Ата-аналарға арналған нұсқаулар

Тақырыбы: «Церебральды паралич баламен қалай сөйлесуге болады»

- Отбасында отбасында мейірімді қатынас ортану, баланы жылулыққа және мейірбандыққа балау керек.

- Патологиялық белсенділікті байқағаннан бала өмірінің бірінші аптасынан бастап емдеу мен коррекциялық жұмыстар жасау керек (басын, денесін түзу ұстау, қолының тіреуге реакциясы, контрактур алдын ала ескерту).

- Ертеден емдік түзету гимнастикалары, емдік массаж.

- Қатаң дәрігердің тағайындауымен физиотерапевтік және медикаментозды емделу.

- Көздің көруінің шоғырлану реакциясының дамуы. Түрлі ашық қызғылт сары және қызыл түсті ойыншықтарды қолданыңыздар.

- Баланың ересекпен қарым-қатынасын дамуы.

- Жалпы қимылын дамуы.

- Көз және қолдың координацияларын дамуы.

- Қарапайымнан күрделірек принципі арқылы жалпы даму.

- Баланы қоршаған ортамен таныстыру (қарау, көру, есту, ұстап көру, иісін сезу).

- Өзі, жынысы бір балалар туралы пікірін кеңейту.

- Баланы адам қолымен жасалған заттар әлемімен таныстыру: киім, жиһаз, транспорт, ыдыс-аяқ және т.б.

- ЕФК элементтері және логопедиялық коррекциялар оқыту бойынша, сондай-ақ логопедпен, психологпен сабақтарды анасымен курс өту.

Дәрігерлер, ата-аналар, педагогтардың тек біріккен күштерімен ауыр сырқат қайғыны жеңуге болады, ал оған шалдыққан балалар – еңбек дағдысын, білім және өмірде өз орнын алады.

 

Тақырыбы: «Дамытушы заттар әлемі»

Қазіргі заман ақпаратқа толы және 20 жыл бұрынғы жайттар мәнді ерекшеленеді. Адам білімімен жинақталған – бұл адамның қоршаған шындықты үнемі ұғынудың санасындағы нәтижесі. Қазіргі заманда «пазлдар», «скейттер», «компьютер», «диск» және т.с.с. дегеніміз балаларға белгілі. Н.Носов, Б.Житков, С.Михалков және басқа балалар жазушылары Барби, Робокоп, жұлдызды әскер кейіпкерлерін, покемондар және басқа кейіпкерлерді ығыстыру. Ф.Г. Раневский бір күні былай деген: «Мен не қартайдым, не алжастым, немесе қазіргі жастар біртүрлі. Бұрын мен олардың сұрақтарына не деп жауап беру керектігін білмедім, енді олар не туралы сұрап тұрғанын түсінбеймін».

Ересектер үшін қиын: баланы осындай заттық ортада тәрбиелеуге тәжірибелері жоқ, себебі өздері басқа жағдайларда тәрбиеленген. Тәрбиенің «ескі» тәсілдері жиі жүзеге аспайды және жаңаны «жасау» қажет. Француздық балалар психологы Жан Пиаже былай деген: «білімді жинақтау процестері психика мен әлем арасындағы тепе-теңдіктің қайнар көзі ретінде қарастыруға болады». Демек, тепе-теңдікті сақтау үшін ересектерге де баламен заттық әлемді дамуына тура келеді, себебі олармен өзара әрекет ету үшін. Бірақ балалар тез икемделеді және үйренеді.

Заттық әлем алуан түрлі: бұл заттар, қарым-қатынас, өзара әрекеттер. Заттық әлем, қоршаған орта – бұлар сөйлеудің дамуына, интеллектіге, физикалық дамуға әсер етеді, мәдениетті игеруін, қарым-қатынас ережелерін, өзара әрекеттің нормасын қамтамасыз етеді, эмоционалды сфераны дамытады, үйренісуді қалыптастырады.

Отбасы – бұл да орта. Баланың айналасы қаншалықты оқыту жағдайларын жасайтынына біз есеп бере алмаймыз: дүкенде, телефонмен, құрбыларымызбен қалай сөйлесеміз, баланың ауруына, жетістіктеріне, біреудің қуанышына және т.б. қалай әсер етеміз.

Әрбір ересек адам бөтен бала үшін (көшеде, транспортта, қонақта және т.б.) – заттық дамытушы орта. Біз өзіндік бақылау мен өзіндік сынды төмендету кездерінде балалар бізден нені естуі мүмкін? Кішкентай қыз қонақтарға жақындаса, онда оның көйлегі жатыр. Әйелдің таң қалған сұрағына төрт жасар бала былай жауап береді: «Анам айтқан сенің көйлегің жараспайды». Қоршаған орта кескінсіз емес, керісінше толығымен анық. Біздің әрбіреуіміз болған жайтқа жауапкершілік үлесі бар.

Заттық әлем тек өзара әрекет арқылы ғана үйретуші болады. Сондықтан ересектердің міндеті – балаға қоршаған әлемді көру мен алып беру, тарту, ашу және көруге, тануға, зерттеуге үйрету. 2-5 жасар бала үшін сөздер зат ретінде, олар сөздермен құрастырушы ойыншықтар секілді ойнайды («черпалки», «льзя» және басқа да көптеген жарыққа пайда болады). Кейбір ата-аналар осымен баланың дамуын қамтамасыз еттік деп ойлай отырып, көп ойын мен ойыншықтарды сатып беруді шектейді. Заттық әлем алуан түрлі болуы керек, шамадан тыс болмауы керек. Ең бастысы – баланы дамыту.

Бала күші мен қабілетін әртүрлі іс-әрекет түрлерінде қолданып көруі керек: ән айтуда, биде, сурет салуда, жапсыруда, қандай да бір аспапта ойнау, өзі ұнаған спорт түрімен айналысу және т.б. Ол ойнағаннан кейін ойыншықтарды жинау, қабілеттерін дамыту үшін рөлі мен кәсібін игеріп ойнау. Дамуында ақауы бар балалар мұндай жағдайда жоғары назарға және аса сабырлыққа қажетсінеді. Осындай бала үшін жетістікті қажетсінбейтін облысты міндетті түрде табу қажет: ақырын ұғады, бірақ бәрінен тез жүгіреді, жайбасар болса да, өте ұқыпты, әрі мейірімді және т.б.

Сонымен, бір жағынан, ата-аналар балаға заттар мен қатынас әлемін ашады, олардың маңыздылығы мен мағынасы туралы айтады, дұрыс сөйлеуді үйретеді. Екінші жағынан – балалар ата-аналарының бала кезінде болмаған құбылыстарға назар аударады. Ата-аналар балаларының дамуы мен тәрбиесінде жетекші позициясын сақтау, олар үшін қызықты жеке тұлға болу үшін дамуы, үйренуі керек.

 

Тақырыбы: «Теледидар көремін, музыка тыңдаймын»

Қазіргі заман баласы үшін теледидар көру – ең қарапайым және мәселеден арылудың тиімді тәсілі. Кеәйбір ересектердің өздері балаларды кедергі жасамау және мезі қылмау үшін теледидар көруге итермелейді. Басқалары керісінше, теледидар көруге рұқсат етпейді, әсіресе экранда түрлі-түсті бір нәрселер жылтырайды. Дегенмен бала үшін ритмдік музыка әуеніне бір нәрселердің қимылдары жеткілікті болады, себебі белгілі бір уақытқа дейін ұмыту, жағымсыз жағдайлар туралы ойламау және босаңсу үшін.

Телебағдарламалар тек қана алаңдататын және ауыстырылатын фактор ретінде. Фильмдер мен телебағдарламаның кейіпкерлері – бұлар балалардың ұқсағысы немесе ұқсағысы келмейтін, біреудің сапасы немесе бейнесі толығымен қолданатын және содан кейін өзіне немесе керісінше алып барады, қайтарады (имитациялар немесе идентификациялар типтері бойынша қорғау) келетін «моделдер».

Мультиктердің кейіпкерлерімен өзін ұқсастыратын іскерлік – баланың өзіндік санасының дамуы кезеңінде өте маңызды. Бір жағынан, бала мультиктегі кейіпкермен бірге қайғырып және әсер алса, онда іштей жаңа түрлі сезімдер пайда болады: бірге қайғыру, мейрімді адамгершілікті болуға ықыласы, жәбірленушіні жазалау, жеңіске жету және бақытты болуға сенімділік. Екінші жағынан, салыстыру – бұл бала ойлауының негізінде жатқан логикалық операциялардың бірі. Мультиктің кейіпкерлерімен өзін салыстыруды жүзеге асыруда бала жиі саналы мынадай қорытындыға келеді, оларда басым болады және оның тағы неге тырысуы керек. Бұл - жағымсыз жағдайларды жеңуде интеллектуалды стратегияны ары қарай қолдану үшін маңызды қадам.

Кейіпкерлермен шынайы қайғысын бөлісуде, олармен бірге барлық сюжеттің қиын-қыстаудан өтуде, әбден наразы бола, қауана және қайғыра, бала катарсисты басынан өткізуі мүмкін, бұл ішкі эмоционалды разряд жағдайы, өз жан күйзелісін сезіну, құндылық жүйесін саналы бағаламай, нәтиже ретінде – мәселесіне өз қатынасын өзгерту. Соңғысы жиі болмайды, себебі балада децентрация механизмі нашар дамыған, ол өзі үшін немесе, басқалар үшін қайғыру қиын. Сондықтан әдетте фильмдердегі кейіпкерлердің бірге қайғыру баланың өзімен немесе оның достарымен ұқсас болған жағдайларда болады (балалар және жануарлар). Сонымен фильмдегі кейіпкер алдымен әлсіз, сосын барып әлсіздігіне қарамастан достарының көмегімен жеңіске жетуі керек. Телебағдарламалар әсерінің нәтижесінен – ересектер жағдайынан және олардың балаға қандай фильмдер мен кейіпкерлерге мұқтаж екенін түсінуге байланысты.

 

Тақырыбы: «Зейін мен есті дамытамыз»

Психикалық процестер: зейін мен ес есту қабілеті нашар балалардың танымдық іс-әрекетінің маңызды компоненттері ретінде. Бала сөйлесу, ойнау, оқу, еңбектену қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін әлемді қабылдауы қажет. Көптеген балаларда зейіні, ойын шоғырландыру іскерлігі жеткілікті дамымаған. Сондықтан зейінін дамыту бойынша жұмыстарды зейіні мен еліктеуді тәрбиелеуден бастау керек.

Есту қабілеті, зейін және есті қалыптастыру кезінде ересектер мына жүйелілікті ұмытпағаны жөн:

- балаға дыбысты естіту керек (егер бұл сөздік дыбыс болса, онда оны нақты айтуыңыз керек);

- оны затпен және бейнемен ара қатынасын белгілеу (сурет немесе белгі);

- тапсырма беріп, дыбыстарды қайталау.

Дыбыстарды қабылдау үшін ұсынылатындар:

сөздік емес: пана, шықырлату және т.б.

сөздерді қабылдау: дыбыс, буын, сөз, сөйлем, фразалық сөйлеу.

Сөздік емес және сөздік дыбыстарды алдымен естітіп қана емес, сонымен бала сіздің артикуляцияңызды, затты, суретті, белгіні және т.б. көру керек, және бала тек естіп-көру негізінде дыбыстарды игерегеннен кейін ғана естуге дыбыстарды тануға ұсынылады. Бір ойынды дыбыстар, суреттер санын көбейтіп, сурет ритмін күрделендіріп, қосымша тапсырма беріп бірнеше рет қайталауға болады.

Көру зейінін жұп заттарды мен суреттерді таңдау, сонымен қоса ойыншықтар, лото, суреттерді және басқа заттарды қолданып дамытуға болады.

Басқа да бала түсі бойынша заттар мен суреттерді дифференциациялауға үйрену керек. ол үшін түсті қағаздан жолақтарды қолдануға болады. Осы бөлімде жұмыстың соңғы кезеңдерінде балаларға мына тапсырмаларды ұсынуға болады: күн, ана, әке және басқаларды суретін салуға не алу қажет.

Көріп қабылдау формаларын дамыту үшін мынадай ойындарды ойнауға ұсынады: «Осы сияқты затты тап» - балаға дәл сондай фигураны табу ұсынылады: түсі бойынша немесе формасы немесе тағайындау бойынша бірдей және тағы басқалар. «Сиқырлы қап» бұл ойында балалар затты алып, оның қандай зат екенін атайды.

Есту зейінін дамыту үшін «Ненің дыбысы?» деген ойынды өткізуге болады – баланың алдына кез келген дыбыс шығаратын ойыншықтар қойыңыз: сыбызғы, сылдырмақ. Музыкалық ойыншықтарды атаңыз, оларда ойнаңыз, сосын оның дыбыстарын естуге ұсыныңыз. Баладан көзін жұмып, музыкалық ойыншықтардың дыбысын тыңдауды сұраңыз. Баладан сұраңыз: не ойналды? Егер бала бірден жауап бермесе, онда оған тағы бір рет дыбысты тыңдатыңыз.

Кез келген ойыншықты (аюды, қуыршақты, қоянды) алыңыз және айтыңыз. Бұл аю. Ол қонаққа келді. Аю ашуланып, аяғымен тарсылдатты. Аю аяғын неше рет тарсылдатты? Сана. Қанша екенін көрсетші. Балалар санын саусақтарымен немесе сіріңкемен немесе кез келген басқа заттармен көрсетеді. Мұндай ойын жаттығулары есті дамытады.

Зейін мен есты мынадай ойындар дамытады:

Баланың алдына ойыншықтар қойыңыз. Оларды атаңыз. Балаға көзін жұмуын сұрап, бір ойыншықты тығыңыз. Сосын баладан сұраңыз: қайсысы жоқ? Бала «айтады», қандай ойыншық жоқ екенін. Басында үш-төрт ойыншықтар алыңыз, сосын ойыншықтар санын көбейтуге болады.

Тақырыбы: «Есту қабілеті нашар балалардың сөйлеу мүмкіндігін дамытамыз»

Есту қабілеті жеткіліксіз дамыған балалар үшін негізгі мәселе – балалармен және оларды қоршаған ересектермен сөйлесуге үйрену. Алайда бала сөзді анық ести алмайды, соның кесірінен сөйлей алмайды, оған тең мөлшерде түсіну қиын, одан қоршағандар қалайтыны және оның өзі олардан не қалайтынын түсіндіру де қиын. Есту қабілеті жеткіліксіздіктен азап шегетін балалар басқа балалармен қарым-қатынаста тәсілін біртіндеп игереді.

Құлағы естімейтін балалардың қарым-қатынас процесі ақырындап жүреді. Оларды бақылай отырып, біз тек сыртқы, үстіндегі суреттердің өзара әрекетін ғана көре аламыз. Бірақ сыртқы да ішкі, көрінбейтін, бірақ өте маңызды қатынас қатпары жатыр: қажеттіліктер, яғни адамның басқа адамға тартылуы не қоздырады және одан ол не қалайды. Зейінді бақылау мынаны көрсетеді, осы құбылыстардың әрбіреуі әртүрлі себептерді туғызады. Балалар үнемі әуестік көрсетеді, бірақ кейде олар жай ересектердің көңілін аударғысы келеді, жауапқа қарағанда олар үшін маңыздырақ. Бала еркелейді, себебі, шаршайды немесе өзін немен айналысатынын білмей, не ересектер оларға өз бетінше болуға тырысуына шектеу қоюдан болуы мүмкін. Егер ересектер баланың қатынасқа қатысуды қоздыратын ішкі қажеттіліктерін түсінуге үйренбей, ол оны дұрыс түсіне және оған жауап бере алмайды.

Сөйлеу мүмкіндіктерінің дамуы неден басталады? Бала өмірінің бірінші жылында ата-аналар нәзіктік пен мейрімділікті танытады. Осы қатынастың бірінші формасының маңызын қайта бағалай қиын. Балалар ата-аналарының әрекетін бақылай отырып, кейін оларға еліктеуге тырысады. Тек баламен жеке тұлғалық қатынас орнатып, ересек баланың сөйлеу және психикалық дамуына әсер ете алады.

Баламен көп әңгімелесіңіз, оған ән салыңыз, қоршағандардың барлығын атаңыз және баланы айтылған дыбыстарды қайталап сөйлеуге баланы қызықтыру. Осыны жасаса, оны мақтаңыз.

Баланың құлағына қаншалықты жақын тұруға және оның назарын аудартуға немесе сіздің айтқыныңызды қайталайалу үшін қаншалықты қатты айтуды анықтау үшін эксперимент жасаңыз. Жеткілікті жақын және қатты айтуға тырысыңыз.

Анық айтыңыз, бірақ айқайламаңыз.

Ауызша әңгімелесу балаға ауызша сөйлеуді игеруге, аузына қарап түсінуге көмектеседі. Ауызша әңгімелесу көптеген сөздерді айыруға көмектеседі.

Баламен әңгімелесу кезінде оған ол сізді көре алу және бақылай алуы үшін бетпе-бет қараңыз. Көп сөйлеңіз, тіпті ол сізді түсінбесе де. Бұл балаға дұрыс ауызша сөздерді қабылдау үшін көмектеседі.

Шыдамды болыңыз және бір сөзді бірнеше рет қайталаңыз, бірақ сөзді буынға бөліп қайталамаңыз.

Бала бір нәрсені жақсы жасай алса, оған көңіліңіздің толғанын көрсетуді ұмытпаңыз.

Балаға кез келген айта алатын дыбыстарды айтуға мүмкіндік беріңіз Көтермелеңіз. Бұл оның сөйлеуге дайындап, дауыс дыбыстарымен байланысты нығайтады.

Жануарлар, құстар бейнеленген суреттер, ойыншықтар, ыдыс-аяқтар және т.б. ойыншықтарды көп алыңыздар.

Оқытуды қызықты жасаңыз. Осылай бала ойнай, бақылай, тыңдай және еліктей отырып, сөйлеуді игеретін болады.

Естімейтін мектепке дейінгі жастағы балалар оның мүмкіндіктері шектеулігін есепке ала дұрыс сөздік қатынасқа мұқтаж. Құлағы нашар естімейтін балаларды тәрбиелеуде мақсатқа бағытталған ұйымдасқан форма туралы сұрақтар шешіледі, баланың фразалық сөйлемді қандай қарқында және қаншалықты нәтижелі меңгереді.

Баланың құрбыларымен әңгімелесу әлеуметтік-жеке тұлғалық даму жағдайының бірі болып табылады, себебі мінез-құлықтың әлеуметтік нормаларын жолы ең алдымен бала өмірінің құлағы еститін адамдардың бірлестігімен байланысты.

Тұлғааралық қатынасты ұйымдастыруда ересек жетекші рөл атқарады.

2-3 жастағы құлағы естімейтін және нашар еститін балалар басқа балалармен қарым-қатынасқа жеткілікті түсе алмайды.

Ересектің міндеті – құрдастарына, жақындарына, ағалары немесе әпкелерімен мейірімді қатынас және қызығушылыққа тәрбиелейді.

Осы мақсатпен әртүрлі іс-әрекет түрлері процесінде ересектер баланың басқа балаларға назарын жазып отыру керек.

Бір-біріне, сыртқы келбетіне, олардың киімдеріне көңіл аударуға балаларда көзқарасын ояту керек. балаларды басқа балалардың эмоциялық жағдайына қызықтыру керек. балалардың қарым-қатынасын олардың жекелей қызығушылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастыру керек.

 

Тақырыбы: «Баланың танымдық іс-әрекетін қалай дамытуға болады»

Баланың өмірінің екінші жылында жаңаны және жаңа түйсікті іздеуде әртүрлі заттар қызықтырады – бұл жақсы таныс жеке заттар, тұрмыстық заттар және қоршаған ортасында жақын тұрған басқа объектілер. Танымдық белсенділікті ынталандыру үшін ерекше маңызды арнайы заттар – дидактикалық ойыншықтар болады.

Дидактикалық ойыншықтар сезім елестерін дамытуда орны ауыспайтын, себебі олар тек формалары, заттардың көлемі және формаларына қатысты ақпараттар беріп қоймайды, сондай-ақ байланыс және заттарға қатынасы туралы ұғымдардың нақты элементтерін, олардың қоршаған ортамен өзара әрекеті туралы жалпы ақпарат береді. Сондай-ақ дидактикалық ойыншықтар баланың тамаша ерекшелігі тұрақты бағдарлық қызығушылығын қолдау және олармен өз бетінше әрекет етуге толық мүмкіндік береді, оның нәтижесінде балаға өзі үшін кішкентай ашылу жасауға мүмкіндік береді.