Ата-аналарға арналған кеңестер 2 страница

Әртүрлі қиыншылықтар отбасының өмірлік циклінің әртүрлі кезеңінде және баланың жас ерекшелік даму кезеңдерінде ата-аналарды қорғайды.

Егер отбасында «ерекше» баладан басқа кәдімгі балалар болса, олардың даму қарқынын салыстырып, хронологиялық жастың не екенін түсіне алады, яғни балаларының дамуына сәйкес жас. Осы тақырыпта ата-аналармен сөйлескен маңызды. Бұл оларға ерекше баласына басқаша қарауға және оның жетістіктерін басқа балаларымен салыстыруды қоюға көмектеседі. «Ерекше» бала ерекше дамиды.

Ата-аналар тек белсенді болып қоймай, сонымен қоса шыншыл болуы керек.

Бір жағынан, ерекше баладан оқуға байланысты көп нәрсені талап етудің қажеті жоқ, екінші жағынан баладан ештеңені күтпеуге болмайды, әсіресе оның мінез-құлқына байланысты талаптарды төмендету.

Ата-аналар қателіктерінің бірі баладан оған түсініксіз, осы кезеңде білім беру, мысалы оқу адекватты емес күту болып табылады. Мұндай жағдай үрейге, баланың мүлдем оқығысы келмеуге әкеледі.

Ең жаман қателік гиперпротекция және балаға өзін қалай болса солай ойына келгенін істеуге мүмкіндік беру, егер бұл қылығы жақындары мен бөгде адамдар үшін төзгіссіз болса да, рұқсат беру болып табылады.

Дамуы ерекше балалары бар болғанына төзе алмайтындар ата-аналар болады, оларға шамадан тыс талаптар қояды, табиғи қажеттіліктерден оларды елемейді, тіпті психикалық және физикалық зорлыққа тәуекел етеді. Әдетте осының негізінде бала шамадан тыс мінез-құлық көрсетеді.

Кейбір жағдайда бала ашу шақырады, әсіресе қоғамдық жерлерде (жерге лақтырады және көгергенге дейін шыңғырады) қолдана бастайды. Бұл анасын толық састырады. Ол тез жол береді де және балаға барлық талап еткенін әпереді, онымен оның дұрыс емес қылықтарын нығайта түседі. Осындай кезде «ерекше» балаға талап кәдімгі балаға қойылатын талап секілді болуы керек. Ол жоғары талап қойғаннан жүйкесі тозған немесе оның жол бергіштігінен болуы мүмкін. Сондай-ақ емдеу шаралары педагогикалық өзара әрекетпен ұштасуы керек.

Мүмкіндігі шектеулі кішкентай балалары бар ата-аналар моральдық және материалдық қолдауға әбден мұқтаж.

Олар ұнатқан және көңіл бөлетін, онымен мәселесін талқылауға болатын адамға мұқтаж. Әрине олар өзінің учаскелік дәрігерге баруларына болады, оған олардың мәселесі не қызық немесе мүлде қызықтырмауы да мүмкін.

Қазіргі таңда мәселенің барлық аспектісі бойынша көмек көрсететін мекемелер аз. Әр жаста әртүрлі сұрақтар туындайды. Кейде ата-аналар балаға зауықсыз көмек көрсетеді, себебі олар басқа балалар сияқты болмағандықтан жаман емдейді деп ойлайды. Мысалы, Дауна синдромы кезінде жиі жүрек ақауы кездеседі, басқа балаларда осы ауру түрін жемісті операция жасауда. Дауна синдромы бар баланың ата-анасымен біреу осы мәселені талқылауы және операцияны көтере алатын барлық балаларға жасалатынын түсіндіруі керек. Тәжірибелер көрсеткендей, ата-аналарға жиі ақау табиғаты, оның мүмкін себептері, басқа мәселелер аспектілері туралы ақпарат алу жеңіл, мысалы, мінез-құлқының бұзылу себептері, қозуының жоғарлауы, негатив, агрессивтілік және басқалар секілділер.

Қазір тәуекел топ балаларын және ерте көмек көрсету айқындау үшін жоғары квалификациялы мамандар дайындау үшін көп күш-жігер жасалуда. Алайда біздің елімізде бұл жұмыс тек басталуда, барлық мұқтаж болатындарды қамту және көлемді жұмыстарды орындау үшін сондай-ақ мамандардар жеткіліксіз.

Ата-аналар көп жағдайлар жасауда және өзара көмектің белгілі бір жетістікке жеттуде. Әртүрлі мекемелерде арнайы топтар, дамуында әртүрлі формада бұзылулары бар балалардың ата-аналар ассоциациялары ұйымдастырылады: Даунамен ауыратын балалардың ата-аналары, Ушер синдромы және т.б. Алайда мұндай қысқа уақытқа келетін мекемелер аз, мұнда осы сияқты балалар күндізгі уақыттарда қабылданады. Мұндай мекемелер төмен деңгейлі отбасылары үшін альтернативті күндізгі бөлімдер секілділердің маңызы зор.

Тақырыбы: «Кереңдік және қарым-қатынас»

Ондай болуы мүмкін емес. Бұл дәрігердің балада естуіне байланысты қандай да бір мәселе бар екены туралы болжамына кез келген ананың бірінші реакциясы. Қалайша сіз балаға сөйлегенде бір нәрсенің дұрыс еместігін байқамадыңыз. Неліктен ол өз есіміне әсер бермейді? Таным емес қатты дауыстар естігенде неге үрейленбейді? Неге есіктің қоңырауына көңіл аудармайды?

Тексеру қиын? – Тексеріңіздер. Уақытыңызды босқа өткізіп алмаңыздар. Күнделікті үй тұрмыстық заттарды, баланың ойыншықтарын алып, әрекет етіңіз.

Тексеру үшін мүлде қарапайым лайық заттар қажет: мескей; қасық, металдан және ағаштан жасалған; кофеге берілетін қаңылтыр банка, тиынға толы; рәзеңке, әртүрлі дыбыстар шығаратын ойыншықтар. Шулаңыздар және тарсылдатыңыздар, сосын байқаңыздар. Егер реакциялар анық немесе мүлде болмаса, онда сақ болыңыздар. Бұл тексеру жеткіліксіз, сол арқылы диагноз қоюға болмайды, бірақ баланың есту жағдайы туралы біршама мәлімет алуға болады.

Мен ата-аналардан жиі естимін: менің балам музыканы тамаша естиді, ол музыкалық орталықты қоссаң қолдарымен қимылдатады, ал сіз оның есту нашар деп ұйғарасыз. Мұның қалай болуы мүмкін?

Әрине, ол музыка естиді. Бірақ сіз сияқты тыңдамайды. Музыкалық орталық колонкасы жеткілікті күшті вибрация жасайды, ол тек естіп қана түйсінбейді, сонымен денесімен қабылдайды, сондықтан мұндай тексеру жеткіліксіз. Құлағы естимейтін бала естиді немесе естимейді.

Есту қабілетін тексерудің бірінші кезеңнен кейін екіншісі болуы керек, тіпті егер сіз заттың дыбысына реакциясын көрсеңізде: сіздің балаңыз дыбыстың шығуы кезінде басын бұруы немесе иығын қиқаң еткізуі, оның шыққан жерін көзімен іздеу. Екінші кезеңде ерекше техникалық құрал-жабдықты талап етпейді. Кофеның банкасын манка жармамен, күрішпен, қантпен, құммен, ұсақ тастармен толтырыңыз, газет және фольга алыңыз. Өзініңдің асыл қазынаңызды зейінді қадағалаңыздар, тағы да бір рет қадағалаңыздар. Егер мінез-құлқы ешқандай өзгермесе, не ешбір дыбыстарға қызықпаса, онда дереу маманға барыңыз.

Өзіңіздің барлық зерттеуіңізді жүргізе отырып, ең бастысын ұмытпағаныңыз жөн: бала әлі кішкентай, оған тапсырманың маңызды екенін түсіну қиын, одан шамадан тыс көп нәрсені талап етпеңіз. Тексеру бала ұйқысы келмеген, қарны ашпаған және қарым-қатынас жасауға дайын тұрған кезде өткізілуі керек. Аса оңтайлы уақыт таңғы астан 2-3 сағаттан кейін.

Егер не дегенмен, дыбысқа реакциясы анық емес немесе бала мен заттың дыбысы арасындағы қашықтыққа байланысты болса, онда сізге сурдолог маманынан арнайы аудиологиялық тексерілуден өтуіңіз керек. Қазір естуі нашар балаларды тексерумен айналысатын әртүрлі диагностикалық орталықтарға таңдау жасау жеткілікті.

Маман «кереңдік» диагнозын қояды. Мұны қабылдау өте қиын, бірақ қадылдау керек. Естен тану жағдайы тез өтеді. Бірақ, дегенмен өзіңізді және балаңызды аялаңыз. Қайғыңызға кінәлілерді іздемеңіз – бұл бос әурешілік және көмектеспейді. Бұдан былай өміріңіздің өзгергеніне мойын сұныңыз, оған жаңа қамқорлық көрсету кіреді, бірақ басқа да қуаныштар болады. Кереңдіктің себептері:

- кейбір дәрі-дәрмектерді анасы аяғы ауыр кезінде ішеді, мысалы, кортикостероидтар;

- бала алғаш бірінші тыныс алғанда, туа біткен жарақат;

- омыртқасының сызықты бөлігінің жарақат алуы;

- эпидемиялық менингит – бала жиі басқа да физикалық және ақыл-ой жетіспеушілік, мінез-құлқында ауытқулары болады;

- тамақтанудың бұзылуы – анасының тамағында йодтың жетіспеушілігінен;

- құлақтың инфекциялық ауруы – ірің түріндегі инфекциялар;

- кейбір дәрі-дәрмектер – бал қабылдаған кезде (стрептомицин секілді);

- жиі –және өте қатты шуылдақтар.

Көптеген себептер әлі белгісіз.

Балаңыз өмірден шеттетілген жоқ, жай ғана өзінің сырқатын жеңуге көмек қажет. Бұл – қасірет. Сіз ол құрбыларынан кейін сөйлеуге, тыңдауға үйренетінін тыңдамай сізден басқа бақытты адам болмауы керек, ол үшін ол интеллектуалды дамуы артта қалмауға жағдай жасаңыз. Ол да әлемдегі еститін адамдар. Өкінішке орай, осыны түсіну жай келеді, сондықтан бірден баламен айналысыңыз.

Қарым-қатынас - бұл бізге айтылғанды – есту мен сөз балаларға қоршаған ортаны тану үшін қажет екенін түсінуде өзара бір-бірімен байланысты процесс. Есту қабілетін жоғалтумен зардап шеккен балалар үшін үлкен мәселе – бұл адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрену, бала сөздерді анық естімейді және сөйлеу алмайды, одан нені қалайтынын да түсіну қиын. Олар біртіндеп басқа адамдармен қарым-қатынас ғылымын игереді, өздерін жалғыз, тастанды сезінеді, оларда «мінез-құлқында ауытқулар» дамиды. Сондықтан оның толық дамуы үшін ерте жасынан бастап дұрыс қарым-қатынас жасауға үйренуі керек. Құлағы естімейтін балаға не қажет?

Құлағы естімейтін барлық балалар қарым-қатынас дағдысын игеруге мейрімді көмек және түсінушілікті қажет етеді. Бірақ әртүрлі балаларға көмектің түрлері қажет:

- егер бала жиі кереңдікпен азап шегуде, анық естуге көмектесуге болады, ауызша сөйлеуді жақсы түсіну, сөйлеуге үйрету;

- мүлде естімейтін бала әдетте естуге көмектесу мүмкін емес, ал егер сөйлей бастағаннан бастап құлағы естімей қалса, ауызға қарап «оқуды» үйренеді, шамамен түсінікті сөйлейді;

- егер бала туғаннан керең және ешқашан ауызша сөздерді мүлде естімеген болса, ол ауызға қарап оқуды меңгеруі және сөздерді өте ақырын қиналып түсінеді. Мұнда баланың мимикамен үйреткен жақсы: дене қимылдары, жесттермен, сондай-ақ аузына қарап оқу, саусақты азбука, суреттер жинағы қолдану болады.

Бала түрлі дыбыстарды мейлі өндірсін – саған мен табаларды тарсылдату, барабанды ұру, қоңырау шырылдау. Қараңдаршы, ол қалай қимылдайды, билейді және т.б. Оған өлең айтыңдар, әртүрлі дене бөліктер, заттарды атаңыздар, ол оларды көрсетсін немесе оның саусақтарына дейін тигізсін.

Кеңестер:

- бала сіздің қолдарыңызды, бетіңізді, еріндеріңізді көруі қажет. Баламен әңгімелесуде оған бетіңізбен қараңыз және ол сізді бақылап отырғанына көз жеткізгеніңіз жөн;

- тіпті егер ол сізді түсінбесе де, баламен көп әңгімелесіңіз;

- қолдарыңызбен, бет әлпетіңізбен, ауызбен сөйлесіңіз, бала сізді бақылауы тырысыңыз;

- анық және қатты сөйлесіңіз, бірақ айқаламаңыз, ауызыңыз және ерніңізбен қимылдарын артық жасап жібермеңіз;

- алдымен «оның не қалайтынын» айту үшін белгілермен түсіндіруді үйренуі қажет;

- үнемі бір нәрсені бірнеше рет қайталаңыз;

- балада бір нәрсе жақсы болғанда оған қөңіліңіздің толатынын көрсетуді ұмытпаңыз;

- балаға айта алатын кез келген дыбыстарды айтуда көтермелеңіз, бұл дауыс байланысын нығайтады және мүмкін сөйлеуге дайындайды;

- бала өзінің өтінішін, тілегін сөздермен, дауыс реакцияларымен айтуына жеткізіңіз;

- ойыншықтар, суреттер, дене бөліктері мен басқа да әртүрлі жағдайдағы пайдаланатын сөздерді білдіретін заттар бейнеленген суреттер көп болуы қажет;

- ойындарға басқа да балаларды қызықтыруға қажет, ол балаға көздің, құлақтың, дененің барысына жіберуге және бір-бірін көшіруге көмектеседі;

- сіздің балаңыздың құрбылары күнделікті қолданатын сөздер тізімін құрыңыз: бер, иә, жоқ, рахмет, сау бол, салем, не, дене бөлігі, киім, тамақ, жануарлар, жуу, жүгіру, секіру, ол, сен, мен, ана, әке және басқалар.

Ересектің балалармен жекелей қарым-қатынасы үнемі баланың психикалық дамуы үшін міндетті шарт болып табылады. Көрмеген және ол туралы білімі жоқ кейбір ойыншықтар түрі баланы элементарлы әрекеттің маңызды емес көлеміне итермелейді, мысалы – шарды домалату, саусағына жүзікті киюі, қораптан затты суырып алу немесе салу және т.б. Көптеген әсерлер түсініксіз қалады, ол туралы анасы немесе тәрбиешілер айтпағанға дейін белгісіз болып қалады.

 

Тақырыбы: «Ерте жастағы баланың тұрақты (салмақты) мінез-құлқының бұзылу себептері»

Ерте жастағы баланы тәрбиелеуде ең басты міндеттің бірі тыныш, тұрақты (салмақты) мінез-құлықты қамтамасыз ету болып табылады. Қолайлы жағдайда ерте жастағы баланы тәрбиелеуде сергек белсенді жағдайда болады. Олар өте эмоционалды, еті тірі, тәрбие әрекеті әсеріне жеңіл беріледі, яғни салмақты жағдайда болады. Бірақ жұмыс тәжірибелері көрсеткендей, бала бұл жағдайдан тез алып шығуға болады. Бірдей құбылыс бір балада әр уақытта әртүрлі реакциялар тудырады. Мысалы, әдетте тыныш, тәбеті бар бала кейде тамақтан бас тартады, тіпті қарны аш кезінде де немесе анасы еркелеткенде күлімсіреудің орнына оған теріс қарайды. Тура содай және сондай тітіркенуге мінез-құлқының реакцияларының өзгеруі үлкен жарты шардың қабығының қозғыштығына және жүйке жүйесінің төменгі жағында жатқан бөліктеріне байланысты.

Бас миының дұрыс жұмыс істеу үшін үлкен жарты шардың қабығы және жүйке жүйесінің қабық асты бөліктері үйлесімді қозғыштық жағдайында болуы тиіс. Үйлесімді қозғыштық жағдайы жақсы физикалық және нервтік-психикалық дамуына көметесетін баланың бас миының қабықтары дұрыс жұмыс істеу үшін негізгі көрсеткіштер болып табылады.

Олардың органикалық қажеттіліктері толық қанағаттандыру жеткіліксіз – бұл түскі тамаққа біраз кешігу, өз уақытында жатқызбау, ерте ояну, қоршаған ауаның жеткіліксіз тазалығы, ыңғайсыз киімдер, тұмау, бірақ баздану – осылардың барлығы қозғыштығының жоғарлауына, тітіркенгіштігіне қызмет етуіне сылтау болуы мүмкін.

Дұрыс емес жақындық – отбасында, балаға әке, шеше, әжесі жағынан үнемі жақындық бірлестігі жоқ. Тәрбиеге бірнеше тәрбиешілер балаға тепе-теңсіз қарым-қатынаспен қатысуда қабылданады. Баланы тәрбиелеуде ата-ана мен педагог арасындағы сұрақтарға толық келісімділіктің жоқтығынан. Бала тез жауап бере алмайды, әсіресе өз реакциясын тез тежей ете алмайды – мысалы тәрбиеші баладан «қазір ойнағаныңды қойып, тез киін» талап етеді. Тез орындай алмаған соң өзі шұғыл баланың әрекетін тоқтатып – күрделі қателік жібереді. Немесе «қазір серуендеуге шағамыз», «мен саған ат сатып әперемін» деп ештене түсіндірмей, анасы өз ойын өзгертеді. Осындай дұрыс емес тәсілдер – қырсықтыққа, негативтілікке, қыңырлыққа әкеледі.

Психиканы күштеу шаршаңқы сияқты сезім сезіледі – бұл организмнің қорғаныс реакциясы және жағдайлар туындауына байланысты:

а) баланың физикалық жағдайынан – физикалық әлсіз немесе жеңіл қозғыштық;

б) іс-әрекет сипатынан, сабаққа бірнеше анализаторлар қатысса (көру, есту, қимыл-қозғалыс), онда ол ұзаққа созылады, мысалы, музыка сабағы шаршау тудырмай 25 минутқа дейін созылуы мүмкін, ал сурет салу – 5-7 минут;

в) сабақтың тығыздығы – жекелей сабақ топпен жүргізуге қарағанда қысқаша, өйткені топпен сабақ өткізуде көп емес, бірақ педагог басқа баламен жұмыс істегенде үзіліс болады;

г) сабаққа эмоционалды қатынастан – егер ұнаса, қызығушылық тудырады, балалар ұзақ уақыт айналыса алады;

д) әрекетті орындауда жетістігінен – егер бала нәтижеге жетпесе, онда тез шаршап қалады;

е) сыртқы жағдайдан (ауа, жарық, дыбыс ортасы). Қапырық, шуылдаған, жаман жарық түскен бөлмеде тез шаршап кетесің. Дәрігерлер, педагогтар, тәрбиешілер, ата-аналар ерте жастағы баланың мінез-құлқының салмақтылығының бұзылуының қандай негізгі себептерін білуі тиіс.

Тақырыбы: «Егер ашушаң бала болса»

«Дені сау бала» түсінігімен қатар «ашушаң бала» түсінігі болады. Артық қимылдайтын балалар – «басқарыла алмайтын», агрессивті, сондай-ақ – босаңсу, жайбасар, қыңыр, жылауық, қырсық болуы мүмкін. Ата-аналар мынаны есте ұстағаны жөн, балаларды дұрыс тәрбиелемеуден (жауыздық, жылулықтың жетіспеуі, махаббаты, еркелету, сенімнің болмауы, баланың қызығушылығын түсінбеушілік) осы ерекшеліктер ұшығуына әкеледі. Ашушаңдықтың ең көп таралған түрі невроз немесе жеке тұлғаға науқас қатынасы болып табылады. Невроздың белгілері не болып табылады? Мынау өткір немесе созылған психикалық зақымдар, бала үшін маңызды, оны жас ерекшелік психикасының жетіспеуінен орындай алмайды - психика артынан орындай алмайды. Әсіресе неврозға эмоционалды сезімтал, әсерленгіш балалар душар болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың көбінде қорқыныш неврозы пайда болады. Бұл жануарлардан, ертегі кейіпкерлерінен, қараңғыдан үрейлену, жалғыздықтан, ата-аналарынан айырылудан қорқу. Ересектеу балаларда бұл ауыр аурудан, өлімнен, жабық ғимараттан, биіктен үрейлену. Ұзақ мерзімді психикалық зақымдар: шешімі жоқ конфликтілер, ата-аналарымен ұрсысы, ішімдік, отбасында ата-анасының біреуі кетіп қалуы, мектепте оқуының қиындауы, ересектер тарапынан тым талап етушілік, құрбылары арасында бейімделуінің бұзылуы, невроздың күштену әрекеттері дамуы үшін алғы шарттар болып табылады. Бұл әртүрлі кірпік қағу формасында тарту, маңдайын немесе мұрнын «тыржиту», «ыңырсуы», жөтелу, иығымен қиқаңдату. Бұл әрекеттер қорғаныс сипаттар, баланың психикасында сезім мен тілектер бір-біріне сыймайтынын айтады. Истериялық невроздың себептері қалаған және шынайы қол жетерлік (намысына қысым жасау, отбасында, ұжымда өз орнына көңілі толмауы) арасындағы қарама-қайшылық болып табылады. Истериялық реакциялар өзінше ол үшін «қиын» жағдайлардан жеке тұлғаны қорғау: олар буын ұстамасы, бас ауруы, іш, жүрек ауруы, құсық, жұтынуының, сөйлеуінің бұзылуы болып табылады. Кез келген невроз формасы тұтығу, энурез (күндіз немесе түнде кіші дәретін ұстай алмау), патологиялық әдеттер (тырнағын тістелеу, саусағын сору, шашын жұлу) түрінде функционалды бұзылулар орын алады.

Ата-аналар мынаны білген жөн, невроз еш жағдайда қандай да бір мінезінде бұзылулары бар балалар сүйенетін қулық амалы емес, керісінше қарапайым «өзін-өзі ұстап» ерік күшімен құтылуға болмайтын ауру. Тез арада дәрігерге көріну керек.

Сау бала, дені сау балалар! Қандай ана бұл туралы армандамайды дейсің? Өкінішке орай, баласының сырқаты кесірінен бақыттан айырылған әлі отбасылар бар. Бұл да түсінікті: физикалық, жылдар өте баланың адамгершілік қайғысы оның ата-аналары үшін де қайғы болады. Әсіресе қимыл-қозғалысты бұзылулары бар балалардың тағдыры қайғылы, себебі балалар церебральды параличке байланысты болуы. Олар өмірге толық бағалы емес келеді, егер оларды өз уақытнда емдемесе, өмір бойы мүгедек болып қалады. Олар жақындары және туыстары, қоғам үшін масыл болып табылады.

Осы аталған аурумен ауыратын балалар қоршағандардың көзіне бірден түседі. Олар мүлде өздері жүре және өздеріне қызмет ете алмайды, немесе әртүрлі бейімдегіштер көмегімен жасайды. Кейде мұндай балалардың ата-аналары сауығып кету үмітін жоғалтқандар, оларды елеуден қалады, олар туралы айтуды, кейде тіпті қоршаған ортадан жасырады. Міне сондықтан церебральды параличпен ауыратын балаларды емдеу және алдын алу көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады.

 

Тақырыбы: «Экология және біз»

ХХІ ғасырдың басында әлем халықтары адам назарын толғандыратын сұрақтарын шешуде. Ең басты мәселенің бірі – экологиялық. Егер ересек адам табиғаттан тәуелді екенін сезінсе, демек балаға осы күтпеген апат одан бетер батады, ол өзін қоршаған табиғатты және өзін өзгерту үшін басқаруға әлі үйренуде. Осыдан ол ересектерден тәуелді. Адам бала кезінде қандай жағдай болмасын қоршаған ортаға зейіні жоғары болады. Бүгінгі күннің мақсаты – балаларды планетарлық патриотизмге тәрбиелеу. Бұл өз мүлде қатты айтылған сөз емес. Бұл өмір сүру нормасы, өзін сыйлау негізі.

Баланың физикалық белсенділігі – қимылдағы қажеттілік, кедергілерді жеңу. Бала бақшада және үйде шынығу процедуралары денсаулықты нығайту – экологиялық тәрбиедегі ең маңызды қадам.

Психикалық белсенділік – бұл қоршаған ортаны тануға, өзін-өзі, басқаларға қатынасын тануға, бағытталған іс-әрекет. Психикалық белсенділіктің барлық түрлері баланың жеке тұлғасында қалыптасады. Бала қоғамда өмір сүретін адам қоршаған әлем мен онда тұратын тұрғындар алдында өз құқықтары мен міндеттері бар екенін түсінудің маңызы бар. «Рухани», «жауапкершілік», «адамгершілік» сияқты абстрактілі сөздер дегеніміз не, олар күнделікті өмірде нақты көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балалар мінез-құлық үлгілеріне өте қызығады. Психологтар «импринтинг» - әсерлену құбылысы туралы біледі. Ересектер мысалдарымен баланы дұрыс мінез-құлыққа үйретеді. 3-4 жасар балада мінез-құлық үлгілерінің әсері және қоршағандармен өзара әрекетуі жүзеге асады.

Сондықтан өзара қарым-қатынаста экология болуы керек: сезгіштік, әдептілік, қамқорлық пен назар, сезімге ұқыпты қатынас және басқаның пікіріне, ұқыпты заттарға қатынас. Балаға қоршағандардың мінез-құлық қатынасы әртүрлі сезім тудырады – қуаныш, тәкәппарлық, өкпе және басқалар. Өз ойын адекватты көрсете алу, олар туралы ешкімді ренжітпей айту, өз айтқанын істеу немесе әдеппен жол беру – мұның барлығы экология сезімі, мінез-құлық, өзінің және басқаның денсаулығын сақтау, өмір сапасын жақсарту ретінде қарастыруға болады.