійскага рынку. У параўнанні з цэнтральнымі прамысловымі губернямі, значнай часткай Украіны, Польшчай і Прыбалтыкай Беларусь адставала ў прамысловым развіцці і заставалася галоўным чынам сельскагаспадарчым раёнам. Аднак па ўзроўні развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы яна ішла наперадзс многіх рэгіёнаў Расіі. Гэтаму спрыяла, у прыватнасці, геаграфічнае становішча Беларусі, праз тэрыторыю якой праходзілі стратэгічныя і гандлёвыя шляхі ў Польшчу, Прыбалтыку, Заходнюю Еўропу. Хутчэй складваліся капіталістычныя адносіны ў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях, дзе пераважала падворнае землекарыстанне. Гэтыя губерні знаходзіліся ў больш спрыяльным становішчы ў параўнанні з Віцебскай і Магілёўскай адносна рынку збыту сельскагаспадарчай прадукцыі.

У выніку малазямелля сялян таварная вытворчасць іх гаспадарак была вельмі нізкай, таму асноўнымі пастаўшчыкамі таварнай прадукцыі ў Беларусі з'яўляліся памешчыкі. Шмат памешчыцкіх гаспадарак, асабліва на захадзе і ў цэнтры Беларусі, перайшлі на капіталістычны шлях развіцця, у іх адкрываліся вінакурныя, цагельныя, смалакурныя заводы, млыны, лесапільні. Разам з тым многія памешчыкі самі не вялі гаспадарку, а здавалі зямлю ў арэнду (у 1887 г. у Беларусі ў арэнду здавалася 2,5 млн дзесяцін дваранскай зямлі).

Уплыў сусветнага аграрнага крызісу на спецыялізацыю сельскай гаспадаркі Беларусі. А6 развіцці капіталізму ў сельскаіі гаспадарцы Беларусі ў другой палове XIX ст. сведчыць Паступовая спецыялізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці. У першыя два дзесяцігоддзі пасля рэформы найважнейшай галіной земляробства заставалася вытворчасць збожжа. Аднак У выніку сусветнага аграрнага крызісу 1880 1890х гг. цэны на яго рэзка знізіліся (толькі за 1880я гг. больш як у 2 разы). Збожжавыя гаспадаркі Беларусі не былі здольны канкурыраВаЦь на рынках Заходняй Еўропы з вытворцамі таннага і высакаякаснага збожжа з ЗША, Аргенціны, Аўстраліі. Гэта прыМусіла беларускіх памешчыкаў пераходзіць на вытворчасць пРадуктаў, што давалі большы прыбытак. Паступова ў БелаРусі складваліся пэўныя раёны, дзе пераважную ролю адыгрыВала тая ці іншая галіна сельскагаспадарчай вытворчасці.

У 1890я гг. галоўнай галіной у сельскай гаспадарцы Беларусі стала малочная жывёлагадоўля. 3 1883 да 1900 г. колькасць буйной рагатай жывёлы ў памешчыцкіх гаспадарках Беларусі вырасла амаль удвая. Лепш развіта была жывёлагадоўля ў Мінскай, Віленскай і Віцебскай губернях. У краі з'явіліся высокапрадукцыйныя пароды кароў (галандская, сіментальская, цірольская і інш.) і спецыяльныя фермы для іх гадоўлі. Многія памешчыкі адкрывалі ў сваіх маёнтках сыраварні і масларобчыя заводы. У канцы XIX ст. у Беларусі ўжо налічвалася не менш за 200 масларобчых і сыраварных заводаў, на якіх штогод выраблялася ад 500 да 650 тыс. пудоў масла і сыру. Дзякуючы высокаму попыту, малочныя прадукты мелі пастаянны збыт у Цэнтральнай Расіі, Польшчы, Прыбалтыцы.

Другім важным кірункам спецыялізацыі памешчыцкіх гаспадарак Беларусі было вінакурэнне, якое мела гандлёвы характар. Ад продажу спірту памешчыкі атрымлівалі буйныя даходы. У 1905 г. у пяці беларускіх губернях налічвалася 536 вінакурных заводаў. Асноўнай сыравінай для вырабу спірту з'яўлялася бульба. Адходы ад вінакурэння брага выкарыстоўваліся на корм жывёле. Спецыялізацыя памешчыцкіх гаспадарак на малочнай жывёлагадоўлі і вінакурэнні суправаджалася значнымі зменамі ў структуры пасяўных плошчаў. Найбольш высокімі тэмпамі развівалася травасеянне. Плошчы пад кармавымі культурамі (канюшына, віка, сырадэля, цімафееўка і інш.) у 1880 1890я гг. павялічыліся на тэрыторыі Беларусі ў 7 разоў.

3 сярэдзіны 1860х гг. у памешчыцкіх гаспадарках інтэнсіўна развівалася свінагадоўля. V Мінскай і Гродзенскай губернях значнага развіцця дасягнула танкарунная авечкагадоўля. Воўна з гэтых губерняў паступала як на мясцовыя суконныя фабрыкі, так і ў Польшчу, Германію і АўстраВенгрыю. Але пазней, зза канкурэнцыі больш таннай воўны з паўднёвых раёнаў Расіі і Аўстраліі, авечкагадоўля ў Беларусі пачала прьіходзіць у заняпад.

Яшчэ адным кірункам спецыялізацыі памешчыцкай гаспадаркі з'яўлялася вытворчасць тэхнічных культур. Сярод іх першае месца займала бульба. Плошча пад яе пасевамі за 1881 1899 гг. узрасла ў 2,5 раза. Другое месца пасля бульбы належала лёну. За апошнія два дзесяцігоддзі XIX ст. плошча пад пасевы гэтай культуры павялічылася на 48,5 %. Вытвор" часць лёну, асабліва ў Віцебскай губерні, мела пераважна ганД'

левьі характар. Значнае месца ў беларускіх губернях у канцы XIX ст. займала прамысловае садоўніцтва і агародніцтва.

Капіталізацыя памешчыцкай гаспадаркі Беларусі выклікала неабходнасць выкарыстання машын. У сярэдзіне 1890х гг. па распаўсюджанасці розных сельскагаспадарчых прылад працы Беларусь знаходзілася на другім месцы ў Расіі пасля Новарасійскага рэгіёна. Лепш былі забяспечаны машынамі памешчыцкія гаспадаркі Мінскай і Гродзенскай губерняў. Тут даволі шырока выкарыстоўвалі малатарні, веялкі, жняяркі, сеялкі. Менш іх было ў Магілёускай і Віцебскай губернях. Але ўсё ж у большасці памешчыцкіх гаспадарак Беларусі прымянялі ў асноўным адсталую ручную тэхніку.

Фарміраванне аграрнай буржуазіі. Да пачатку XX ст. перабудова сельскай гаспадаркі Беларусі на капіталістычны лад яшчэ не завяршылася. Адпрацовачная сістэма не была канчаткова адменсна нават у перадавых гаспадарках, захоўваліся і іншыя перажыткі феадалізму. У дадатак да цяжкіх эканамічных умоў свайго існавання сяляне ў прававых адносінах заставаліся ніжэйшым саслоўем у дзяржаве. У адрозненне ад дваранства, духавенства і купецтва, яны плацілі дзяржаве падушны падатак, выкупныя плацяжы, пазямельны падатак, выконвалі фурманачную, дарожную, паліцэйскую павіннасці. Да іх прымяняліся цялесныя пакаранні.

3за перавагі памешчыцкай зямельнай уласнасці ў Беларусі не склалася развітая сялянская заможная гаспадарка. У канцы XIX ст. сярод сялян было 61 % беднякоў, 28 % сераднякоў і толькі 11 % заможных. Працэс распаду дваранскай зямельнай уласнасці ў Беларусі ішоў значна марудней, чым у Цэнтральнай Расіі. За 1877 1905 гг. дваране ў беларускіх губернях страцілі 10,8 % сваіх зямель, а ў Цэнтральнай Расіі 27,2 %. У першую чаргу гэта з'яўлялася вынікам большай эканамічнай Устойлівасці памешчыцкіх гаспадарак Беларусі, што было звязана са значным развіццем тут таварнаграшовых адносін.

Аднак пераход зямлі ад памешчыкаў да іншых саслоўяў на тэрыторыі Беларусі стрымліваўся і ўрадавай палітыкай. У заходніх губернях стымулявалася пашырэнне рускага землеўлаДання. За кошт казённых зямель і зямель, канфіскаваных у Польскіх памешчыкаў за ўдзел у паўстанні 1863 1864 гг., быў створаны спецыяльны фонд для рускіх пасяленцаў. АдпаведнУ*о фінансавую палітыку праводзіў і Сялянскі банк, які выдаВаЎ сялянам доўгатэрміновыя крэдыты для куплі зямлі і садзейнічаў памешчыкам у выгадным продажы зямлі сялянам па завышаных цэнах. Пазыкі выдаваліся, як правіла, на 55,5 года пры ўмове штогадовага пагашэння іх у памеры 6,5 % даўгавой сумы. Да 1890 г. сяляне ў пяці заходніх губернях набылі пр?з Сялянскі банк 984,3 тыс. дзесяцін зямлі. Аднак, як ужо адзначалася, сялянамкатолікам забаранялася купляць больш як 60 дзесяцін на аднаго чалавека, памешчыкі каталіцкага веравызнання не мелі права набываць зямлю, акрамя як у спадчыну, а яўрэі наогул былі пазбаўлены права купляць зямлю паза межамі гарадоў і мястэчак. Такім чынам, феадальныя перажыткі і ўрадавая палітыка стрымлівалі развіццё капіталістычнага бессаслоўнага землеўладання, якое нават у пачатку XX ст. у Беларусі ахоплівала толькі 16,5 % агульнай зямельнай плошчы.

35. Фарміраванне аграрнай буржуазіі. Да пачатку ХХ ст. перабудова сельскай гаспадаркі Беларусі на капіталістычны лад яшчэ не завяршылася. Адпрацовачная сістэма не была канчаткова адменена нават у перадавых гаспадарках, захоўваліся і іншыя перажыткі феадалізму. У дадатак да цяжкіх эканамічных умоў свайго існавання сяляне ў прававых адносінах заставаліся ніжэйшым саслоўем у дзяржаве. У адрозненне ад дваранства, духавенства і купецтва, яны плацілі дзяржаве падушны падатак, выкупныя плацяжы, пазямельны падатак, выконвалі фурманачную, дарожную, паліцэйскую павіннасці. Да іх прымяняліся цялесныя пакаранні.

 

З-за перавагі памешчыцкай зямельнай уласнасці ў Беларусі не склалася развітая сялянская заможная гаспадарка. У канцы ХІХ ст. сярод сялян было 61 % беднякоў, 28 % сераднякоў, і толькі 11 % заможных. Працэс распаду дваранскай зямельнай уласнасці ў Беларусі ішоў значна марудней, чым у Цэнтральнай Расіі. За 1877 – 1905 гг. дваране ў беларускіх губернях страцілі толькі 10,8 % сваіх зямель, а ў Цэнтральнай Расіі – 27,2 %. У першую чаргу гэта з’яўлялася вынікам большай эканамічнай устойлівасці памешчыцкіх гаспадарак Беларусі, што было звязана са значным развіццём тут таварна-грашовых адносін.

 

Аднак пераход зямлі ад памешчыкаў да іншых саслоўяў на тэрыторыі Беларусі стрымліваўся і ўрадавай палітыкай. У заходніх губернях стымулявалася пашырэнне рускага землеўладання. За кошт казённых зямель і зямель, канфіскаваных у польскіх памешчыкаў за ўдзел у паўстанні 1863 – 1864 гг., быў створаны спецыяльны фонд для рускіх пасяленцаў. Адпаведную фінансавую палітыку праводзіў і Сялянскі банк, заснаваны ў 1882 г. Ён выдаваў сялянам доўгатэрміновыя крэдыты для куплі зямлі і садзейнічаў памешчыкам у выгадным продажы зямлі сялянам па завышаных цэнах. Пазыкі выдаваліся, як правіла, на 55 з паловай гадоў пры ўмове штогадовага пагашэння іх у памеры 6,5 % даўгавой сумы. Да 1890 г. сяляне ў пяці заходніх губернях набылі праз Сялянскі банк 984,3 тыс. дзесяцін зямлі. Аднак сялянам-католікам забаранялася купляць больш як 60 дзесяцін на аднаго чалавека, а памешчыкі каталіцкага веравызнання не мелі права набываць зямлю, акрамя як у спадчыну. Яўрэі наогул былі пазбаўлены права купляць зямлю па-за межамі гарадоў і мястэчак. Такім чынам, феадальныя перажыткі і ўрадавая палітыка стрымлівалі развіццё капіталістычнага бессаслоўнага землеўладання, якое нават у пачатку ХХ ст. у Беларусі ахоплівала толькі 16,5 % ад агульнай зямельнай плошчы Прынцыпова новай рысай сацыяльнага жыцця краіны стаў працэс маёмаснага расслаення сялянства і фармаванні на гэтай аснове капіталістычнага ўкладу ў расійскай прамысловасці. З найвялікай выразнасцю гэты працэс разгарнуўся ў Нечерноземном Цэнтры. заказать китайскую еду в киеве.

 

Сярод абшарнікаў, галоўнай сацыяльнай апоры самадзяржаўна ўлады, таксама адбываліся ў другой палове XVIII у. прыкметныя змены. Вырашальная роля ў гэтых зменах прыналежала ўказу 1762 г. «Пра вольнасць дваранскай». Гэты ўказ, падпісаны яшчэ ў бытнасць на троне Пятра III, быў рэалізаваны пазней, пры Кацярыне II, і пад яго ўплывам дваранства Расіі распалася на тры асноўныя групы. Пишу отзыв о холодильнике gorenje RK 4295 W.

 

Першую групу (численно найвялікую) склала дваранства, усё больш якое асядае на зямлі, у маёнтках, занятае паншчынна-гаспадарчай дзейнасцю на палях і мануфактурах. За кошт гэтай групы некалькі павялічыліся паказчыкі аграрнай эканомікі Расіі. Але яна ўзмацніла прыгонніцкія асновы расійскай сельскай гаспадаркі. Апагей прыгону другой паловы XVIII у. напроста злучаны з гэтай групай. сварная труба представляет собой стальное изделие кольцеобразного сечения и.

 

Другую групу, таксама вельмі шматлікую, склала так званае «якое паразітуе» дваранства, глухое, неадукаванае. Яно жыве, праядаючы свае паншчынныя і оборочные актывы і грузнучы ў вельмі нізінных «задавальненнях». Сталым патрабаваннем гэтага дваранства да ўрада з'яўляецца патрабаванне фінансавай падтрымкі.

 

І, нарэшце, у Расіі з'явілася група дваран, для якіх вызваленне ад абавязковай службы адкрыла шлях да навукі, культуры, адукаванасці. Яе прадстаўнікі ездзілі за мяжу, каб вучыцца, атрымліваць веды ў еўрапейскіх універсітэтах; у Расіі яны засноўвалі навуковыя грамадствы і навуковыя часопісы. Так, у 1765 г. было заснавана Вольнае эканамічнае грамадства, і на старонках яго часопіса «Працы ВЭО» ўпершыню ставіцца на абмеркаванне пытанне пра прыгоннае права. Расійская Акадэмія навук разгортвае шырокую дзейнасць; пад кіраўніцтвам прэзідэнта Акадэміі княгіні Е. Дашковой яна збірае вакол сябе вялікую групу суайчыннікаў - навукоўцаў для абмеркавання розных навуковых праблем.

36. Галіновая структура прамысловасці Беларусі. У Беларусі з-за адсутнасці неабходнай сыравіны вельмі марудна развівалася цяжкая прамысловасць. Пераважнае значэнне тут атрымалі галіны вытворчасці, звязаныя з перапрацоўкай мясцовай сыравіны. Сярод іх вядучая роля належала вінакурэнню і лясной прамысловасці.

 

Беларусь была адным з галоўных раёнаў вінакурэння ў Расіі. Тут у 1890 г. дзейнічала 18 % усіх вінакурных заводаў краіны. У 1900 г. на вінакурных заводах Беларусі працавала 470 паравых рухавікоў, валавая прадукцыя складала 23,5 % ад усёй прадукцыі беларускай прамысловасці.

 

Адно з важных месц у прамысловасці Беларусі займалі прадпрыемствы па перапрацоўцы драўніны – асноўнага багацця краю. Асаблівае значэнне адыгрывалі лесапільныя заводы. Лесапільная прамысловасць стаяла на другім месцы пасля вінакурэння, аднак у ёй пераважалі дробныя прадпрыемствы, на якіх працавала да 20 чалавек. Фабрычна-заводскія прадпрыемствы занялі ў галіне пануючае становішча толькі ў 1890-я гг.

 

Значнае развіццё ў беларускіх губернях атрымалі запалкавая і папярова-кардонная вытворчасць. Напрыклад, у Мінскай губерні ў 1900 г. дзейнічалі чатыры запалкавыя фабрыкі: Барысаўская (759 рабочых), Мазырская (616), Пінская (590) і Койданаўская (208 рабочых). Па колькасці працуючых на іх рабочых гэтыя фабрыкі былі найбуйнейшыя ў губерні. Папярова-кардонная прамысловасць Беларусі была сканцэнтравана галоўным чынам у Магілёўскай і Віцебскай губернях. Сярод папяровых фабрык найбуйнейшай з’яўлялася Добрушская (900 рабочых і гадавая сума вытворчасці 1,6 млн. рублёў). Да таго ж яна была абсталявана навейшымі па тым часе машынамі. У Гродзенскай губерні пераважалі гільзавыя і пераплётныя прадпрыемствы. Найбольш буйнымі з іх былі гільзавыя фабрыкі ў Брэсце.

 

Вельмі шмат на тэрыторыі Беларусі было прадпрыемстваў, звязаных з перапрацоўкай сельскагаспадарчай сыравіны: мукамольна-крупяных, крухмальна-патачных, маслабойных, піваварных, тэкстыльных, ільно- і пенькаапрацоўчых, гарбарных. Асноўная колькасць крухмальна-патачных і маслабойных прадпрыемстваў краю ў канцы ХІХ ст. заставалася на стадыі дробнатаварнай вытворчасці і мануфактуры. Але ў мукамольна-крупяной прамысловасці ў 1900 г. 93,1 % усіх прадпрыемстваў складалі фабрыкі.

 

Колькасць тэкстыльных фабрык у канцы ХІХ ст. дасягнула 24, на іх было занята звыш 1 800 рабочых. Найбольш значнымі ў гэтай галіне прамысловасці былі льнопрадзільная фабрыка “Дзвіна” у Віцебску і суконная фабрыка ў маёнтку Парэчча Пінскага павета.

 

Гарбарная вытворчасць была прадстаўлена дробнымі прадпрыемствамі, на якіх ужывалася ручная праца. Параўнальна буйныя гарбарныя прадпрыемствы ў Беларусі пачалі ўзнікаць з 1880-х гг. Найбуйнейшым цэнтрам гарбарнай вытворчасці з’яўлялася Смаргонь. У 1900 г. тут працавалі некалькі буйных заводаў і да 50 мануфактур. У працэсе вытворчасці на буйнейшых прадпрыемствах выкарыстоўваліся ўдасканаленыя прыёмы апрацоўкі сыравіны, якая дастаўлялася з усіх канцоў Расіі. У Смаргонь, напрыклад, сыравіна прывозілася з Растова.

 

Значнае развіццё атрымала тытунёвая прамысловасць, якая таксама працавала на прывазной сыравіне. Найбуйнейшай з’яўлялася тытунёвая фабрыка Шарашэўскага ў Гродне, заснаваная ў 1862 г. У 1900 г. на ёй працавала 1 445 рабочых, а аб’ём прадукцыі складаў 2,4 млн. руб. Тытунёвае лісце завозілася галоўным чынам з поўдня Расіі, часткова з-за мяжы, а прадукцыя збывалася па ўсёй Расіі, а таксама ў Польшчы.

 

У другой палове ХІХ ст. хуткі рост гарадоў і развіццё прамысловага будаўніцтва выклікалі патрэбу ў вялікай колькасці будаўнічых матэрыялаў. У Беларусі атрымала развіццё, у першую чаргу, вытворчасць цэглы. Сярод буйных прадпрыемстваў гэтай галіны вызначаліся цагельныя заводы ў маёнтку Івацэвічы Слонімскага павета (200 рабочых) і ў маёнтку Храповішчы (203 рабочыя), у Бабруйску (156 рабочых) і Мінску (74 рабочыя). Існавалі таксама прадпрыемствы па вытворчасці кафлі (некалькі кафляных заводаў у Копысі) і шклозаводы. Найбольш буйным са шклозаводаў быў крыштальны завод “Нёман” у Лідскім павеце Віленскай губерні, які пачаў выпускаць сваю прадукцыю ў 1875 г.

 

Металаапрацоўчая прамысловасць Беларусі з-за адсутнасці дастатковай колькасці мясцовай сыравіны развівалася запаволена. Заводы, якія выкарыстоўвалі мясцовую балотную руду, у канцы 1870-х гг. зачыніліся. Яны былі эканамічна нявыгаднымі і не маглі канкурыраваць з металургічнымі заводамі Польшчы і Расіі. У 1880-я гг. у Беларусі дзейнічалі сярэднія па велічыні металаапрацоўчыя прадпрыемствы: завод земляробчых прылад у Ракаве, які вырабляў малатарні, веялкі, бароны, плугі, запашнікі; чыгуналіцейны завод у Мінску, на якім выраблялі сельскагаспадарчыя прылады, абсталяванне для вінакурных, лесапільных, гарбарных, шкляных заводаў. У 1897 г. у Мінску былі заснаваны яшчэ два прадпрыемствы гэтай галіны, якія выпускалі паравыя катлы, турбіны, маслабойкі і інш.

 

З будаўніцтвам чыгунак на тэрыторыі Беларусі пачалі працаваць майстэрні па рамонце рухомага саставу. Гэта былі буйныя капіталістычныя прадпрыемствы, абсталяваныя сучаснай тэхнікай. У 1900 г. дзейнічалі ўжо 19 такіх майстэрань. Аднак удзельная вага металаапрацоўчых прадпрыемстваў ва ўсёй прамысловасці Беларусі ў 1890 я гг. не перавышала 3 %.

37. В большинстве освоенных регионов Беларуси преобладало сельскохозяйственное производство. В центральных районах части страны наблюдалась тенденция к аграрному перенаселению,что вело к малоземелью.ые фабрики: спичечная а Борисове (1881 г.)и Пинске (1882 г.), табачная в Гродно (1862 г.) бумажная в Добруше (1871 г.) и др. В конце ХIХ в. ощутимым становится влияние зарубежного капитала, особенно прусского, на экономику Гродненской губернии. Темпы роста объёма производства и количества занятых наёмных рабочих в мануфактурной и машинной промышленности в 4-7 раз превышали соответственные показатели в мелкой. Реформы 60-90-х годов значительно улучшили политические и правовые условия для развития производительных сил и капиталистических отношений. Другим непременным условием перестройки народного хозяйства на рыночных отношениях было создание соответствующей инфраструктуры — комплекса вспомогательных отраслей хозяйства (шоссейных и железных дорог,). Железнодорожное строительство началось в Беларуси еще при Николае I. 1 ноября 1862 года было открыто движение по железной дороге от Петербурга в Воршаву. В 60-е годы железнодорожное строительство ускорилось. Широко привлекался частный капитал, в том числе иностранный. Центром железнодорожной сети стала Москва. Особое значение имело строительство дороги от Москвы до Бреста Отмена крепостного права вызвала короткую заминку в промышленном развитии страны. Многие отрасли, прежде всего металлургическая, должны были перейти с принудительного труда на вольнонаемный. Но вскоре промышленное развитие пошло по восходящей. В середине 60-х годов в Беларуси наблюдался подъем предпринимательства. Самых значительных успехов в эти годы достигло текстильное производство, которое тогда было ведущей отраслью белоруской промышленности. За 20 пореформенных лет потребление хлопчатобумажных тканей на душу населения в Беларуси удвоилось. Этот рост был достигнут за счет вытеснения домотканых льняных тканей. Значительный рост наблюдался в пищевой промышленности, особенно в сахарной. Среднедушевое потребление сахара за эти же годы также удвоилось (до 2-ух кг в год в начале 80-х годов). Начался экспорт сахара. Народное хозяйство Беларуси, постепенно смыкавшееся с мировой экономикой, начинало испытывать колебания ее конъюнктуры. В 1873 году Белорусию впервые затронул мировой промышленный кризис. В первое пореформенное 20-летие окончательно сформировались основные промышленные районы Беларуси Преобладала текстильная промышленность. Кустарь-одиночка — основа и начало промышленного развития в любой стране. Выходя на рынок, кустарь попадает под власть скупщика. Скупщик постепенно стягивает кустарей в свою мастерскую. Со временем мастерская превращается в фабрику, где ручной труд заменяется машинным. Переход от ремесленной мастерской (мануфактуры) к фабрике называется промышленным переворотом. Промышленный переворот — это долговременный процесс. Показателем его завершения в той или иной стране является наступление такого момента, когда в главных отраслях промышленности основная масса продукции изготовляется предприятиями, оборудованными машинами, работающими на паровой или электрической тяге. В Беларуси промышленный переворот начался в середине ХIХ века. В разных регионах и отраслях он протекал неодинаково. В хлопчатобумажной промышленности он раньше начался и быстрее закончился. А в целом по стране машинное производство победило к концу ХIХ века. Это было связано с промышленным подъемом 90-х годов. Всюду, где происходил промышленный переворот, он в какие-нибудь несколько десятков лет ломал укоренившиеся географические представления современников о своем отечестве. Железные дороги выхватывали из захолустий города и местечки, о которых прежде никто не слышал. Проселочные дороги вдруг наполнялись движением, а прежние тракты зарастали травой. Административные центры отбрасывались на периферию, но зато какое-нибудь село, прежде известное лишь своими искусными кузнецами или ткачами, словно по мановению чьей=то таинственной руки превращалось в огромный город, поднявший к небу десятки фабричных труб.. В 60-70-е годы рабочие, не связанные с землей, составляли лишь небольшое ядро рабочего класса. Обычно это были самые квалифицированные рабочие. В целом же промышленное развитие Беларуси в первое пореформенное 20-летие шло успешно. Оно отличалось органичностью, естественностью. Торговля выявляла потребности рынка, потребности человека. На их основе формировалась легкая промышленность. На основе ее потребностей в машинах, а торговли — в средствах доставки товаров развивались транспорт и тяжелая промышленность. 90-е годы стали периодом бурного развития промышленного сектора экономики. В конце 90-х годов средний прирост промышленной продукции в ведущих отраслях промышленности составлял 12 % и более в год.

Особенно ускорено развивались новые отрасли производства: тяжелое машиностроение, химические производства, электроиндустрия. Широкоежелезнодорожное и промышленное строительство способствовалиускорённому развитиюотраслей по поизводству средств производства. При росте продукции всей промышленности Беларуси в 6,8 раз в тяжолой промышленности объём производства увеличился в 12 раз. Наиболее крупные фабрики и заводы находились в городах. Однако 2/3 фабрик и заводов Беларуси и почти половина занятых на них рабочих были сконцентрированны в деревне. Это в значительной мере обусловлено специализацией белорусской промышленности. Городское население Беларуси за вторую половину ХIХ в. увеличелось в 2,2 раза Его рост привышал темпы роста населения в целом. Городское население в современных границах государства в 1858г. состовляло 293,6 тыс (9%), а в 1897г-655,1 тыс чел (10,3%) Крупных городов в Беларуси не было В конце ХIХ в. только два из них (Минск и Витебск) имели количество жителей от 50 до 100 тыс.человек. Около 500 тыс.жило в то время время в местечках. Большая часть их населения, как и в городах, занималась торгово-промышленной деятельностью. Большое влияное на хозяйственную жизнь Беларуси оказало железнодорожное строительство. В 1862г. через территорию Беларуси прошла Петербургско - Варшавская магистраль, в 1866г. -Рижско-Орловская,в 70-е - Московско-Брестская и Либаво-Роменская.В 80-е гг. начала действовать Полесская железная дорога, с 1902г. Петербургско-Одесская. В результате Беларусь получила более тесную связь между различными собственными регионами, а также с важнейшими индустриальными районами Российской империи.К началу ХIХ в. завершается формирование внутреннего рынка Беларуси. Местные города и предприниматели расширяли троговые связи с Москвой, Петербургом, Прибалтикой,Украиной. Через Беларусь осуществлялисьосуществлялись экономические связи России с заподными странами. В местной торговли потеряли свою роль ярмирки, в место этого активизировали свою роль маказины, торговые лавки. Однако большинство купцов в Беларуси имело не значительный капитал. В 80-е гг. ХIХ в. в Беларусии работали отделения Государственного, Крестьянского, Дворянского банков, Минский коммерческий, Витебский губернский и другие банки. За вторую половину ХIХ в. общее число владельцев промышленных предприятий в Беларуси возрасло с 28,2 тыс в 1860 до 77,1 тыс в 1900г. Сюда включены хозяева ремесленных, мелко капиталистических и мануфактурно-фабричных предприятий. Из них только 2,5% (1897 чел) относилось к крупной и средней буржуазии.В 1890г. среди 343 владельцев фабрик и заводов Беларуси,утчтёных офицальной статистикой, 169 (49,3%) были дворянами, 113 (32,9%) - купцами, 14 (4,1%) -мещанами, 5 (1,5%) - крестьянами. В пореформенной десятилетиии значительно увеличелось торговое предпринимательство. Перепись населения 1897 г. Зафиксировала на территории Беларуси свыше 18 тыс. купцов. По размерам капитала торговая буржуазия в Беларуси преобладала над промышленной. В 90-е годы удельный вес промышленного сектора в валовом национальном продукте постоянно возрастал и Беларусь постепенно превращалась из страны аграрной в индусриально-аграрную. Наряду со старыми промышленными зонами, такими как Владельцы наиболее устойчивых крупных предприятий стали формировать монополистические объединения. Первые монополии появились в Беларуси в конце ХIХ века. Всего их насчитывалось около 5-ти. Они возникали, как правило, в форме синдикатов (сохранение производственной самостоятельности при полном объединении коммерческих структур) и картелей (объединение с целью регулирования цены на сырье и конечную продукцию, условий найма рабочей силы при сохранении производственной и коммерческой самостоятельности). Монополия ограничивает действие свободного рынка. Официально регистрируются знаменитые монополии: “Особая распределительная контора заказов спичечной промышленности”, контролировавшая 95% всего производства спичек, «Союз лесопромышленников Северо-Заподного Края» Начало ХХв.в промышленности Беларуси - периуд кризиса и депресии. В 1908г. началось оживление экономики, с 1909г. - подъём За 1900-1913 гг. количество фабрично-заводских (цензовых) предприятий в Беларуси увеличелось с 799 до 1282, занятых на них рабочих с 31,1 тыс. до 54,9 тыс. человек, объём продукции на 129%, её удельный вес в общем объёме производства - с 33 до 46,54%. Тем не мение, развитие промышленностишло по пути концентрированного производства. В начале ХХв. углубляются связи сельского хозяйствас рынком. Главными отраслями торгового земледелия в Беларуси являлись мясо-молочное производство и винокурение. По уровню механизации сельского хозяйства белорусские губернии были в начале ХХ в. одним из относительно передовых регионов Европейской России. Отработническая система постипенно вытеснялась капиталистической.

4.Улучшение путей сообщения, транспорта и связи.Пореформенная Беларусь располагала значительными внутренними водными путями, однако каналы находились в запущенном состоянии и средства на их расчистку отпускались незначительные. И все же речной транспорт был выгодной сферой вложения капитала. С 70-х годов с ускорением перестройки помещичьегохозяйства на капиталистических началах увеличился сбыт продукции, что привело к росту грузооборота речного транспорта. Основное место среди грузов занимали лесоматериалы, дрова и хлеб, возрастали перевозки пассажиров. Однако несмотря на дешевизну, речной транспорт имел и крупные недостатки – медленное передвижение, прекращавшееся зимой, внутренняя речная сеть охватывала небольшую, притом малонаселенную территорию. Большое влияние на хозяйственную жизнь Беларуси оказало железнодорожное строительство. В 1862г. через территорию Беларуси прошла Петербургско-Варшавская магистраль, в 1866г. –Рижско-Орловская,в 70-е - Московско-Брестская и Либаво-Роменская. В 80-е гг. начала действовать Полесская железная дорога, с 1902г. Петербургско-Одесская. В результате Беларусь получила более тесную связь между различными собственными регионами, а также с важнейшими индустриальными районами Российской империи. К началу ХIХ в. завершается формирование внутреннего рынка Беларуси. Местные города и предприниматели расширяли торговые связи с

Москвой, Петербургом, Прибалтикой, Украиной. Через Беларусь осуществлялись экономические связи России с западными странами. Кроме железных дорог в Беларуси было много грунтовых дорог, но большинство из них были в очень запущенном состоянии, и единственный вид транспорта на них – гужевой был дорогостоящим. Важную роль в конце 19 века играли почтовые тракты. Они проходили по главным губернским дорогам, соединяя губернские центры с большинством городов и с наиболее крупными имениями, расширяли сферу действия почтовой связи. Беларусь являлась частью всероссийского рынка. Для торговли Беларуси был характерен вывоз сельско-хозяйственного сырья и лесных материалов. В то же время она служила рынком сбыта промышленных товаров и зерна, которые вывозились из других регионов России. В то же время происходила централизация капитала, росла роль банков в экономике. Банковский капитал направлялся преимущественно в сферу торговли и мелкого производства, а промышленный кредит не получил значительного развития. В 80-е годы 19 века в Беларуси работали отделенияГосударственного, Крестьянского, Дворянского банков, Минский коммерческий, Витебский губернский и другие банки. Таким образом, развитие путей и сообщения, транспорта и связи, а также расширение торговли, банковской и кредитной системы оказывало большое влияние на развитие капиталистических отношений в промышленности Беларуси.

5.В пореформенный период рост городского населения ускорился. Средний размер белорусского города по численности жителей за пореформенный период увеличился в 2,2 раза. Быстро развивался Минск, который превратился в важный железнодорожный узел и крупный торгово-промышленный центр. Второе место по численности населения занимал Витебск, расположенный на Западной Двине, что содействовало развитию торговли. Медленно развивался лишенной до 1902 года железных дорог Могилев. Обилие дешевого леса и малые капиталы у предпринимателей обусловили преобладание в городах деревянных построек (к 1897 году деревянных домов 90%). Одним из показателей развития городов был рост их доходов, в первые пореформенные годы преимущественно за счет поступлений от расширяющейся торговли. К концу 19 века возросли сборы с интенсивно развивающейся промышленности. С 1859 по 1900 год доходы городов возросли: Гродно – с 9 до 123 тысяч рублей; Брест – с 10 до 90 тысяч рублей; Минск – с 21 до 208 тысяч рублей; Витебск – с 18 до 101 тысячи рублей (2, с. 25). Значительную роль в хозяйственной жизни Беларуси играли местечки. В них обычно находились центры волостей, помещичьи и ремесленные предприятия. Но основное население местечек занималось земледелием. Всего в городах и местечках Беларуси в конце 19 века 1334 тысячи человек, т.е. 20% населения. Важным показателем социально-экономического развития является грамотность населения. По переписи 1897 года в Беларуси было более 1,3 млн. грамотных, т.е. 20,5%, при 19% в Европейской России (6, с. 107). Но тем не менее образование являлось привилегиейгосподствующих классов: духовенства, дворян, купцов и мещан. По данным переписи 1897 года можно представить занятия самодеятельного населения Беларуси.

38. Прынцыпова новай рысай беларускага грамадства XIX ст. з’явілася фарміраванне класа наёмных рабочых — пралетарыяту. Змены ў эканамічным становішчы Беларусі, адмена прыгоннага права, развіццё фабрычна-заводскай прамысловасці i пачатак індустрыялізацыі пераканаўча паказалі яго месца i ролю ў народнай гаспадарцы i грамадскім жыцці.

 

У дарэформенны час пралетарыят Беларусі складаўся з наёмных рабочых мануфактур, першых фабрык i заводаў, а таксама занятых у сферы будаўніцтва, транспарту i сувязі. Паводле падлікаў М. Болбаса, у 1860 г. налічвалася каля 41,5 тыс. наёмных рабочых (без занятых на промыслах i ўладальнікаў майстэрань), у тым ліку 7,8 тыс. фабрычных і мануфактурных2.

 

Адмена прыгоннага права значна пашырыла сацыяльную базу для фарміравання пралетарыяту за кошт былога прыгоннага сялянства. У эканамічных умовах Беларусі сялянам зусім неабавязкова было ісці ў горад, каб далучыцца да прамысловасці і капіталістычнай вытворчасці. Індустрыялізацыя сама ішла ў беларускую вёску ў выглядзе дваранскага прадпрымальніцтва, лесараспрацовак, транспартнага будаўніцтва i эксплуатацыі шляхоў зносін. Усё гэта патрабавала вольных рабочых рук.

 

Сярод рабочых гарадской прамысловасці Беларусі ўдзельная вага выхадцаў з мяшчан была значна вышэй, а сялян — ніжэй, чым у цэнтральнай Расіі i ў цэлым па Расійскай імперыі3. Гэтатлумачылася палітыкай штучнай «урбанізацыі» яўрэйскага насельніцтва ў заходніх губернях, якую праводзіў царызм. У выніку, паводле перапісу 1897 г., яўрэі сярод мяшчан беларускіх гарадоў складалі 77,1 %, a ў паветах — 62,7 %1.

 

У цэлым удзел у фарміраванні беларускага пралетарыяту прымалі ўсе саслоўі, не выключаючы дваран i іншаземцаў. Так, у 1876 г. на адным з буйнейшых у паслярэформеннай Беларусі прадпрыемстваў — Налібоцкім металургічным заводзе князя П. Вітгенштэйна (6 паравых машын, гадавая вы-творчасць 97 тыс. пудоў чыгуна, 64,6 тыс. пудоў жалеза) сярод майстравых было 69 сялян, 7 мяшчан, 16 іншаземцаў i 4 ураджэнцы Каралеўства Польскага. Сярод 290 чарнарабочых — 245 сялян, 4 двараніны, 27 іншаземцаў, 9 адстаўных i бестэрміновых салдат, 2 ураджэнцы Каралеўства Польскага2.

3 цягам часу сярод рабочых усё часцей сустракаліся выхадцы з рабочых сем’яў, патомныя пралетарыі. Гэта была якасна новая з’ява. Выхадцы з сем’яў рабочых ва ўсіх галінах вытворчасці, улічаныя перапісам 1897 г., складалі каля 20 % прамысловага пралетарыяту Беларусі3.

Найболыл шматлікія атрады прамысловага пралетарыяту Беларусі працавалі ў тэкстыльнай, дрэваапрацоўчай i кардона-папяровай, харчовай, металаапрацоўчай i сілікатна-будаўнічай галінах. Удзельная вага фабрычных рабочых у 1900 г. найбольш высокай былаўзапалкавай, шарсцяной,папярова-друкарскай, металаапрацоўчай і харчасмакавай галінах прамысловасці4.

Нацыянальны склад рабочых мяняўся ў залежнасці ад галіны прамысловасці, таго месца, дзе было размешчана прадпрыемства, i нацыянальнасці жыхароў. У буйных гарадах адносна больш было яўрэйскіх, польскіх і рускіх рабочых. У сельскай мясцовасці пераважалі пралетарыі-беларусы. Затое яўрэйскія рабочыя там амаль што не сустракаліся. Не дапускаліся яўрэі i да работы на чыгунках i казённых прадпрыемствах5. Калі ўладальнікам прадпрыемства быў яўрэй, часцей за ўсё нацыянальнасць гаспадара i рабочых супадала. Рабочыя-чыгуначнікі вызначаліся сваім канфесіянальным (пераважнахрысціяне) i этнічным (беларусы, рускія, палякі i ўкраінцы) складам, а таксама высокім прафесійным i адукацыйным узроўнем.

На рубяжы XIX — XX стст. у прамысловасці Беларусі працавалі 237 тыс. рабочых. На чыгунках колькасць рабочых дасягала 25 тыс. У іншых сферах народнай гаспадаркі (рачны i гужавы транспарт, будаўніцтва, гандаль, сельская гаспадарка i інш.) было занята каля 200 тыс. чалавек. Агульная колькасць пастаянных наёмных рабочых у Беларусі ў той час перавышала 460 тыс.6

Беларусь не стала аб’ектам эканамічнай экспансіі Расіі. Пацвярджэннем на карысць самадастатковага развіцця беларускай эканомікі разам з іншымі з’яўляецца адсутнасць канкурэнцыі на беларускай зямлі паміж прамыслова-фінансавымі групамі, Цэнтральна-Маскоўскага ці Пецярбургскага рэгіёна з Варшаўска-Лодзінскім або замежным капіталам. Эканамічныя рычагі кіравання краем даволі ўпэўнена трымала ў сваіх руках мясцовая буржуазія. Гістарычная рэальнасць Беларусі другой паловы XIX ст. не дае дастатковых падстаў, каб характарызаваць мясцовую буржуазію як сацыяльнае аднароднае цэлае. Істотнае значэнне мелі нацыянальныя i рэлігійныя адрозненні. Так, у Беларусі яўрэйскае паходжанне значнай часткі гарадской буржуазіі i дзяленне мясцовых землеўласнікаў на «польскіх» i «рускіх» было прычынай не толькі даволі рэзкай розніцы ў культурных адносінах, але i дыктавала розныя сацыяльныя пазіцыі, далёкія ад класавай салідарнасці. У эканамічнай дзейнасці гэта вяло да саперніцтва, канкурэнцыі i нават варожасці. У пэўнай меры рысы кансалідацыі беларускай буржуазіі назіраюцца толькі ў наступным гістарычным перыядзе, пасля рэвалюцыі 1905-1907 гг. i змен у грамадскім жыцці.

 

Асноўнымі крыніцамі фарміравання буржуазіі Беларусі былі прадстаўнікі саслоўя дваран i купцоў, у меншай ступені — мяшчан i сялянства. 3 адменай прыгоннага права дваране-памешчыкі спалучалі ў сабе функцыі двух класаў: землеўласнікаў, таму што жылі за кошт зямельнай рэнты, i капіталістаў, таму што самі займаліся i кіравалі маёнткамі, г.зн. працэсам вытворчасці i атрымлівалі прыбытак. Існаваў i другі, больш прамы шлях дваран да класа буржуазіі — заснаванне прадпрыемстваў, у тым ліку заводаў па перапрацоуцы сельскагаспадарчай сыравшы i лесу, удзел у акцыянерных кампаніях, банкаўскай дзейнасці, будаўніцтве даходных дамоў, аб’ектаў камунальнай гаспадаркі. Паводле падлікаў М. Болбаса, у 90-я гг. у Беларусі з 741 мануфактуры i фабрыкі 343 (46 %) былі ўласнасцю дваран1.

 

Нярэдка ў асобе двараніна-капіталіста спалучаліся рысы прадстаўніка розных пластоў буржуазіі. Напрыклад, дваранін Ігуменскага павета А. Ельскі з 1887 г. на працягу амаль двух дзесяцігоддзяў быў членам Уліко-вага камітэта Мінскага аддзялення Дзяржаўнага банка i адначасова агентам прыватнага Віленскага зямельнага банка. Разам з братам ён меў маёнтак Гольна ў Гродзенскай губерні (600 дзесяцін). Акрамя таго, яму належалі чацвёртая частка акцый механічнага i л іцейнага завода ў Варшаве, зямел ьны ўчастак i дом у Мінску2.

Значная частка буржуазіі вырасла з асяроддзя яўрэяў — купцоў i мяшчан. Паводле перапісу 1897 г., сярод купцоў пяці беларускіх губёрняў было 84,5 % яўрэяў, 10,7 — рускіх i толькі 1,7% беларусаў. У той жа час яўрэйская буржуазія з’яўлялася ўласнікам больш чым паловы (51 %) фабрык i заводаў3 i займала трывалыя пазіцыі ў крэдытна-фінансавай сферы4.

Буржуазія замежнага паходжання складала нязначную частку сярод капіталістаў Беларусі. Тым не менш у агульнай структуры эканамічнай вытворчасці ix прадпрыемствы часта займалі выключнае месца, вылучаючыся па тыпу вытворчасці, яе памерах, тэхнічнай i тэхналапчнай дасканаласцю. Сярод капіталістаў-іншаземцаў пераважалі выхадцы з Нямеччыны1.

Беларуская нацыянальная буржуазія ў другой палове XIX ст. знаходзілася яшчэ ў стадыі станаўлення і ўяўляла сабою найбольш слабую праслойку мясцовай шматнацыянальнай буржуазіі2. Сярод беларусаў не было колькі-небудзь значнага пласта буйной i сярэдняй прамысловай буржуазіі. Часцей за ўсё беларусы сустракаліся сярод уладальнікаў дробных прадпрыемстваў, размешчаных у сельскай мясцовасці, — млыноў, ганчарных майстэрняў, цагельных заводаў.

Традыцыйнае дзяленне буржуазіі на буйную, сярэднюю i дробную мае даволі ўмоўны характар. Той, хто па сельскіх або местачковых мерках мог лічыцца вельмі заможным, у горадзе або на агульнарасійскім узроўні такім не быў. Да таго ж, маёмаснае становішча магло істотна мяняцца з цягам часу i не заўсёды супадала з грамадскім і палітычным уплывам асобных прадстаўнікоў буржуазіі.

Эліту беларускай буржуазіі складалі менеджэры — наёмныя кіруючыя капіталістычнымі прадпрыемствамі. Яны вызначаліся адукацыяй, здольнасцямі арганізатара вытворчасці, эканамічным складам мыслення. Ме­неджэры дзейнічалі як у дзяржаўных, так i ў прыватных галінах эканомікі – у прамысловасці, на транспарце, у аграрным сектары. Гэта былі дырэктары фабрык i заводаў, адміністратары казённых чыгунак, кіруючыя буйнымі маёнткамі.

У Беларусі паступова складваўся новы сацыяльны пласт — пласт прадпрымальнікаў. Ix яднала не саслоўнае або маёмаснае паходжанне, а здольнасць весці справу на асновах рыначнай эканомікі. Гэта быў новы тып арганізатараў капіталістычнай вытворчасці, гатовых несці матэрыяльную адказнасць за свае рашэнні. Яны адрозніваліся дасканалымі ведамі тэхнікі i тэхналогіі, праводзілі энергічную сацыяльную палітыку на сваіх прадпрыемствах i прымалі актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці. Пры фарміраванні гэтай сацыяльнай катэгорыі выразна выявілася нівеліруючая грамадская роля рыначнай эканомікі. Так, пры ўваходжанні ў гэту групу не было перашкод саслоўнага або этнаканфесіянальнага характару.

Прадпрымальнікі з’яўляліся ключавой фігурай у поспехах беларускай эканомікі. 3 другой паловы XIX ст. яны сталі аказваць уздзеянне на дзяржаўную эканамічную палітыку не толькі праз уласныя эканамічныя намаганні, але i праз свае прадпрымальніцкія прадстаўнічыя арганізацыі. Найбольшым уплывам у Беларусі карысталіся таварыствы сельскіх гаспадароў (існавалі ва ўсіх губернях i шэрагу паветаў Беларусі), з’езды прадпрымальнікаў (суднапрамыслоўцаў, лесагандляроў i інш.) i галіновыя ар-ганізацыі (напрыклад, вінакурных заводчыкаў). У пачатку XX ст. прадпры-мальнікі занялі пануючае месца ў беларускім істэблішменце3.

39. Пасля падаўлення паўстання 1863–1864 гг. на Беларусi адбыўся рэзкi спад сялянскiх выступленняў i на працягу наступных 40 год сялянскi рух нiколi не дасягаў таго ўзроўню, якi назiраўся на рубяжы 50–60 гг., у час падрыхтоўкi i правядзення рэформы 1861 г. У 1864–1880 гг. рэрiстравалася ў сярэднiм толькi 8–10 сялянскiх хваляванняў штогод. У 80-я гады адбыўся адносны ўздым сялянскага руху (амаль падвоiўся ў параўнаннi з папярэднiм дзесяцiгоддзем), але ў 90-я гады наступiў чарговы спад. Xваляваннi сялян былi паасобнымi i неарганiзаванымi.

Арганiзаваны рэвалюцыйны рух на Беларусi пачаў адраджацца толькi ў сярэдзiне 70-х гг. У той час самым радыкальным накiрункам апазiцыйнай грамадскай думкi ў Расii было народнiцтва. Iдэалагiчна яно грунтавалася на тэорыi сялянскага сацыялiзму, заснавальнiкамi якой былi Герцэн i Чарнышэўскi. Народнiкi верылi ў асаблiвы шлях развiцця Расii. Iм вельмi не падабаўся капiталiзм, якi суправаджаўся пралетарызацыяй дробных уласнiкаў. Народнiкi спадзявалiся, што Расiя мае магчымасць пазбегнуць капiталiстычнай стадыi i абапiраючыся на сялянскую абшчыну, перайсцi адразу да сацыялiзму. Сваiх прыхiльнiкаў народнiцтва знайшло, перш за ўсе, сярод разначыннай iнтэлiгенцыi.

З самага пачатку ў народнiцтве iснавалi дзве плынi – рэвалюцыйная i рэфарматарская. Прадстаўнiкi першай асноўным сродкам дасягнення сваiх мэт лiчылi сялянскую рэвалюцыю i рабiлi ўсе магчымае, каб падштурхнуць сялян да рашучай барацьбы супраць самадзяржаўя i перажыткаў прыгоннiцтва. Памяркоўныя народнiкi хацелi перайсцi да сацыялiзму шляхам паступовага рэфармавання iснуючага ладу Расii. У 70-я – пачатку 80-х гг. найбольш папулярным было рэвалюцыйнае народнiцтва, якое выпрацавала тры праграмы дзеянняў: прапагандысцкую (П.Л. Лаўроў), бунтарскую (М.А. Бакунiн) i змоўнiцкую (П.М. Ткачоў).

Народнiцкi рух на Беларусi быў iдэйна i арганiзацыйна звязаны з агульнарасiйскiм. Сярод вядомых расiйскiх народнiкаў 70-х былi ўраджэнцы Беларусi – М. Судзiлоўскi, С. Кавалiк, I. Грынявiцкi, Р. Iсаеў, К. Брэшка-Брэшкоўская, А. Бонч-Асмалоўскi. У другой палове 70-х – пачатку 80-х у Мiнску, Магiлеве, Гродне, Вiцебску, Пiнску, Оршы, Слуцку i iншых гарадах Беларусi дзейнiчалi народнiцкiя гурткi.

Калi летам 1879 г. пецярбургская арганiзацыя “Зямля i воля” раскалолася на “Народную волю” i “Чорны перадзел”, большасць народнiкаў на Беларусi падтрымала апошннюю, якая прытрымлiвалася старой прапагандысцкай тактыкi. У 1879 i 1880 гг. на Беларусь двойчы прыязджаў лiдэр “Чорнага перадзелу” Г.В. Пляханаў. У Мiнску была арганiзавана цэнтральная падпольная друкарня “Чорнага перадзелу”, якая ў пачатку 1881 г. выпусцiла тры нумары цэнтральнага органа арганiзацыi газеты “Черный передел”, столькi ж нумароў газеты для рабочых “Зерно” i дзве пракламацыi. Мiж тым, “Чорны перадзел” праiснаваў нядоўга, у 1882 г. арганiзацыя распалася. Яе былыя прыхiльнiкi пачалi пераходзiць на пазiцыi “Народнай волi”.

У сваей дзейнасцi нарадавольцы рабiлi стаўку на iндывiдуальны палiтычны тэрор супраць прадстаўнiкоў улады. 1 сакавiка 1881 г. пасля некалькiх няўдалых спроб, яны забiлi Аляксандра II. Бомбу ў цара кiнуў ураджэнец Мiнскай губернi I.Грынявiцкi. Кiраўнiкi “Народнай волi” спадзявалiся, што забойства цара з’явiцца сiгналам да народнага паўстання ў Расii. Аднак нiякага паўстання не адбылося, а рэпрэсii супраць рэвалюцыянераў у хуткiм часе прывялi да знiшчэння цэнтральных i многiх правiнцыйных аргаiзацый “Народнай волi”. Рэвалюцыйнае народнiцтва апынулася ў глыбокiм iдэйна-арганiзацыйным крызiсе. Народнiкi на Беларусi спрабавалi аб’яднацца ў адзiную арганiзацыю. У пачатку 1882 г. у Вiльне была створана “Паўночна-заходняя арганiзацыя “Народнай волi”. Праiснавала яна нядоўга. Ужо ў канцы года палiцыi ўдалося арыштаваць членаў цэнтральнай групы. На Беларусi засталiся дзейнiчаць толькi некаторыя мясцовыя гурткi: ў Гродне, Мiнску, Вiцебску, Пiнску, Магiлеве, Горках.

У першай палове 80-х гг. у Пецярбургу iснавалi гурткi студэнтаў-выхадцаў з Беларусi нарадавольнiцкага i лiберальна-асветнiцкага накiрункаў. Падпольна яны выдалi некалькi публiцыстычных твораў, напiсаных на рускай мове. У 1884 г. члены групы “Гоман” (А.Марчанка, Н.Ратнер i iнш.) выступiлi з iнiцыятывай аб’яднання ўсiх народнiцкiх гурткоў Беларусi. Iмi было выдадзена два нумары гектаграфiчнага часопiса “Гоман” (на рускай мове). Iх iдэалам была вольная ад сацыяльнага i нацыянальнага прыгнету Расiя, пабудаваная на аснове федэрацыi самакiруючых абласцей. Гоманаўцы аб’явiлi сябе “Беларускай сацыяльна-рэвалюцыйнай групай”. Яны мелi сувязi з народнiцкiмi гурткамi Мiнска, Вiцебска, Магiлева, але аб’яднаць усiх рэвалюцыйных народнiкаў Беларосi ў той час не былi здольны.

Як i iншыя арганiзацыi рэвалюцыйнага народнiцтва Расii, беларускiя народнiкi перажывалi значны крызiс. У другой палове 80-х – 90-я гг. пануючым накiрункам у народнiцтве становiцца лiберальны. Лiберальныя народнiкi адмовiлiся ад рэвалюцыйных метадаў барацьбы i галоўную ўвагу звярнулi на рэфармаванне зямельнага заканадаўства з мэтай павялiчыць сялянскае землеўладанне i захаваць абшчыну ў весцы. Гэтым яны спадзявалiся вырашыць аграрную праблему. Разам з тым, беларускiя лiберальныя народнiкi цiкавiлiся гiсторыяй i культурай свайго краю, спрыялi развiццю нацыянальнай самасвядомасцi беларусаў.

Пасля рэформы 1861 г. на Беларусi значна паскорыўся працэс фармiравання класа наемных рабочых. Асаблiвасцi сацыяльна-эканамiчнага развiцця беларускiх губерняў – адсутнасць буйных i перавага дробных рамеснiцкiх прадпрыемстваў з невялiкай колькасцю працуючых на iх рабочых, сялянскае малазямелле i мноства яўрэйскай беднаты ў горадзе – стваралi лiшак рабочай сiлы i пашыралi магчымасцi эксплуатацыi пралетарыяту. Так, заработная плата беларускiх рабочых у параунаннi з агульнарасiйскiмi паказчыкамi канца XIX – пачатку XX ст. была амаль на 1/3 нiжэй. У першыя два дзесяцiгоддзi пасля адмены прыгоннiцтва ўмовы працы рабочых нiяк не рэгламентавалiся, адсутнiчала ўсялякая сацыяльная забяспечанасць. Тым не меньш, выступленняў рабочых на Беларусi было ня шмат. У 70-я гады iх зарэгiстравана 7, у 80-я – 10. Толькi ў 90-я гады назiраецца ўздым стачачнай барацьбы – адбылося ўжо 59 выступленняў, прычым 53 з iх у другой палове. Паступова рабочы рух набывае ўсе большую арганiзаванасць i ў канцы ХIХ ст. вылучаецца ў самастойную плынь.

У гэты ж час iдэалогiя народнiцтва пачынае саступаць месца марксiзму. Першае знаемства з марксiсцкай лiтаратурай адбылося яшчэ ў гуртках народнiкаў. Узнiкненне самастойнага сацыял-дэмакратычнага руху на Беларусi звязана з дзейнасцю польскай партыi “Пралетарыят” (утварылася ў 1882 г.) i асаблiва пляханаўскай групай “Вызваленне працы” (утворана ў 1883 г. у Швейцарыi). У дугой палове 80-х – пачатку 90-х гг. у некаторых гарадах Беларусi былi арганiзаваны гурткi, у якiх вывучалiся працы К. Маркса, Ф. Энгельса i iх паслядоўнiкаў. Першыя марксiсцкiя гурткi на Беларусi былi нешматлiкiя i амаль не звязаныя з масавым рабочым рухам.

Аднак ужо з сярэдзіны 90-х гадоў у сацыял-дэмакратычным руху Расіі адбываюцца значныя змены. Пачынаецца пераход ад вузкай гуртковай прапаганды марксізму да масавай эканамічнай і палітычнай агітацыі. На Беларусі гэтаму пераходу шмат садзейнічала рукапісная брашура А.Крэмера “Аб агітацыі” (1893). У той час сацыял-дэмакратычныя арганізацыі ўжо існавалі ў Мінску, Гомелі, Віцебску, Пінску, Смаргоні, Брэст-Літоўску, Гродне, Ашмянах. Так, у Мiнску ў гэты час аформiлiся дзве сацыял-дэмакратычныя групы. Адну ўзначальвалi Я.Гурвiч i П.Берман. Яны разгарнулi агiтацыю сярод яўрэйскiх рабочых дробнакапiталiстычнай i рамеснай вытворчасцi. Другая група, пад кiраўнiцтвам С. Трусевiча вяла прапаганду на буйных прадпрыемствах Мiнска. У красавіку 1896 г. С. Трусевiч удзельнiчаў у рабоце ўстаноўчага з’езда Лiтоўскай сацыял-дэмакратычнай партыi (ЛСДП) у Вiльнi, але не пагадзiўся з яе сепаратызмам i ў маi 1896 г. стварыў Рабочы саюз Лiтвы (РСЛ), якi аб’яднаў iнтэрнацыянальныя рабочыя арганiзацыi Вiльнi, Мiнска i Смаргонi.

40. На Беларусі ідэі народнікаў падзялялі кіраўнікі “правага” крыла “чырвоных” пад час паўстання 1863 года – гэта К.Каліноўскі, В.Урублеўскі, З.Серакоўскі. А з 1874 года ў Пецярбургу пачалі ўтварацца нелегальныя гурткі студэнтаў навучальных устаноў, выхадцаў з беларускіх губерняў. На пачатак 1880-х гадоў наспела неабходнасць стварыць цэнтр беларускага народніцтва ў Пецярбурге, і зроблена гэта было на базе беларускага студэнцкага зямляцтва. Ідэйна неабходнасць беларускага народніцкага руха абгрунтоўвалася яшчэ І.Грынявіцкім і ў ананімных адозвах да беларускага студэнцтва. У 1881 годзе ў адозве “Да беларускай моладзі” ёсць заклік дзейнічаць на карысць Беларусі, але пакуль яшчэ ў межах існуючай палітычнай сістэмы. Прыкладна такіе па складу і “Лісты аб Беларусі”, якія выйшлі ў 1882 годзе пад псеўданімам Даніла Баравік. Але гэта згодніцкая пазіцыя не ўсімі была падтрымана. У 1884 годзе Шчыры Беларус заклікае звергнуць цара разам з іншымі рэвалюцыйнымі сіламі Расіі. У тым жа годзе студэнты пецярбургскіх ВНУ А.Марчанка, Х.Ратнер, М.Стацкевіч, У.Крупскі структурна аформілі Беларускую сацыял-рэвалюцыйную групу “Гоман”, якая існавала з пачатку 1880-х гадоў і пачалі выдаваць аднайменны часопіс (выйшла 2 нумары). Гоманаўцы падзялялі асноўныя палажэнні праграмы “Народнай волі”, але дадаткова яны выступалі за аб’яднанне ўсіх рэвалюцыйных сіл імперыі і распрацавалі пытанне аб існаванні асобнай беларускай нацыі, выставілі патрабаванне сацыяльнага і нацыянальнага разняволення беларусаў у супрацлегласць да афіцыйнай тэорыі “заходнерусізму”. Гоманаўцы так сама спрабавалі абвясціць сябе цэнтрам усіх народніцкіх арганізацый Беларусі, але стварыць адзіную народніцкую беларускую арганізацыю не здолелі – вельмі добра працавала царская сыскная паліцыя і існавалі разнагалоссі паміж мясцовымі гурткамі. З разгромам “НВ” перастала існаваць і група “Гоман”.

41. Рабочы рух. Развіццё капіталістычных адносін у эканоміцы Беларусі прывяло да фарміравання рабочага класа, занятага ў фабрычнай, мануфактурнай і дробнай прамысловасці, на чыгунках і водных шляхах. У сілу спецыфікі прамысловага развіцця рэгіёну (наяўнасць мноства дробных прадпрыемстваў з невялікай колькасцю занятых на іх рабочых) становішча пралетарыяту Беларусі было больш цяжкім, чым у Расіі ў цэлым.

Нялёгкае становішча рабочых (13-14-гадзінны працоўны дзень, нізкая аплата працы, адвольныя штрафы, жабрацкія жыллёвыя ўмовы, адсутнасць страхавога і пенсіённага забеспячэння) вымушала іх да правядзення стачак з вылучэннем патрабаванняў эканамічнага характару. Разнастайнымі былі і формы пратэсту рабочых. Так, у 1864-1865 гг. на будаўніцтве чыгункі Віцебск-Дзінабург асноўнай формай пратэсту былі ўцёкі, а ў 70-я гг. асноўнай формай сацыяльнага пратэсту становіцца стачка. Па няпоўных даных, у 70-я – першай палове 90-х гг. адбылося 23 забастоўкі і хваляванні, якія адрозніваліся ўсё ўзрастаючай арганізаванасцю. Найбольш буйныя хваляванні былі на цагельным заводзе ў Брэсцкай крэпасці (1873 г.), слясарна-кавальскіх майстэрнях Маскоўска-Брэсцкай чыгункі (1876 г.), на будаўніцтве чыгуначных дарог Вільна-Баранавічы (1884 г.), Лібава-Роменскай у Гомелі (1886, 1894 гг.), а таксама ў чыгуначных майстэрнях у Пінску (1893 г.), трыкатажных майстэрнях Смаргоні (1895 г.), рабочых-чыгуначнікаў Мінска (1895 г.). 19 красавіка 1895 г. упершыню рабочыя Мінска, Гомеля, Гродна, Смаргоні адзначалі першамайскае свята.

На чале рабочага руху ішлі чыгуначнікі, адзін з найбольш арганізаваных і буйных атрадаў рабочага класа Беларусі. У цэлым жа рабочы рух 70 – пачатку 90-х гг. заставаўся стыхійным і быў накіраваны на паляпшэнне матэрыяльнага становішча рабочых (павышэнне заработнай платы, скарачэнне працоўнага дня, паляпшэнне ўмоў працы) і супраць спагнання штрафаў.

Аб з’яўленні рабочага пытання ў краіне сведчыла рабочае заканадаўства 80-90-х гг. Заканадаўча было абмяжаваена выкарыстанне дзіцячай і жаночай працы (1882, 1885 гг.), памеры штрафу (1886 г.), даўжыня працоўнага дня (11,5 гадзіны – у 1897 г.). Для выканання гэтых і іншых абмежаванняў была ўведзена ў 1882 г. фабрычная інспекцыя. Аднак прынятыя законы асаблiва не паўплывалi на становiшча рабочых Беларусi. Кантроль за ажыццяўленнем законаў аказаўся вельмі слабым, у дадатак яны не распаўсюджвалiся на дробную і ремеснiцкую вытворчасць, якая значна пераважала менавіта на Беларусі.

У той жа час рабочы рух 70 – першай паловы 90-х гг. падрыхтаваў умовы для пераходу ў другой палове 90-х гг. масавага рабочага руху да свядомай палітычнай барацьбы.

^ Прапаганда марксізму і ўтварэнне рабочых саюзаў. Упершыню планамерную прапагандысцкую работу сярод беларускіх рабочых пачалі весці народнікі. У гуртках, створаных у 1876 і 1877 гг. у Мінску, а таксама ў пачатку 80-х гг. у Магілёве, Віцебску, Гомелі, Брэсце і Гродне, рабочыя займаліся самаадукацыяй, чыталі рэвалюцыйную літаратуру. Пад’ём рэвалюцыйнага руху ў 80-я – пачатку 90-х гг. садзейнічаў абуджэнню інтарэсу рабочых да палітычнага жыцця, распаўсюджванню сярод іх марксісцкіх ідэй.

Знаёмства з марксісцкай літаратурай у Беларусі адносіцца яшчэ да сярэдзіны 70-х гг., калі ў асобных народніцкіх гуртках разам з работамі Ч.Дарвіна і Ласаля вывучаліся працы