ЕМТИХАН БИЛЕТІ
Оршаған ортаның техногендік ластануы. Ландшафтың техногенезге тұрақтылығы
Адамның тіршілік ортасына мардымды әсер етуші және жақсы зерттелгені – қоршаған ортаның ластануы. Ол ғыллыми-техниканың дамуымен тікелей байланысты жіне оның қоршаған ортағы әсерін көрсетеді.
Бүгінгі таңдағы антропогендік әсерлердің ең қауіптісі – ол табиғаттағы тұйық циклді бұзатын немесе табиғи заттар айналымын өзгертетін табибатқа жат заттардың енуі болып есептеледі. Сонымен қатар, қауіп төндіретін тек қана табиғатқа жат заттар емес, табиғат мезгілдеріне сәйкес келмейтін энергия мөлшерінің қосылуы да есептеледі.
1.Қоршаған ортаның ластануы – кез келген экологиялық жүйеге оған тән емес тірі және өлі заттардың енуін, физикалық немесе жүйелік өзгерістердің болуын, берілген экожүйенің бұзылуына немесе оның өнімдіоігін бұзатын энергия мен ақпараттың енуінен пайда болады.
Академик А.В.Сидоренко антропогендің әсерлердің салдарынан қоршаған ортаның бұзылуының, ластануының, табиғат ресурстарының сарқылуының негізгі 3 себебін көрсетті:
1.табиғи айналымдағы табиғат ресурстарының өндірілуі мен қажеттілік арасындағы сандық көрсеткіштер балансының бұзылуы;
2.табиғи ортаға техногенді әсерлердің шектен тыс көп болуы;
3. табиғат ресурстарын өндіру кезінде экологиялық принциптерің бұзылуы мен секерілмеуі.
Қоршаған ортаға ластаушыларшылардың жіберілуі олардың агрегаттың күйі мен салмағана қатысты классификацияланады. Агрегаттық күйіне байланысты газ, бу, сұйық, қатты, аралас болып бқлінеді. Ал салмағы бойынша б топқа жіктеледі: 0,01 төмен; 0,01—0,1; 0,1 — 1,0; 1,0—10; 10—100; 100 т/тәулік жоғары.
Өндірістік қалдықтар пайда болуына байланысты мына топтарға бөлінеді:
Механикалық – ауадағы шаң, топырақтағы түрлі заттар мен қатты бөліктер.
Химиялық- кез келген агрегаттық күйдегі заттар. Олар қоршаған ортаға түсуі барысында тікелей атмосфера, гидросферамен байланысқа түседі.
Ландшафтылардың техногенезге тұрақтылығы. Географияда тұрақтылық ретінде өзгеріп жатқан геодинамикалық көрсеткіштер барысында ландшафтының өз құрылымы мен қызмет ету функцияларын сақтап қала алу қабілетін қарастырамыз. Ал геожүйенің геоэкологиялық тұрақтылығы ретінде техногенезге қарсы тұру және қоршаған ортаға қолайлы жағдайларды сақтап қалу қабілетін атаймыз.
Геожүйенің тұрақтылығы сырқты антопогендік әсерлердің салдарынан бұзылады. Мысалы: құятын өзендердегі су көлеменің азаюы Арала теңізінің тартылуына әкелді, ал теңіздің тартылуы өз кезегінде аймақта жаңа сор топырақты шөлдің пайда болуына себепкер болды. Геожүйенің бұзылуы бір мезетте ғана болады және ол белгілі мөлшерден асқанда бүкіл табиғат жүйесін бұзады.
Геожүйе тұрақтылығының маңызды қасиеті ретінде оның өзін өзі реттей алу қасиеті болып есептеледі.
Геожүйенің антропогендік әсерлерге тұрақтылығы мына критерийлер арқылы көрсетіледі.
-өзін-өзі қалпына келтіре алу қабілеті және антропогендік әсер тоқтағанна кейін қалыпты жұмыс істей алу мүмкіндігі
-табиғи ортаның ішкі потенциалына байланысты қалыпты қызмет етуді сақтай алу қабілеті
-жүйе құрылымына интенсивті физика-химиялық әсерлер барысында жүйенің қызмет ету режимінің потенциалын сақтап қалу қабілеті
-антропогендің әсер барысында өз жүйесі мен қасиеттерін сақтап қалу қабілеті
Геожүйенің тұрақтылығы оның сапалық және сандық көрсеткіштері арқылы бағаланады. Төменде геожүйенің тұрақтылығы баллдар бойынша кқрсетілген:
1.өте тұрақты – 100-91
2.тұрақты – 90-81
3.негізінен тұрақты – 80-71
4. шамалы тұрақты – 70-б1
5. аз тұрақты – б0-51
б. тұрақсыз – 50-41
7. мүлдем тұрақсыз – 40-30
Соңғы жылдары ғылымғы экологиялық тұрақсыз табиғи орта және экологиялық апат аймағы терминдері енді. Бұл 2 термин қоршаған ортаның шектен тыс бұзылған аймақтарына қолданылады.
Биологиялық – адам қатысымен пайда болған организмдер түрлері. Олар адамға немесе қоршаған ортаға зиянын тигізеді.
аламдық экожүйенің тозуының себептері
Экожүйе - ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқаисысы бip-біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функционалды бірлігі.
Экожүйелердің жіктелуі.Экологиялық жүйелер функционалдық және құрылымдық белгілері бойынша ерекшеленеді.Функционалдық жіктелуі экожүйеге келіп тусетін қуат көзі, мөлшері және сапасына негізделеді. Экожүйелердің жіктелуі өсімдіктердің табиғат белгілі, ал су экожүйелер: геологиялық және физикалық белгілері бойынша ерекшеленеді.
Тундрада жануарлардың тіршілік ету аймағы негізінен топырақ жабыны және бұталы белдеуден құралады. Жылы болатын 3-4 аймен көрсетіледі. Дала-коңыржай белдеудің ксерофитті бірлестіктері әр түрлі аталады.Ксерофиттті шөптесін өсімдіктердің таралу аймағына әр түрлі ұзақтықты қыс, жылы кұрғақ жаз, жаздағы жауын-шашын мелшерінің максимум болуы тән. Солтүстікте қаңтардың орташа температурасы 20° С, абсолютпк минимум 50° С-ға дейін жетеді.
Шөлдер. Шөлді жерлердің бірлестік типі, коңыржай, субтропикттік және тропиктік белдеулері жағдайында қалыптасады. Бұл әр-турлі шөлдердің жылу режимінде айтарлықтай айырмашылақта болуын анықтайды.Бірақ шөлдегі тіршілік формаларыньщ дамуын ең алдымен ылғалдық жетіспеуі анықтайды. Шөлдерді сипаттағанда климаттық көрсеткіштер есепке алынады.
Жауын-шашынның түсу ырғағына қарай шөлді ауа райыньң бipнеше типіне белініп керсетуге болады:
а)жауын-шашын қыста болады
б)жауын-шашын қыста болады, ал кургакшылыө кeзi қысқа тура келеді
б)жауын маусымда болады немесе жауын шашынның мөлшері түсуінің eкі кезеңі болады.
Ылғалды экваториалды ормандар. Ылғалды экваториалды және тропикалық ормандар өсімдіктер жауынның максималды өнімділігін қамтамасыз ететін ылғалдық пен температураның ең қолайлы жағдайында еседі.Жер бетіндегі ылғалды тропикалық ормандардың негізгі таралу аймақтары Америкада, Анд тауларының шығыс беткейіне дейін, Амазонка бассейінде, Үнді-малайя аймағы, Зонд, Филиппин, өзеннің бассейні, жаңа Гавайя аралдары, Батыс Африка -Кошо өзенінің бассейні. Аталған негізгі өсу аймақтары көп басқа беткейлерінде кездеседі.
Биогеоценоз - (грек сөзі биос- өмip, гео- Жер, койкос- мекендейтін жер), біріккен табиғи кешендегі біріккен затымен және қуатымен, анық Tipi және анық жанама компоненттерімен бip текті жер үсті. Биогеоценоздардың жиынтығы биосфераны кұрайды.
Биогеоценоздың неігізгі бөліктерінің бipi биоценоз болады - анық су немесе курғак жерде мекендейтін жануарлар, өсімдіктер және микроағзалар жиынтығы. Оньң ішінде бөлінеді фитоценоз- өсімдіктер жиынтығы, зооценоз- жануарлар жиынтығы.
Экологиялық қойма дегенміз - ағзаның табиғаттағы орнын және бүкіл тіршілік ету жағдайларын немесе тіршіліктегі орнын, яғни қоршаған ортаға, қоректің түріне, қоректену уақыты мен әдісіне, кебейетін орнына, баспанасына және т.б. катынасының жиынтығы. Бұл түсінік «мекен ету орнынан» көлемді және мазмұнды ұғым. Одумның түсіндіру бойынша мекен ету орны ағзаның «мекен жайы» (адрес), ал экологиялық қойма оның «мамандығы» болып табылады. Бip жерде әдетте әр түрге жататын көптеген ағзалар тіршілік етеді. Мысалы; орманда жүздеген өсімдіктер мен жануарлардың турлері мeкeндeйдi, бipaқ олардың әрқайсысының өзінің мамандануы - экологиялық қоймасы болады.
ЕМТИХАН БИЛЕТІ
