Орден Красного Знамени 2 ордена Красной Звезды. «Кайсы гына якка карасаң да, Бары таныш, бар да яп-якын, Әнә «Күлле», «Баскан»

Ул бу фәнни тикшеренү эшенә сугыш башланганчы керешкән була һәм сугыш беткәч, 1948 нче елны гына дәвам итәргә туры килә. Археологик табылдыклар С. Петербург һәм Мәскәү калаларына җибәрелә.

2014 нче елда археолог, Фәннәр Академиясе тикшеренү институтының өлкән фәнни хезмәткәре Николай Истомин, Олы Әшнәк авылында асфальт юл салу алдыннан, казу эшләре алып барганда Алтын Урда, Болгар чорына караган бик күп кенә тарихи экспонатларга юлыга. Аларның күбесе борынгы Болгар, Биләр шәһәрләрендә табылганнарга тиң була. Галим фикеренчә авылга нигез якынча ХIV нче гасыр азагы XV гасыр башларында салынган булырга тиеш. 14 гасырдан алып санаганда 6 гасырдан артык! Хәзерге вакытта әлеге табылдыклар Санкт-Петербург шәһәрендә камераль лабораториядә тикшерү үтә. Авылга нигез салынуның төгәлерәк вакытын галимнәр әйтергә тиешләр. *(“Исследуют Ошняк”! - 9 Августа 2013 - Блог информ Р.Слободского района sloboda-ru.ucoz.ru›blog…oshnjak/2013-08-09-342)

1989 нче елда кабер ташындагы язуны тарихчылар Фәрит Хакимҗанов белән Олы Әшнәктә туып-үскән Илшат Хәлиуллин тулысынча укуга ирешәләр. Бу вакытка кадәр шул ук елда, куфи ысулы белән язылган кабер ташларына нигезләнеп авыл 750 еллар элек салынган дип юбилей чаралары үтә.

Авылның 750 еллык юбилеен үткәргән вакыт, 1989 нчы ел (“Мәйдан” җурналы №-6/2009)

“Сәвилә ташына: “ ...әри Мөхәммәд-хуҗа улы Йәмән Һири Сәвилә зерәте кү. Вафат болту тарих җети җүр җермиси җол сафа айхы...әти ”, тәрҗемәсе – “ ире (ир кеше) Мөхәммәд – хуҗаның улы Йәмәннең кызы Сәвиләнең күмелгән урыны бу. Вафат булды: тарих җиде йөз егерменче ел сәфәр аеның ун...көне иде”. Сәвилә кабере күршесендә аның әтисе Йәмән истәлегенә куелган кабер ташы да бар. Кызганычка, андагы язулар күп вакыт үтү, җилләр-сулар белән нык ашалып беткән, аерым кайбер хәрефләрен генә чамаларга мөмкин.

Зираттагы борынгы таш Гарәп графикасы белән язылган кабер ташы

(Л. Садриева фоторәсемнәре)

Әлеге ташлар якынча 700-750 еллар элек куелыну исбатлый. Тарихчы-галимнәр ул вакыттагы бер кеше гомерен уртача 25-27 ел хисабыннан санап эш итә. Сәвиләнең, аның әтисе Йәмәннең һәм бабасы Мөхәммәт-хуҗаның гомерен нәкъ шушуы кысаларга карап тапкырласак, Олы Әшнәкнең ким дигәндә 1240 елда нигез салынган булуы ачыклана”. *** Ильшат Хәлиуллин, Вахит Байсарлы “Олы Әшнәк", "Мәйдан" җурналы, “Идел-Пресс”,2009 нчы ел, 6 сан,122-123 нче битләр.

Ә бәлки тагы да иртәрәк? Ник дигәндә, беренчедән, кешенең гомере 25 елга гына тигез түгел. Икенчедән, авыл урнашкан урынннан 7-6 чакырым ераклыкта гына Чулман елгасы янында мәшһүр Кашан каласы булган (аны монголлар җимергәнлеге билгеле). Монгол яулары бу шәһәрне җимергәннән соң, Җүчи олысы чорында Кашан шәһәрен берничә чакырым ераклыкта көнбатыштарак урнашкан Шуран авылы янында торгызалар. Кызганычка каршы, 1391 нче елда Аксак Тимер тарафыннан бу шәһәр дә җимерелә.

Кашан шәһәре – Болгар ханлыгындагы Кашан әмирлегенең башкаласы булган. Бу әмирлектә Болгарлар белән бергәлектәторган (союзник булган) кабиләләр яшәгән. Әмирлекләр бар икән, димәк авыллар да бар дигән сүз. Шулар арасында “Олы Әшнәк” (Әшнәк) авылы булуы да бик ихтимал.

Болгар ханлыгында шәһәрләр янында дистәгә якын чакырым ераклыкта авыл-крепостьләр төзелгәнлеге мәгьлүм. Алар дошман яуларыннан шәһәрне саклау, дошман килү турында тиз арада хәбәр итү ролен үтәгәннәр.Гадәттә калкулы, таулы урынга биек башнялар салына торган булган.Бу башнялар шәһәргә кадәр бер-берсенә күз күремендә салынганнар. Дошман яуы күренүгә, башня өстендә учак ягыла, санаулы минутлар эчендә дошман килүе билгеле була.

Шулай ук мондый авыллар товар алышу, сәүдә итү ролен дә үтәгәннәр.

Олы Әшнәк авылының төньяк көнбатышына үтә торган юлны “Пулат юлы” (“Булат” сүзеннән килеп чыккан) дип атыйлар. Билгеле булганча, көнчыгыш Европада яхшы сыйфатлы тимердән эшләнгән сугыш кораллары (кылыч, сөңге, калкан һ.б.) ясау үзәге булып нәкъ менә Болгарның Кашан шәһәре торган. Монгол яулары тарафыннан җимерелгән, ә менә яңадан торгызылган Кашанда сугыш кораллары эшләнгәнлеге билгеле түгел. Димәк, Пулат (булат) юлы атамасының Болгар чорына каравы бәхәссез. Бу мисал да Олы Әшнәк авылына 1239 еллар тирәсендә алдан нигез салынган дип уйларга мөмкинлек бирә.Шулай ук, авыл халкында саклана торган риваять тә бу фикерне раслый сыман. Бу риваятьнең кыскача эчтәлеге түбәндәгечә:

“Авылның көнчыгышында (хәзерге “Кәрәкә күле” янында) калкулык крепость (ныгытма) ролен үтәгән. Монгол яулары һөҗүме башланганнан соң, яуларда җиңелгән күп кенә гаскәри болгарилар шушы ныгытмага киләләр. Аның хуҗабикәсе сылу һәм бик батыр кыз Сөмбеләбикә булган имеш. Монгол яуларына аяусыз көрәшне Сөмбеләбикә җитәкләгән. Бу сугышта ул үзе генә дә дистәләрчә Монгол яу гаскәриләрен юк иткән.Сөмбеләбикә үзе һәм аның батыр сугышчылары туган җирләрен саклап гаиб (вафат) булалар. Сөмбеләбикәне дошманнар үз кулларына төшерә алмыйлар, ул турыдан – туры оҗмахка эләгә, имеш. Шуннан соң җир тетри, калкулык асты иңә, аннан шифалы зәм-зәм суына тиң чишмә бәреп чыгып, күл хасил була. Ул күл – “Кәрәкә күле” дип атала.Күп кенә яралы сугышчылар шушы күлгә кереп яталар, аз гына вакыт эчендә аларның яралары төзәлә, җаннары сихәтләнә.Алар үзләренең вафат булган иптәшләрен авыл урнашкан урыннан көнбатыш якка, Әшнәк елгасы буена җирлиләр.Бу урынны авыл кешеләре хәзердә “Изгеләр зираты” дип йөртәләр. Археологлар тарафыннан бу урыннарның тикшерелгәне юк.

Хәзерге вакытта да “Кәрәкә” күленең ләме төрле тән аывруларын дәвалый дигән фараз яши. Кәрәкә күленә Татарстаннан гына түгел Рәсәйнең төрле төбәкләренннән җәйге эссе көннәрдә дәва табу, ял итү өчен кешеләр килгәннәр. Ләкин,кызганычка каршы, шушы Кәрәкә күле буендагы калкулык та археологлар тарафыннан тикшерелмәгән. Әгәрдә бу эш үткәрелгән булса, авылның барлыкка килү вакыты да шулай ук, төгәлерәк ачыкланган булыр иде.

Кәрәкә күле җирлеге (Л. Садриева фотосы)

Тарихи чыганаклардан безгә Биләр каласының 1236 нчы елда Бату хан гаскәрләре тарафыннан җимерелүе ачык мәгълүм.

Биләр каласы харәбәләре (интернет челтәреннән)

Исән калган халыкның бер өлеше җимерек шәһәрдән качып китәргә мәҗбүр була. Бату гаскәрләре урыс кенәзлекләрен һәм Европаны тезләндерү өчен көнбатышка киткәч, Җик-мәргән һәм Баян-батыр җитәкчелегендәге Болгарлар 1238 елда үз илләрен кабат торгызу өчен милли-азатлык көрәшенә күтәрелеп чыгалар. Шул елларда, Биләр каласы җимерелгәч, шәһәр халкының бер өлеше (күбесенчә хатын-кызлар һәм балалар) Каманың уң ягына күчеп, шул рәттән “Әшнәк” авылына нигез салганнар дигән фикер дә бар. Казан ханлыгы чорында гына “Әшнәк” атамасына “Олы” сүзе өстәлә.

Алексеевск районында “Әшнәк” атамалы авылның булуы да бу бергәлекне исбатлаучы мисал булып тора. Биләр төбәге “Әшнәк” авылы белән элемтәне түбәндәге мисаллар да раслый: Олы Әшнәк авылының берничә ир-аты чиратлап Каманың аръягы, хәзерге Алексеевск районында калган Болын-хуҗа ханның каберен саклый торган булганнар. Казан белән Сафаргәрәй хан идарә иткән вакытта (1524-1549). Болын-хуҗа кабере өстенә ташпулат та төзеп куялар. Хан фәрманы буенча Барямгос, Тюлялчеин Шахкамалов (урыс документларынан шулай барып кергән) һәм аларның 6 иптәшенә Биләр харәбәләреннән 2-3 чакырым ераклыкта Кече Чирмешән елгасы буенда махсус җир дә бүлеп бирелә. Ләкин, 1552 нче елда Явыз Иван Казан каласын яулап алганнан соң, Болын-хуҗа ташпулатын һәм аның сакчыларын юкка чыгаралар. Тик XVII гасыр башында гына яңадан хәтер эшен дәвам итүчеләр табыла. Олы Әшнәк авылыннан Ишбулат Иһәммәтов (Ишмөхәммәтов (Ишмухаметов)), Кече Укмас авылыннан Васильев Теләнче,Читыдан (Питрәч районы) Бәрәмәй Кунаев һәм аның энесе Кадрәч, Кыек Атау авылыннан (Октябрь районы) Иштуган Янсариннар Болын-хуҗа кабере өстендәге ташпулатны өр-яңадан төзеп, үзләре шул урыннан 1,5 чакырым ераклыкта “Әшнәк” дигән авылга нигез салалар. Әмма 1654 елда урыс стрелецлары килеп Биләр кирмәненең калдыкларын һәм ташпулатны кабат җимерәләр, халкын дала ягына куып җибәрәләр. Алар урынына авылга мишәр казакларын китетреп утырталар. Авыл гына исемен югалтмый, ул бүгенге көнгә кадәр “Әшнәк” атамасын йөртә.

Авылдан ярты чакырым ераклыкта борынгы зиратта 1339-1347 нче елларда куелган һәм куфи ысулы белән язылган Олы Әшнәктәге кебек 5 кабер ташы сакланган. Мишәрләр әлеге урынны “мазарка” дип йөртәләр. Алексеевск районындагы “Әшнәк” белән Балык Бистәсе җирлегендәге “Олы Әшнәк” авылын менә шундый борынгы җепләр бәйли. Гаҗәбе шул: Олы Әшнәктә яшәп калган туганнары да читкә куылган ташпулат сакчыларын озак еллар буена онытмыйлар. Олы Әшнәктән Морза Мәмәт Кәмлә 1677-1678 нче елларда патша Алексей Михайлович исеменә берничә тапкыр үтенеч хаты язып, Биләр ягыннан читкә куылган Ишбулат һәм аның энесе өчен ясак түләргә рөхсәт сорап мөрәҗәгать итә.

Алексеевск районы, Әшнәк авылы мәчете (интернет челтәреннән)

XIV-XV нче гасырларда «Олы Әшнәк» авылы Кашан әмиренә буйсынып яши. Авыл кешеләре әле бүген дә тау һәм сыртларны “каш” дип телгә ала, сөйләмдә “Кашан юлы”, “Кашан” дигән сүзләрне куллана. Урыс басканнары XV нче гасырда Кашан каласын, 1556 нчы елда Чаллы кирмәнен җимергәндә Олы Әшнәк халкы бик зур кайгылар кичерә. Аксак Каратун 1742-1743 нче елларда якын-тирәдәге барлык мәчетләрне җимергән вакытта, Олы Әшнәк авылы халкы илахи сихри көч белән 1640 нчы елда төзелгән мәчетләрен саклап кала алганнар. Авыл халкы 1705-1708 нче еллардагы Алдар-Күчем фетнәсендә дә, Пугачев яуларында да актив катнашалар, батырлык күрсәтәләр. Бу турыда тарих фәннәре докторы, күренекле тарихчы Сәлям Хатыйп улы Алишев үзенең “Каһарман бабайлары” дигән китабында билгеләп үтә. Авыл кешеләре Мәгьсүм Гомәров җитәкчелегендәге полкка туплана. 1812 нче елгы Ватан сугышында байтак кына авыл кешеләре ополчениягә языла. Граҗданнар сугышы чорында кызыл гаскәрләр сафында сугышучылардан авылда җиде кеше табылды. Галим бабай Галимов кызыл гаскәрләр сафында сугышканда, колчак армиясе тарафыннан әсирлеккә төшә. Колчакчылар “үлем боҗрасына” дүртесен төяп алып китәләр һәм кызыл армеецларны шунда атып үтерәләр, ә Галим бабай качу бәхетенә ирешә, суга сикереп, ярга йөзеп чыга. Ә Гражданнар сугышында катнашкан Җәләл бабай Җамалиев үзенең истәлекләрендә болай дип сөйли: “...мин иң беренче Колчак армиясендә сугыштым, берничә айдан качып киттем, аннан соң “кызыллар” үз сафларына алдылар. Сугышны 1921 елда Омск губерниясе “Тар” фронтында тәмамладым”.

Олы Әшнәк авылы 14-15 нче гасырларда бик нык зурая һәм киңәя. Авыл картларының сөйләвенә караганда аның буе 3 чакырымнан да артып киткән, ә киңлеге 1 километр чамасы булган. 1391 енче елда Кашан шәһәре җимерелгәннән соң, авыл кинәт зураюы, шушы шәһәр халкы хисабына арткан дип фараз итәргә нигез бар. Җирле сөйләмдә шәһәрне еш кына “кала” дип әйтү киң таралган.Аннан соң моңа өстәп “Эзәр” атамасы турында да әйтергә кирәк. “Эзәр” атамасы ул – “билбау” дигәнне аңлата. Хәзер дә “эзәр” дип йөртәләр (бу атаманың Болгар чорында киң таралганы мәгълүм).

Тарихчы Д. Кикильман 1566-1568 елларга И. Болтеннның 1606-1603 нче елларга төзелгән санаулы китапларында элгәрәге Казан патшалыгы авыллары буларак, Олы Әшнәк һәм Кече Әшнәк авыллары теркәлгән. Димәк, Олы Әшнәктән чакырым ярым ераклыктагы Кече Әшнәк авылының Олы Әшнәкнең борынгы тарихы белән уртаклыгы юк. Иван Грозный яулары басып алганчы Кече Әшнәк кешеләре Шәһри Казан тирәсендә яшәгән булганнар.

Әшнәк авылы урнашкан төбәкне канализацияләү 18 енче гасырның урталарында гына башланып китә. 1718 нче елда Петр 1 патшаның Указы буенча Казанда адмиралтейство (суднолар, кораблар) эшләгән. Хәзерге Әшнәк авылы урнашкан урынның көньяк-көнчыгышында иксез-чиксез, Чулман елгасына кадәр җиткән, кораблар төзүгә яраклы имәннәр үскән. Элек шушы урманлыклар уртасынныан зур гына инеш аккан. Бу инешне соңыннан ”Лашман елгасы” дип атый башлаганнар. Хәзер дә авылда “ Лашман юлы” “ Лашман чокыры” “Лашман төбәге” дигән атамалар яшәп килә. Эчтәлегенә килгән вакытта, ул атама урман кисүчеләр, урман әзерләүчеләр дигәнне аңлата. Авыл кешеләре нигездә дәүләт крестьяннары - “лашманчылар” булып та эшләгәннәр. **** Гарипова Венера Миңнулла кызы, Гарипов Ильяс Нәҗип улы һәм мәктәп музее эзтабарлары тарафыннан җыелган мәгълүмат, Олы Әшнәк авылы.

“Лашманчылар”- Петр I заманында ясала башлаган сугыш көймәләре өчен, агач кисүче крәстианнар. Лашман сүзе немецчәдән- “Laschmann” – «кисүче кеше» дигән сүздән алынган. 1721 елда махсус штаб ачыла һәм лашман хезмәтенә башта 170 мең, соңрак 120 мең кеше билгеләнә. Шул вакытлардан башлап, сугыш көймәләре ясау тукталганчы һәм лашман хезмәте беткәнче, халыкның имән кискәне исбатланса, ул яман җәзага тартыла һәм аңа үлем куркынычы яный.Лашман хезмәтенә язылган кеше 15 яшьтән 60 яшькә кадәр хезмәт иткән. Байлар яллап эшләткәннәр. Үз кул көчләре белән эшләмәгән өчен, байлар казнага 2 сум 30 тиен акча түләгәннәр. XVIII йөз дәвамында лашманчыларга эш хакы түбәндәгечә түләнә: 1729 елда көнлек хезмәт хакы 4–6 тиен, 1757 елда 5–8 тиен, 1776 елда 10–16 тиен, 1782 елда 10–20 тиен, 1797 елда 20–40 тиен (җәяүлегә – 20 тиен, атлыга – 40 тиен) булган.Петр I заманында лашманчылар бер нинди дә салым түләмәгәннәр. Ул үлгәч, аларны, башка халыктан алган төсле, салым түләтеп, башка төрле эшләр эшләтеп, солдатка да ала башлаганнар. Хәтта хөкүмәт аларның иткән хезмәтләре тәкабеленә мунчадан алына торган бер сум салымны да алудан туктамаган. 1859 елда «Лашман» хезмәтен, атлы һәм җәяүлесен дә бетерәләр.