Фонетикалық типология

1. Тілдер дыбыс құрылысты және буын құрылысты болып бөлінеді. Дыбыс құрылысты тілдерді сөздер дыбыстардан құралса, буын құрылысты тілдерде буындардан құралады. Буындар одан әрі бөлшектенбейді, ол тек инициаль (буынның басы) және финальға (буынның соңы) бөлшектенеді. Мысалы, еуропалық тілдер дыбыс құрылысты, Қытай тілі буын құрылысты. Дыбыс құрылысты тілдерде дыбыстар болады да, әріптермен жазады, буын құрылысты тілдерде дыбыстар болмайды, олар иероглифтермен жазады.

2. Монотониялық және политониялық тілдер. Монотониялы тауыс тоны сөз мағынасын ажыратпайды. Политониялы тілдерде сөздің мағынасын ажырататын дауыс тоны. Яғни сөздің айтылу әуені оның мағынасын көрсетеді. Политониялы тілдерге мысалы, Қытай, Вьетнам тілдері жатады. Онда сөздің мағынасын айтылу әуені анықтайды. Монотониялы тілдерде сөздің мағынасын оның құрамындағы дыбыстар анықтайды. Мысалы ағылшынғ орыс, қазақ, араб тілдері.

Синтаксистік типология. Синтаксистік типология бойынша дүние жүзі тілдері үш топқа бөлінеді.

1. 1. Номинативті тілдер – бұндай тілдерде бастауыш негізгі (атау, исходный) септігінде тұрады да баяндауышпен жақ бойынша қиысады, баяндауыш немесе көмекші етістік соған сәйкес жіктеледі.

2. 2. Эргативті тілдерде етістіктің салт немесе сабақты болуына қарай, белгілі бір септіктерді керек етуіне қарай бастауыштың (субъектінің) тұлғасы өзгеріп отырады, ал толықтауыш осы өзгерістерге керісінше басқа тұлғаларға орайласады. Яғни олардың тұрақты тұлғасы болмайды, бұл тұлға етістіктің қажетсінуіне байланысты.

3. 3. Посессив (пассив) тілдерде етістіктер актив және пассив болып күрт қарсы қойылады да. Бастауыштың тұлғасы осыған байланысты болып келеді.

4. Қазіргі номинативті тілдердегі етіс каегориясы осы өзгерістердің модификацияға ұшыраған бір тармағы болуы керек: етістер өзгергенде бастауыштар мен толықтауыштар (объектілер мен субъект) да өзгеріп кетеді.

Морфологиялық типология

Типологиялық классификациялардың ішінде ең жете зерттелгені морфологиялық типология. Онда әлемдегі тілдерді тұлғалық түрлену жүйесі бойынша топтастырады.

1. Түбір тілдерде сөз түрлендіруші аффикстер болмайды, сөздер орын тәртібі арқылы байланыса береді (қытай тілі).

2. Агглютинативті тілдерде жұрнақтар мен жалғаулар кең таралған және олар түбірдің үстіне бірінен соң бірі үстемеленіп жалғана береді де сөз ұзара түседі. Әлгі қосымшалар бір мағыналы болады, ал түбір өз тәуелсіздігін сақтайды, өзгермейді (қазақ тілі). (көше-көшелер-көшелерге-көшелерімізге).

3. Флективті тілдерде қосымшалар түбірдің көрінісіне өзгерістер енгізеді және ол қосымшаларда көп мағына болады, сондықтан сөздің көлемі ұзармайды, түбір өз ішінен өзгереді (орыс тілі). (улица-улицы-улицам-улиц)

Интеграция - өзіндік тілдік ерекшеліктері бар қауымдардың бір – бірімен жақындасуларының, араласып бірігулерінің нәтижесі.

ЕМТИХАН БИЛЕТ

1. Тіл білімінің теориялық мәселелері. Фонетика, фонология, лексикология, морфология, синтаксис және мәтінтану салаларының мәселелері;

- Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өзекті мәселелері;

- Когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері;

- Семантикалық зерттеулердің проблемалы;

- Функционалдық стилистика мәселелері;

- Мәдениетаралық коммуникация және оның лингвистикалық аспектілері.

Сөзжасам жүйесiне қатысты зерттеулердiң әр түрлiлiгiне қарамастан,оған қатысты мәселелер толық шешiлдi деуге болмайды.Мұның себебi сөзжасамдық тәсiлдердi синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалық деп бөлудiң таза құрылымдық сипатқа негiзделгендiгiнен болса керек. Мәселен, зерттеушiлер сөз тудырушы қосымшаларға жатқызып жүрген -дай,-дей,-сыз,-сiз,-ша,-ше,-ғы,-гi арқылы жасалған сөздердiң бәрiн жаңа сөздерге жатқыза аламыз ба? Сондай-ақ, сан есiм сөзжасамында қарастырылып жүрген -ыншы,-iншi,-ау,-еу,-ар,-ер секiлдi қосымшаларды сөзжасам қатарына қосуға бола ма? - Сөзжасам қосымшаларына байланысты проблемалардың бiрi – өнiмдiлiк, өнiмсiздiк, құнарлылық, құнарсыздық қасиеттерiн айқындау критерийлерiн ғалымдар әркелкi қарастырады. Аналитикалық тәсiлдiң түрiн көрсетуде де бiрiздiлiк жоқ. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамында сөзжасамдық бірліктерді (үлгі, тип, ұя, оның түрлері, тізбек,саты, тарам, қалып,шеп, жұп, перифраз, т.б.) жүйелеу, бір ізге түсіру, сондай-ақ сөзжасамдық талдау жасаудың белгілі бір жүйесін жасау мәселесі де ғалымдардың алдында тұрған міндет.

- Морфологияда шырай категориясы (шырайдың грамматикалық топтарына қарай бөлуде бірізділіктің жоқтығы байқалады. Қазақ тіл білімінде шырай категориясының грамматикалық сипатына А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ғ.Мұсабаев, Ә.Төлеуов, А.Ысқақов, М.Томанов, Ы.Маманов, С.Исаев т.б. ғалымдар арнайы тоқталған.

- Ы.Маманов шырай категориясына байланысты екі мәселенің басын ашып берді: бірі – шырай категориясындағы жай шырай деп аталатын түрінің шырай формасы бола алмайтындығы, оның басқа шырай формаларына негіз болатын түбір сөз екендігі, екіншісі – ғыш, -шыл, -қай т.б. жұрнақтарының шырай жұрнақтарына жатпайтындығы, оларды грамматикалық абстракция жасамайтындықтан сөзжасам қосымшаларына жатқызу қажеттігі ), көптік форма туралы (қазақ тілінде бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып арнайы тоқталған ғалым – профессор М.Балақаев (1940). Сондай-ақ Н.Оралбаева (1959), А.Д.Данияров (1965), А.Ысқақов (1965) еңбектерінде жалғасын табады. Ы.Маманов көптік формаға байланысты мынадай тұжырым жасаған: «Қазақ тілінде грамматикалық көптік форма біреу-ақ. Ол –лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер қосымшалары арқылы жасалады), Ы.Маманов қазақ грамматикасындағы нөлдік форма туралы.

- Мәтінтануға қатысты қазақ тіл біліміндегі бірнеше проблеманы көрсетеді: 1) текстологиялық зерттеулердің жолға қойылмауы; 2) мәтінге қалай болса, солай қарау: а) тарихи мәтіндерді, ә) кейінгі жаңа жазба мәтіндерді да жариялану барысында кемшіліктердің жіберілуі, б) мәтіндер қазына іспетті, көне мен ескіліктердің топтастырылған орын екені, в) ескілер мен көнеліктердің мән-мағынасын ашуда да мәтіндердің көмегі көптігін ескерусіз қалып отыруы

- Функционалды стилистика қандай да бір байланыс саласындағы коммуникативті міндетке тәуелді тіл қызметінің заңдылығын зерттейтін ғылым. Ол бәрінен бұрын функционалды стильдердің айтылу жүйелігі мен өзіндік қызметі және өзге де функционалды‑стильдік ерекшеліктерді, яғни «стиль ішіндегі» жанрлық жағдаяттарды қарастырады.

- Когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері когнитивтік ұғымдардың: фрейм, гештальт, схема, сценарий сияқты түрлері әлі де зерттеуді қажет ететіні. Бүгінде концепт, когниция ұғымдары зерттелуде.

- Мәдениетаралық коммуникацияның ғылым ретінде қалыптасуы түрлі мәдениет өкілдерінің өзара қатынасы проблемаларын өзектендіру салдарынан маңызды мәнге ие болады. Мәдениетаралық қатынаста туындайтын барлық проблемаларды социолингвистер үш негізгі себепке тоғыстырған: 1)түрлі мәдениеттердегі мәдени құндылықтардың жиынтығыатауның дифференцияналды сипаты - мәдени құндылықтардың әрбір жеке алынған жүйесі белгілі бір әлеуметтік топқа тән. Мысалы, бір жатақханада тұратын студенттер әр түрлі дінді ұстанса, мінез-құлықтары да әртүрлі болады. 2) әлеуметтік қатынастар шекарасының айқынсыздығы (нақты шектің болмауы) 3)мәдени топтарда үстем идеолгияның болуы.

1. 2. Неофункционализм принципі, негізгі ұстанымдары. Неофункционализм, экспланоторлық, когнитивизм қазіргі лингвистикалық парадигманың әдіснамалық қағидаттары. Е.С.Кубрякова пікірінше, неофункционализм - тіл қызметінің және айтылым мақсатыең күрделі түсінігіне сүйенетін тіл білімінің жаңа бағыттарының бірі. Париж структуралистері тілдік бірліктерге белгілі бір қызметтерді жүктеуге тырысты. Қазіргі тіл білімінде керісінше мүмкін қызметтер жүйесі анықталып, содан кейін сол қызметтерді атқара алатын тілдік бірліктер анықталады. Неофункционализм функциналды грамматика, мәтін лингвистикасы, функционалды лексикология мен фразеология мәселелерін қарастырады.В.Г. Адмонидің, Ф. Данештің, А.В. Бондарконың, Р.М. Теремованың, З.К. Ахметжанованың, Б. Шалабайдың, А.Б. Салқынбайдың, Қ.Т. Рысалдының, Т.Н. Ермекованың, Б. Қапалбековтың т.с.с. еңбектері функционалды грамматиканың іргесін қалауға негіз болды. Семантикалық категорияларды функционалды-семантикалық өріс түрінде қарастыру көптеген нәтижелерге жетуге себеп болып жүр. З.К. Ахметжанова функционалды-семантикалық өрістерді моноорталықты және көпорталықты деп екіге бөліп қарастыруды ұсынады. Бұл екеуінің алғашқысында, яғни, моноорталықты түрінде, ядрода орналасатын – грамматикалық категория, шеткі аймақта лексика-грамматикалық, лексикалық, контекстуалды тәсілдер орналасады. Ал көпорталықты түрінде ядроның өзі болмайды, ядролық компоненттің қызметінде жекелеген формалар мен синтаксистік құрылымдар жұмсалады.

3. Нейролингвистиканың ғылым ретінде қалыптасуы. А.А.Игісінова: «Тілдік қабілетті жетілдіруде лингвистиканың алатын орны ерекше, алайда нейроғылымның заңдылықтарын білмейінше, тілдік қабілеттің жоғары мәресіне жету мүмкін емес. Бұл жерден байқайтынымыз, тілдік қабілетті және тілдік қызметті ми арқылы ұйымдастыруды түсіну үшін ең алдымен, жоғары психикалық функциялардың негізінде жатқан жалпы қағидаларды білген жөн»,– дейді [1, 55 б.]. Тілді абстрактылы түрде емес, шынайы болмысында түсіндіргенде, оның барлық жүзеге асу үдерісі адам миының қызметіне тікелей байланыстылығы көрінеді. Сөйлеу тілінің өзгешелігі, интонация, ырғақ, эмоция, сөздер мен 116 сөйлемдердің дұрыс құрылуы немесе керісінше грамматикалық, лексикалық қателер, сөйлеу кезіндегі іркіліс, кідіріс т.б. көптеген құбылыстар – ми қызметінің жемісі.

Е.И. Горошко сол жақ жарты шардың қызметіне: «сөздерді топтастыру және тану; абстрактылы лексика мен квазисөздерді қабылдау; дыбысты сөйлесімнің аналитикалық кодталуы мен декодталуы; сөздердің морфологиялық мүшеленуін түсіну (опора на собственные языковые связи при обработке лексики); сөздердің валенттілігіне қарай актуалдануы; сөздің өзгеруі; сөздің туылуы; күрделі синтаксистік құрылымдардың мүмкіндігі; грамматикалық құрылымдардың (үстеу, көмекші етістіктер, етістіктің белгілі бір формалары) қалыптасуына қатысатын лексиканың қолданылуы; сөйленімнің құрылымдылығы, қағидалылығы (концептуальность), тиянақтылығын, оң жақ жарты шардың қызметіне: сөйлесімнің дыбыс ырғағын (тембр голоса) жасау мен қабылдау (сонымен бірге, сөйлемнің актуалды мүшеленуімен байланысатын просодикалық элементтердің бөлінуі); нақтылы лексиканы тану; сөйлесімде дайын сөз формаларының біртұтас бөлінбейтін бірліктер ретінде айтылуы, яғни номинацияның біртұтастығын қамтамасыз етеді; нақтылы мазмұнды сөйленімдердің толықтырылуы, сөйленімнің тілден тыс шындық пен жеке тәжірибеге бағыт-бағдарына жауап беретінін» жатқызады.

Байқағанымыздай қазақ нейролингвистикасының сұлбасын жасау үшін шетел лингвистикасына жүгіну қажеттілігі туады. Өйткені осы салада қарастырылған ғылыми- зерттеу жұмыстары, зертханалық-тәжірибелік жинақталған нәтижелер бар. Айталық АҚШ- тың Чикаго университетінде жасаған зертханалық жұмысында бала тілінің дамуы қоршаған ортаға байланысты екендігін анықтайды. Сол сияқты сөйлеген кезде адамның даусы мен бетәлпетінің қозғалысы сәйкес келу керектігін сәбилерге жасаған сынақтарынан көрсетеді. Алты айлық бала барлық дауысты, кез келген тілдің иірімін ажырата алады екен. Бір қызығы бала он айға толғанда ересектер сияқты барлық тілді ажырата алмай қалады екен. Бұл туралы отандық еңбектерден ғалым Б.Хасанұлының «Ана – ата мұра» атты монографиясында жан- жақты айтылған. Ана тілі баланың туылғанынан бастап анасының тілінде шығатын тілі, ғалымның өз сөзімен айтқанда «ана тілі – адамның емшек сүтімен бойына дарыған өмір бойғы серігі» [6, 47 б.]. Сонымен бірге Б.Хасанұлы басқа тілді білу үшін де өз ана тілін жетік меңгеру керектігін баса айтқан. Шындығында да балабақшаға немесе бірінші сыныпқа барған бала өз ана тілінің қыр-сырын енді ғана үйрене бастайды емес пе? Қазіргі білім беру жүйесінде бастауыш сыныптан бастап шет тілдерін үйрете бастайды. Өз ана тілінің грамматикасын толық меңгеріп үлгермеген бала шет тілінің грамматикасын қалай үйренуі мүмкін? Баламен ұғынысуға адамның бетәлпеті қандай қызмет атқарса, жест, реплика да соншалықты қажет. Баланың тілді үйренуі үшін сегіз ай, бір жасынан бастап жест пен назар аударуды қажетсінеді. Баланың туылғанынан бастап түрлі репликалар арқылы қатынас орнатуға болады.

Нейролингвистика тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика салаларымен тығыз байланыста қарастырылып, соның ішінде психолингвистика ілімімен етене жақын болып келеді. Себебі ми қызметінің өзгерісі мен табиғи қалыптасқан функциясына байланысты сөйлеушілердің психикасы, мінез-құлқы анықталатындықтан психология нейрологияның мәліметтеріне сүйенеді. Қорыта келе айтарымыз, қазақ тіл білімінің нейролингвистика саласы дамуы үшін тілші ғалымдар адам миының дамуындағы жас ерекшелігін, гендерлік сипатын ескере отырып, бірнеше маңызды мәселелердің шешімін табуы тиіс. Ол мынадай сатылардан тұруы мүмкін: - нейрология ғылымын жетік меңгерген тілші мамандар дайындау; - нейролингвистикалық тәжірибелер жүргізетін, түрлі техникалық құралдармен жабдықталған зертханалар ашу; - алынған нәтижелерді сұрыптап, ғылыми негізге салу.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Қазақ грамматикасындағы зерттеулердің теориялық-әдіснамалық проблемалары. Грамматиканы оқыту - оқушының сөйлеу, жазу тілі дағдысын, мәнерлі оқуын, орфографиялық, пунктуациялық және стильдік білім дағдыларының қалыптасуының, дамуының негізгі кілті болып

табылады. Оқушыларға морфологиядан білім берілгенде сауатты жазуда

тыныс белгілерге байланысты мынандай мәселелеріне назар аударылады:

морфологияның сөз және оның грамматикалық көрсеткіші туралы ілім

екендігі игертіліп, грамматикалық қандай мағына мен қызметке не болып

тұрғанына қарай сауатты жазуға болатыны ескертіледі. Х.Арғынов «Қазақ тілінде өз ойын дұрыс айтып я жазып бергісі келген адамға қазақ тілі синтаксисін білу – ең негізгі, ең басты шарт», - деп жазды. [57, 27]. Сондықтан қазақ тілі синтаксисінің саналы да терең білімі бар оқушыға ана тілінде оқытылатын басқа пәндермен жеңіл де берік білім ала ойын өзгеге ашық та айқын етіп жеткізу, өзгенің ойын дұрыс түсіне білу үшін синтаксистен білім берілумен қатар олардың тыныс белгілерін дұрыс қоюға үйретіледі.

2. Тіл саясаты және тілдік жағдаят. Тіл саясаты - тіл тағдырын белгілейтін мемлекеттік шаралар жүйесі. "Тіл саясаты" ұғымы алғашында "ұлттық саясат", "шаруашылық саясат" терминдерімен қатар пайда болып, өзінің мазмұны жағынан партиялық жәнемемлекеттік саясаттың ұлт мәселесіндегі тілге қатысты жағын білдірген.

Ал, кейінірек бұл терминнің мазмұныкеңейтіліп, әлеуметтік сөйлеу дәстүрін саналы бағытта басқару деп түсіндірілді. Басқаша айтқанда, тілдік даму процесін және оны басқарудың стихиялығына жол бермеуді көздеген саясат болды. Тіл саясаты - тілдік дамуға қоғамның саналы ықпал етуінің теориясы мен тәжірибесі, яғни, қолданыстағы тілдерді белгілі бір мақсатта және ғылыми негізде басқару және тілдік жаңа қарым-қатынас қүралдарын жасау болып табылады. Қазіргі кезде ұлт тілдері мәселесі өзекті мәселе болып отыр. Адамзат тарихында жүздеген тілдер жойылып, "өлі тілдерге" 25 айналып кетті. Бәрінің де жойылу себебі – одан зор тілдің шығуы. Ал, оның өзі әділетсіз тіл саясатының салдары болып табылады. Тілдік жағдаят орыс. (языковая ситуация) – бір тілдің немесе бір территориялык-әлеуметтік ортада қызмет ететін тілдік формалардың (жергілікті, әлеуметтік диалектілер, койне, жаргон, тілдің функционалды стильдік түрлері) белгілі географиялық аймақ, болмаса саяси-әкімшілік құрылым шегінде өмір сүру формасының жиынтығы. Тілдік жағдаят – әлеуметтік тіл білімінің зерттейтін мәселесі. Тілдік жағдаяттың бірнеше типологиялык түрі бар. Олар сандық, сапалық және бағалық белгілері 21 аркылы анықталады. Тілдік жағдаяттың сандық белгілеріне: тілдік жағдаятқа катысты тілдердің саны, олардың әрқайсысында сөйлеушілердің саны, коғамдық қатынаста әр тілдің қолданылу аясының мөлшері, қолдануда басым тілдердің саны т. б. жатады. Тілдік жағдаят бір компонент (бір ғана тілден тұратын) болуы мүмкін, бірақ сирек кездесетін құбылыс.

Мемлекеттік тіл – көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, баспасөз бен байланыс (почта, телеграф т. б.) орындарында, құқық қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады.

 

Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демократиялық қоғамды белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебеге (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында (1997 ж.) анық айтылған. Кеңес заманында КСРО-ның Конституциясында және басқа да мемлекеттік құжаттарда ашық айтылмаса да, орыс тілі іс жүзінде (де-факто) мемлекеттік тіл функцияларын орындады.

Қазақ тілі – мемлекет құрушы этностың тілі. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995), Тiл саясаты туралы тұжырымдамасы (1996) және осыларға негiзделген Қазақстан Республикасындағы Тiл туралы Заңы (1997) республикадағы тiлдердiң ұлтаралық жарастық пен рухани ынтымақтастықтың құралы ретiнде қызмет етуiн және тiл алуандығын көздейдi. Республикада мемлекеттiк тiл ретiнде бiр ғана тiлге – қазақ тiлiне конституциялық мәртебе берiлiп отыр.

Мемлекеттiк тiлдiң қоғамдық қызметi. Мемлекеттiк тiлдiң қоғамдық қызметi қоғамдық өмiрдiң аса маңызды мынадай салаларында жүзеге асады: басқару, ақпарат, бiлiм беру мен тәрбие (мектепке дейiнгi мекемелер, 23 бастауыш, орта мектеп, жоғары мектеп), ғылым мен техника (ғылыми-зерттеу мекемелерде); қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, ғылымның салааралық түрлерiнде, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, iс жүргiзу саласында; мемлекеттiк, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесi, спорт, туризм; денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерiнде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; мәдени мекемелерде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және бiлiм беру iсiнде; шаруашылық жүргiзу және ұйымдастыруда; өндiрiс және өнеркәсiп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетiн республикалық, республикааралық‚ халықаралық құрылтай, конференция, мәжiлiс, жиындар т.б. Сонымен, қазақ тiлi – дәстүрлi, тұрақты, қатаң тiлдiк нормасы бар, стильдiк тармақтары сараланған, жалпыхалықтық тiлден ұлттық деңгейге көтерiлген тiл.

Ресми тіл – заң, сот, оқу, т.б. ресми кеңсе қызметінде мемлекеттік тілмен қатар қолданылатын негізгі тілдердің бірі. Әдетте, көп ұлтты елдердің конституцияларында кейбір тілге ресми мәртебе берілгені белгіленіп отырады. Мемлекеттік тіл – сол елдің мемлекет, қоғамдық, саяси, экономика, әлеум. аяларында кеңінен қолданылатын басты тіл. Ресми тілдің қолданылу аясы мемл. тілге қарағанда тар, функционалды рөлі ерекше көрсетілмейді. Сондай-ақ Ресми тіл кейбір ұлт-ұлыстардың бір аймақта шоғырланып өмір сүруіне байланысты белгіленуі мүмкін.

Қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде толықтай қызмет етіп отырған жоқ. Оның себебі көп: нарықтық экономиканың ықпалы, бұрыннан қалыптастып қалған орыс тілінің мемл. басқару, ақпарат, ұйымдастыру саласындағы үстемдігі т.б.

Ана тілі – белгілі бір этностың қалыптасып, ұлт деңгейіне дейін үздіксіз дамуына ұйтқы болып келген және сол этностың негізгі тілі саналатын, өзара қауымдаса тіршілік етуіне қажетті тіл.

Этникалық тегі географиялық қоныстану аумағы, шаруашылық жүргізу тәсілдері ортақ адамдар қауымы мен мүшелерінің ана тілі арқылы ортақ дүниетанымы, ұғым-түсінігі, мінез-құлқы, наным-сенімі, сезіну қасиеттері – бір сөзбен айтқанда, ұлттық ділі қалыптасады.

3. Тіл және оның өмір сүру формалары. Тіл абстракциялық дүние ретінде тіл иелерінің санасында болады. Ал қоғамда тіл түрлі қолданыста көрініс беріп, өмір сүру формалары болады. Ұлттық тіл тілің өмір сүру формаларының ең негізгісі болып, бәрінің басын қосады. Тілдің өмір сүру формалары бір-бірінен ерекшелене отырып, қоғамдық құбылыс ретінде тілдің негізгі өзіндік белгілері мен қызметін сақтайды. Тілдің өмір сүру формасы (орыс. формы существования языка) – табиғи тілдің түрлері; белгілі әлеуметтік, аймақтық немесе кәсіби ортада қарым-қатынас қызметін атқаратын, өзара байланысты тіл варианттарының жүйесі. Тілдің өмір сүру формаларының жоғарғы формасы әдеби тіл, басқа формалары: жергілікті диалектілер, говорлар, койне, әлеуметтік диалектілер (арго, жаргон т.б.), қарапайым сөйлеу тілі. Бұлардың бәрі де жалпыхалықтық тілдің, ұлттық тілдің формалары болып табылады (Ғ.Қалиев. Тіл білімі термин. түс. сөздігі. 361-б.). Тілдің негізгі өмір сүру формалары: - ауызша және жазбаша формалар; - әдеби тіл; - территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формасы; - әлеуметтік жағынан шектеулі өмір сүру формасы; Ұлттық тіл – белгілі бір қоғамның барлық саласында коммуникацияны қамтамасыз ететін, күрделі, жан-жақты жүйелердің жүйесі. Тілдің негізгі өмір сүру формасы ретінде ауызша тіл болса, жазбаша тіл оған бағынышты болады. Бүгінгі таңда 300 тілдің жазуы болса, әлемде 3 мыңнан 7-8 мыңға дейін, тіпті 10-ға жуық тіл бар деп жатады. Жазу ауызша тілден әлдеқайда кейін пайда болған. Егер ауызша тілге 50 мың жылдай уақыт болды десек, ең көне жазуға, мәселен, шумер сына жазуына 6 мың жыл уақыт болған. Ауызша тілде тұрғындардың барлығы сөйлейтін болса, ал жазбашасын қоғамның белгілі бір бөлігі ғана қолданады. Ауызша тілдің мүмкіндігі жазбашамен салыстырғанда ақпаратты беруде, түсінікті, тұшымды, мәнерлі етіп жеткізуде әлдеқайда кең. Б.Шоу «жоқ пен бар» деген сөзді айтудың 50 түрлі әдіс-тәсілі бар деген екен. Әдеби тіл – өркениетті қоғамның ең маңызды, жоғарғы формасы. Әдеби тілдің дамуы сол елдің мәдениетінің, экономикалық өрлеуініәң нәтижесінде дамиды. Әрі бұл форма қоғамда сөздері үлгі ретінде ұғынылатын біртуар жазушылардың, публицистердің, қоғам қайраткерлерінің үлес қосуымен қалыптасады. Орыс әдеби тілінің негізін салған А.С.Пушкин деп жатады. 13

 

Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формасы дегеніміз ең алдымен территориялық диалектілер. Территориялық диалектілер этникалық ұжым қолданылатын ұлттық тілдің варианттары (нұсқалары). Территориялық диалектілердің қолданылу аясы тұрмыстық қарым-қатынас, ал бір диалектінің негізінде халықтық поэтикалық шығармашылық пайда болады. Елдің сауаттылығының артуымен, халықтың көшіп қонуымен байланысты дамыған елдерде диалектілердің қолданылу аясы тарыла бастайды. Диалект иесі біртіндеп әдеби тілге көшеді. Дегенмен диалектілік сөзде әсіресе фонетикалық құбылыстар сақталып қалады.

Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формаларына ареалдық тіл де жатады. Негізгі мекеніне бөлек елдерде қолданылатын ұлттық тіл (АҚШ, КАнада, Австария, Жаңа Зеландиядағы ағылшын тілі; Австрия мен Швейцариядағы неміс тілі, Канала, Бельгия, бұрынғы отар елдердегі француз тілі). Ареалды тіл негізгі тілдің белгілерін сақтай отырып, аймақтық та ерекшеліктерге ұшырайды, әсіресе лексикалық қорынан байқалады.

Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формалары әдеби тілге қарама-қарсы қойылады.

Әлеуметтік жағынан шектеулі өмір сүру формалары да әдеби тілге қарсы қойылады. Оларға ең алдымен әлеуметтік диалектілер, әлеуметтік жаргондар жатады.

Әлеуметтік диалект – белгілі бір әлеуметтік топтың сөйлеу ерекшелігі. Әлеуметтік диалектілерге кәсіби диалектілер жатқызылады. Кәсіби диалектілер – белгілі бір кәсіп иелерінің сөйлеу ерекшелігі. кәсіби диалектілер әртүрлі еңбек құралдарын, олармен жұмыс істеу әрекеттерін өзінше атаудан пайда болады. Негізінен арнайы терминдерден тұрады, мысалы орыс тілді құс өсірушілер мынадай бірліктерді пайдаланады екен: пульканье, клыканье, гусачок, раскат т.б. Мұның бәрі құстың сайрауын сипаттайтын сөздер.

Әлеуметтік жаргон – белгілі бір әлеуметтік топтардың ауызша сөйлеуінде қолданылатын пәс, төмендетілген, экспрессивті (айрықша, құлаққа тосын, ерекше қолданылатын сөздер) тілдік бірліктердің жиынтығы. Әлеуметтік жаргондарға кәсіби жаргондар да жатады.

Кәсіби жаргондар – белгілі бір кәсіп иелерінің ауызша сөйлеуінде қолданылатын төмендетілген, экспрессивті кәсіби сөздердің жиынтығы. Мысалы радиомеханиктердің кәсіби жаргонында конденсатор сөзін кондер, напряжение – напруга т.б. қолдану.

Спортшы, көлік жүргізуші, теңізші, ұшқыш, дәрігерлердің қолданылатын кәсіби жаргондары болады.

Қылмыстық жаргон. Қылмыстық жаргон негізінен Ресейде жан-жақты зерттелген. Соңғы кездері мұндай сөздіктер көптеп жарыққа шықты. Кейде бұл жаргонды ұрылар жаргоны, арого деп те атайды. Орыс тіліндегі қылмыстық жаргон мочить, медвежатник (сейф ашатын), рыжье (алтын), щипач, щирмач, трассагон (қалта ұрысы) т.б.

Қаңғыбастар жаргоны Ресейде 20-жылдары 30-жылдардың басына дейін болған.

Балалар жаргоны бір-бірімен сөйлесу үшін және құпия сақтау үшін қолданылады. Көбіне оған сөздердің арасына буын қосып сөйлеуді жатқызуға болады. Ол қазақ тілінде де солай сөйлеу әрекеттері болған.

Жастар жаргоны – 14-25 жас аралығындағы қоғам мүшелерінің сөйлеу ерекшелігі. Жастар өз ортасында солай сөйлеуді әдет қылып, есейген соң қолданудан қала бастайды.

Орыс тіліндегі клево, облом, тормоз, понтовый, башню сносить т.б. қазақ тілінде де сондай мысалдарды келтіруге болады:

Әлеуметтік жаргондардың ерекшелігі жүйелелігі әлсіз, көлемі аздау болуы, жаңа сөздермен жаңарып отыруы және ондай лексикалықө бірліктердің әр өңірге тән, жергілікті сипаты болуы.

Топтық (корпоративті) жаргондар уақытша топтасып біріккен адамдардың сөзіндегі ерекшелік. Көбіне оған солдат және студент жаргондары жатқызылады. Әскер қатарында болу, ЖОО оқу арнайы кәсіп, тұрақты жұмыс болмағандықтан, әскери қызметте, оқу барысында жастар аталған жаргонның тіл жұмсаушысы болып, белгілі бір уақыттан кейін ондай сөздер қолданыстан шығып қалады.

Солдат жаргоны: дембиль (увольнение запас), самоволка (әскери бөлімшеден өз бетімен кету), губа (гаупвахта), дух, черпак, дед, қазақша шал деп қолдану т.б.

Студенттер жаргонына степуха (стипендия), препод (преподователь), шпора, автомат, общага (жатақхана), т.б. 15

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1.Типологиялық тіл білімі, өзекті мәселелері. Лингвистикалық типология (гр. typos - таңба, форма, үлгі, logos сөз, ілім)— туыстық тегіне байланыссыз, тілдердін құрылымдық және функционалдық қасиеттерін салыстырып зерттеу. Типология үшін екі жақты сәйкестік (форма мен мағына түрінде) болуы міндетті емес, салыстырылатын тіл бірліктерінің не формасымен, не мағынасымен шектеледі. Типологиялық зерттеудің алға қоятын мақсаты – барлық тілдерге немесе тілдердің көпшілігіне ортақ универсал, типтік белгілерді ашу. Зерттеу объектісіне байланысты типология функционалды типология (әлеуметтік тіл білімі) және құрылымдық типология болып бөлінеді. Функционалды типологияның қарастыратыны тілдің әлеуметтік салада қолданылу қызметі. Құрылымдық типологияның қарастыратыны — тілдін ішкі жүйелік құрылымы типологияның ең басты ұғымы — тілдердін типтерін түсіндіруге байланысты әр түрлі болады. Мәселен, грамматикалык формалардын күрылымдык белгілеріне карап, аморфты (даралаушы), агглютинативті, флективті сиякты дәстүрлі типологиялық топтастырулар бар. Тұтас тіл жүйесіне емес, оның шағын жүйелеріне, категорияларына арналған бұл сияқты көптеген топтастырулар бір тілдің өзін әр түрлі топтарға жатқызуға себепші болды. Тілді типологиялық жағынан зерттеуді ұсынған ғалым Ф.Шлегель. Қазір типологиялық беогілердің негізгілері ретінде сөз құрылымын, сөздердің тұлғалық түрленісін, сөз жасайтын, сөз түрлендіретін тұлғаларды, синтаксистік қатынастарды алады.

2. Семантикалық бағыттағы зерттеулер. Семантика (гр.Sёmапtіkоs-белгілеуші) деген сөзінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондықтан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды (ХХғ. 60ж), ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологияның негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол — түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оның лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын оқулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі — олардың екеуі де объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның ең басты айырмашылығы — олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында. Егер сөз мағынасын әлем тілдеріндегі мағыналармен байланыстыра қарайтын болсақ, онда мағынаның үш түрлі типі бар екеніне көз жеткізуге болады. Біріншісі — дүниедегі тілдердің бәріне де тән, ортақ болып келетін мағыналар. Мысалы, конкретті зат атаулары, кейбір сан есімдер, сын есімдер, т. б. Кей тілдерде бұл сөздердің де мағыналық шеңбері аз болуы, кең не тар мағынада болуы мүмкін, бірақ түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуіне осы мағына негіз болады да, бір тілден екінші тілге аударылатыны да осы мағына болады. Салыстырыңыз: қаз. адам, өзб. инсон, орыс. человек, нем. der Мапп, т. б. Сөздердің барлығында да осы типтес мағына бола бермейді. Екінші бір топ сөздер сол тілде сөйлеуші халықтардың әлеуметтік жағдайы, ұлттық ерекшелігіне байланысты мағынаға ие болады. Бұл түрлі құрылымдағы тілдер арасында ғана емес, туыстас тілдер арасында да байқалатын, сол тілде сөйлеуші адамдар ғана түсіне алатын мағына болып саналады. Сол үшін де ондай сөздерді басқа тілге аударғанда сөзбе-сөз беру мүмкіндігі болмайды, тек түсіндіру, суреттеу жолы арқылы ғана беруге мүмкіндік туады. Салыстырыңыз: қазақ тілінде арқан сөзі қолданылады. Орыс тілінде осы сөзге мағынасы жақын веревка сөзі қолданылады, бірақ екі сөздің мағынасы тең болмағандықтан, арқан сөзінің мағынасын бере алмайды. Сондай-ақ, сыбаға, құда табақ, жая, қазы-қарта, құрт сияқты сөздер — тек түркі тілдерінде ғана сөйлейтін халықтарда қолданылатын тағам атаулары. Оны басқа тілге аударғанда түсіндіру жолымен ғана береміз. Домбыра музыкалық аспап ретінде қазақтарға тән болса, қомуз қырғыздарға тән, шертер өзбектерге тән музыкалық аспап. Бұл музыкалық аспаптың атаулары басқа түркі халықтарында да қолданылуы мүмкін, бірақ мағыналарында не қолданылуында ерекшелік бар. Тілдерде кездесетін үшінші бір мағына сөздерді қолдануға байланысты туады да, ол жеке ақын-жазушылардың, қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың еңбектерінде, тілінде кездеседі. Үшінші мағынаны көпшілік ғалымдар жеке мағына ретінде санамайды. Оразов М.О. Қазақ тілінің семантикасы, Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект.

3.Машиналық аударма тарихы, өзекті мәселелері. Аударманың лингвистикалық теориясының дамуына қосалқы күш болған нәрсе машиналар арқылы аударма жасау жүйесін құру болды. Тез арада басып шығаратын электронды–есептегіш машиналардың пайда болуы үлкен сенім ұялатты. Барлық аударманы тез және арзан бағаға аударып беретін компьютерлер аудармашының орнын басты. Компьютерлер шифрленіп қойған яғни жасырылған хабарламаларды аударуда нәтижелі қолданылды, тілдің көмегімен шифрленген түпнұсқа да аударылды. Машинамен аударылған алғашқы аудармалар айтарлықтай нәтиже бермеді, бірақ жаңа дәуір компьютерлері үлкен көлемде еске сақтау қабілетімен бұл жұмысты еш қиындықсыз атқарады деген сенім болды. Алайда уақыт өте келе машинамен аударылған аудармалардың негізгі мәселелері оның есте сақтау қабілетімен байланысты емес екендігі анықталды. Бұл қиындық машиналарға аударма кезінде кездесетін қиындықтарды адам сияқты жеңіп шығатын программаның енгізілмегенінен болды. Осы жерде адам аударманы қалай сәтті жасайды деген сұрақ туды, бұған ешкім жауап бере алмады, өйткені аударма кезіндегі адам қабілетінің ерекшелігі түпкілікті зерттелмеген еді. Сондықтан машинаның көмегімен пайдаланатын көптеген лингвистер енді өздерінің назарын аударманы аударатын адамдардың қабілетін зерттеуге аударды, осы жерден машина мен аударуда кездесетін қиындықтарды жеңетін амалдар іздеді. Бүгінгі таңдағы жаңа бағдарламалы машиналар кез келген мәтінде адам сияқты өте сапалы және мазмұнды аудара алмайды. Оның үстіне машинамен аудара тек үш жағдайда ғана жүзеге асады. 1) бағдарлама тек өте қысқа мәтінді аударуға жасалады, стандартты формада, оның өзі лексикалық және грамматикалық құрамы шектелген мәтіндер. 2) машина үлкен көлемді мәтіндерді сапасыз аударып береді, содан кейін бұл мәтіндердің көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалу үшін және сапалы да нақты аударма беру үшін аудармашыға қайтадан жұмыс істеуге тура келеді. 3) бұл жұмысқа редактор қосылады, ол мәтінді аудармаға дайындайды, машинаға қиындық келтіретін жерлерін өңдейді, немесе машина аударған аударманың қатесін жөндейді, нақты емес жерлерін түзетеді. Сөйтіп редактор-аудармашы аудару үшін уайымдайды, ойланады, толғанады.

 

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, өзекті мәселелері. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі туыстас тілдерді зерттейтін, туыстық жақындықтарына қарай оларды түрлі семьяға, топқа жіктейтін, олардың тарихын,

тараған аймақтарын айқындайтын ғылым.Салыстырмалы-тарихи тіл білімі салыстырмалы-тарихи тәсіл негізінде туыс тілдердің дамуын, салыстырмалы-тарихи грамматика және этимол. сөздіктерді қарастырады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі синхрондық нормативті жүйеде жалпы тіл біліміне қарсы қойылады. Барлық табиғи өзгерістерден тарихи заңдылықтарды іздеу бұл кезеңде елеулі орын алады. Түркі тіл білімінде салыстырмалы-тарихи тәсіл қолданысы М.Қашқаридың “Диуани лұғат-ат-түрк” еңбегінен басталған. Ескерткіште түркі тілдері мен диалектілері жинақталып, тілдердің лексикасы, фонетикасы, грамматикасы салыстырмалы түрде берілген, алғаш тілдік карта жасалған. Семит тілдерінің сөздік құрамын, граммат. құрылымын салыстыру нәтижесінде 17 ғ-да салыстырмалы грамматиканың негізі қаланды. Француз ғалымы И.Ю. Скалигер (1540 — 1609) туыстас тілдер тобын айқындап, оларды шығу тегінің бірлігі тұрғысынан топтастыруға алғаш қадам жасады. Скалигер идеясын 18 ғ-да Г.В. Лейбниц, М.В. Ломоносов әрі қарай дамытты. 18 ғ-дың 1-жартысында швед ғалымы Ф.И. Страленберг финн, угор, самоди, түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдерінің туыстығын айқындап, “Орал — Алтай теориясын” ұсынды. Голланд ғалымы Л.Тен-Кате герман тілдері арасындағы дыбыс сәйкестігін анықтап, олардың туыстық қатынасын дәлелдеді. 1786 — 87 ж. “Барлық тілдер мен наречиелердің сөздігі” (270-тен астам тіл) жарыққа шығып, Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін қалыптастырды. В.Джонз үндіеуропа тілдерінің бір негізден тараған туыстас тілдер екенін анықтаса, Ф.Бопп санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесін салыстыра келіп, үндіеуропа тілдері үшін негіз тіл санскрит екендігін дәлелдеді. 19 ғ-дың 30-жылдарында Я.Гримм герман тілдерінің салыстырмалы грамматикасын жасаса, А.Х. Востоков славян тілдеріндегі дыбыс сәйкестігін айқындады. Осы кезеңнен бастап Салыстырмалы-тарихи тіл білімінде екі бағыт орнықты: салыстырмалы және тарихи, тілдік деректерді зерттеу осы екі бағытта өрбіді. 19 ғ-да Салыстырмалы-тарихи тіл білімі Ф.Диц, Ф.Миглошич, А.А. Потебня, Г.Пауль, К.Бругман, Б.Дельбрюк, Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюр, т.б. еңбектері негізінде дамыды. И.К. Аделунг алғаш рет тілдердің граммат. құрылысын салыстырса, У.Джоунс санскрит, грек, гот, латын тілдеріндегі етістік түбірлер мен граммат. тұлғалар ұқсастығы, ортақ бір тілден тарауы турасында болжам айтқан. Ф.Ф. Шлегель “Үнділердің даналығы мен тілі туралы” еңбегінде үндіеуропа тілдері салыстырмалы-тарихи грамматикасының алғашқы қағидаларын жасады. Гумбольдт Салыстырмалы-тарихи тіл білімін жеке лингвист. пән ретінде қарастырды. Зерттеушілер “генетикалық заңдар” ұғымын дәлелдеп, граммат. аналогия әсерін түсіндірді, лингвист. реконструкцияны жетілдіріп, тіл мен диалект деректерін кеңінен пайдаланды.Қазақ тіл білімінде түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасын зерттеу толыққанды қолға алынбаған. Бұл сала бойынша М.Томановтың “Тіл тарихы туралы зерттеулер” (2002) атты еңбегін атауға болады. Зерттеуші еңбегінде түркі тілдерінің фонетикасы, оның жүйелік ерекшеліктері, морфол. құрылысы ғыл. сипатталған. Түркі тілдерінің жеке тілдік деректерін салыстырмалы-тарихи тұрғыдан қарастырған Ә.Құрышжанұлы, Ә.Ибатов, А.Аманжолов, Б.Сағындықұлы, Е.Қажыбек, М.Оразов, т.б. ғалымдар еңбектері жарық көрген.

2. Табиғи және жасанды тілдер, арақатынасы, жасанды тіл жасаудың болашағы. Табиғи тіл дегеніміз (ағыл.natural language)- нақты мағынадағы тіл.Адамдардың ойлауын жеткізетін, қарым-қатынасын пайдаланылатын табиғи құрал. Мысалы: қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі т.б. Жасанды тіл дегеніміз – жекелеген білімнің кейбір салаларын тұлғаландыру, информация іздеу мақсатында мәтінді өңдеу мен ықшамдау(информациялық тілдер), бір табиғи тілден екінші тілге аударманы автоматтандыру үшін(автоматты аударма), ЭЕМ-ге адам тапсырмасын беру үшін(бағдарламаландыру тілдері), халықаралық қатынас үшін жасалған табиғи тіл аналогы (Халықаралық жасанды тілдер) т.б.Жасанды тілдер — қолдан халықаралық қарым-қатынас құралын жасау әрекетінің нәтижелері. Жасанды тілдер жасау 17 ғасырда латын тілінің халықаралық маңызы бәсеңдеуіне байланысты, әлем халықтарының қарым-қатынасын жеңілдету мақсатынан туды.Жасанды тілдердің ғылымда белгілі бірнеше түрі бар:И.Шлейер жасаған воляпюк (1879),Луи де Бофрон жасаған "идо" (1907),Ж. де Вааль жасаған "оксиденталь" (1922),О.Эсперсен жасаған "новиаль" (1928),Нью-Йоркте А.Гоуданың жетекшілік етуімен “Көмекші тілдердің халықаралық ассоциациясы” жасаған (1950) "интерлингва", т.б.Жасанды тілдердің ішінде көп тарап, кең қолдау тапқаны — 1887 жылы поляк дәрігері Л.Заменгоф жасаған эсперанто тілі. Жасанды тілдердің 200-ден астам түрлерінің жобасы жасалған. Бұлар әр түрлі тәсілмен жасалған: табиғи тілден сөз ала отырып, көбінесе, ойдан шығарылған сөздер пайдаланылған (волапюк, т.б.), интернационалдық лексикапайдаланылып жасалған (эсперанто). Жасанды тілдерде бірнеше оқулықтар мен сөздіктер жарық көрді. Жасанды тілдерді зерттейтін ғылым- интерлингвистика.

Қазіргі таңда ұлтаралық тілдер қатарына ағылшын, испан, француз, қытай, араб, орыс тілдері енеді. Ал халықаралық тілдер – әртүрлі мемлекеттердегі халықтардың қарым-қатынас құралы қызметін атқаратын тілдер. Олар табиғи және жасанды тілдер болып бөлінеді. Халықаралық тілдер халықаралық ұйымдар (ЮНЕСКО, БҰҰ, т.б.) арқылы заңдастырылып отырады. Мысалы, БҰҰ-дың ресми және жұмыс тілдері ретінде ағылшын, араб, испан, қытай, француз, орыс тілдері халықаралық тілдер деп танылды. Бұл тілдер «шет тілдері» ретінде әр елдің жалпы және жоғары оқу орындарының бағдарламаларына енгізілді. Осы орайда ғылыми айналымда «жасанды тілдер» және «құпия тілдер» де бар екенін біреу білсе, біреу білмес

Мұнда халықаралық қатынас үшін жасалған табиғи тіл аналогы болып саналатын халықаралық жасанды тілдер, бағдарламаландыру тілдері, ақпараттық тілддер қарастырылады. Түрлі ұлттар қарым-қатынас жасайтын табиғи тілден жасанды тілдің ерекшелігі – олар жазба мәтіндерді құру үшін қолданылатыны белгілі. Бұндай тілдер жасанды тілдерден қида жеңіл болып табылады, себебі бұл тілде көп мағыналық пен синоним жоқ,, синтаксис пен семантика жеңілдетілген, сондай-ақ айтарлықтай мәтіндік бағыныңқылық төмендетілген. Жасанды мәтіндердің негізгі қызметі -ақпаратты компьютерлер мен басқару құрылғыларына беру.

3. Интерлингвистика теориясының қалыптасуы, зерттеу нысаны, өзекті мәселелері. ХХ ғасырдағы тілдік пәндердің қатарында саналатын интерлингвистиканы да қосуға болады. Интерлингвистиканың болашағын көптеген маңызды проблемаларды дайындау қажеттілігінен көруге болады, яғни қоғам әрқашан әлемдік тілдік картинаның болжамын және оның мағынасын түсінуді қажет етеді. Біздің өміріміздегі интерлингвистиканың салаларын қарастыру енді қолға алынуда.

Бүгінгі таңда тіл білімінің бір саласы интерлингвистикаға деген қызығушылық артуда. Интерлингвистика термині «interlingua» халықаралық тіл деген мағынаны білдіреді. Ол 1911 жылы белгиялық зерттеуші Ж.Мейсманс интерлингвистиканы жалпы көмекші тілдердің табиғи заңдылығын қалыптастыру ғылымы ретінде анықтаған. Ж.Мейсманс «жалпы көмекші тілдер» ретінде түрлі ана тілін меңгерген адамдардың қатынас құралы ретінде қолданатын кез келген тілдің шығуын (табиғи, сонымен бірге жасанды тілдер) жатқызады. Ж.Мейсманс көмекші тілдердің қалыптасуын «жаңа ғылымның» саласы – интерлингвистиканың аясында қарастыруды ұсынады.

1931 жылы Женевада өткен тілшілердің ІІ Халықаралық конгресінде интерлингвистиканы тіл білімінің саласы ретінде ресми түрде қарастыруға рұқсат берілген. Осы уақыттан бастап «интерлингвистика» термині тіл білімінде қолданылып келеді.

1950 жылдардың аяғында интерлингвистика саласына жаңа бағытта қызығушылықтар пайда болып, оны басқа қырынан қарастыра бастады. Жасанды тілдерге деген қызығушылық әмбебап тілдің теориясын құрумен байланысты емес, керісінше тіларалық қатынастағы өзекті мәселелерді шешетін, қазіргі ғылымдағы ақпараттық дағдарысты жеңе алатын нақты нәтижелерге байланысты пайда болды.

Интерлингвистика халықаралық жасанды тілдер арасында тіларалық қатынастың басқа құралдары ретінде зерттеуші рөл атқара отырып, тілдік қиындықтарды жеңуге бағытталған теория ретінде қарыстырылады. Қазіргі кезеңде интерлингвистиканың даму ерекшеліктері жайлы В.П.Григорьева: «Интерлингвистика халықаралық қатынастағы әлеуметтік, тарихи-филологиялық және басқа салалар бойынша қажеттілігін қанағаттандыратын құрал ретінде қарастырылады».

Бұл айтылғандарды ескере отырып, интерлингвистикаға қатысты теориялық тұжырымдарды талдаған дұрыс. Интерлингвистиканы тілтанымның саласы ретінде негіздеуде тіл арқылы қатынас жасаудың екі түріне мән берген дұрыс: ішкі тілдік қатынас және тіларалық қатынас. Қазіргі кезеңде тіларалық қатынас күннен-күнге өсуде. Бұл көптеген қоғамдық байланыстармен тығыз байланысты. Халықаралық сауда қатынастарының қарыштап дамуы (серіктестер арасындағы сауда айналымдары, келісімшарттар, коммерциялық қызметтің номенклатурасы, тауарларды қолдану жөніндегі нұсқаулықтар) тілдік байланыстардың жүзеге асуына ықпалын тигізуде. Сондай-ақ дипломатия, техника, мәдени салада тура және жанама байланыстар күн санап өсіп келеді.

Бұл айтылғандардың барлығы қазіргі халықаралық қатынастың өзекті сұрақтарына жауап ретінде интерлингвистиканың сыртқы негізде қайта бағдарлануына ықпал етеді. Дегенмен, адамзат көптілділік жағдайында тіл білімінің кейбір бөлімдерін, атап айтқанда, әлеуметтік лингвистиканы, салыстырмалы-тарихи тіл білімін, лингвистикалық типологияны, т.б. қолданғанымен, жоғарыда айтылған проблемаларды жүзеге асыру интерлингвистика арқылы жүзеге асады. Демек, интерлингвистика дегеніміз – тіларалық қатынастың проблемаларын зерттейтін тіл білімінің саласы. Интерлингвистика құзіреттілігіне көптілділікке (оның туындау себептері, болашағы және оны жеңу жолдары), тілдердің өзара әрекеттесуіне, интернационализм мен (грамматикалық, лексикалық және семантикалық) халықаралық тілдерге (табиғи және жасанды) қатысты сұрақтар енеді. И. жасанды тілдердің теориялық мәселелерімен бірге, олардың көмекші қатынас құралы ретінде тәжірибе жүзінде қолданылуын да қарастырады. Ол Р. Декарттын, кейін Г. Лейбництін лингво жобалық теориясы негізінде қалыптасты. 1879 ж. ең бірінші халықаралық жасанды тіл волапюктін пайда болуымен байланысты Интер лингваның әлеуметтік өмірде қолданылу кезеңі басталды. 1887 ж. эсперанто пайда болды. Интерлингва проблемалары халықаралық лингвистикалық конгрестерде (1931, 1948) көтерілді. Ондағы негізгі мәселе жоспарлы (жасанды) тіл жасау және оны қолдану мүмкіндігі болды. Көп тілділікті жеңудің ең тиімді жолы болып табылатын жасанды тіл жасау идеясын О. Есперсен, Э. Сепир, А. Мейе, М. Дж. Бартоли, Ш. Балли, Ж. Вандриес қолдады. Негізгі мақсаты жоспарды тілдер болғанымен, Интерлингва адамның тілге тигізетін әсері, ғылыми және техникалық номенклатураның халықаралық стандарт деңгейіне көтерілуі сияқты мәселелерге де үнемі көңіл бөледі.

ЕМТИХАН БИЛЕТІ

1. Мәтін және мәтінтану, өзекті мәселелері, зерттелуі Мәтінтану проблемасы мәтін тарихы мен мәтінтану деген екі ұғымның айырмашылықтарын танып–біліп алудан басталады. Бұл екі ұғымды тең дәрежеде қабылдауға болмайды. Осы ғалымдардың еңбектері арқылы қаза&