Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру

Республика әлеуметтік және экономикалық процестердің дамуы мен күшеюі жүріп жатқан қазіргі кезенде қоршаған ортаға антропогендік ықпалдың келеңсіз зардаптарын мейлінше азайтуға мүмкіндік беретін табиғат ресурстарын пайдалануда салақтыққа жол бермейтін жоспарлау, сондай-ақ қатынастардың қарастырылып отырған саласында құқықтық талаптардың негізгі кепілдіктерінің бірі болып табылатын қоршаған ортаны қорғаудың тиімділігіне қол жететін болады.

ҚР ЭК-нің 96-бабына сәйкес Қоршаған ортаны қорғауға және оның сапасын жақсартуға бағытталған технологиялық, техникалық, ұйымдық, әлеуметтiк және экономикалық шаралар кешенi қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар болып табылады.

Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға:

1) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған;

2) қоршаған ортаның сапалық сипаттамаларын арттыру арқылы қоршаған орта құрауыштарының жай-күйiн жақсартатын;

3) экологиялық жүйелердiң жай-күйiн тұрақтандыру мен жақсартуға, биологиялық әртүрлiлiктi сақтауға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға ықпал ететiн;

4) қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына залал келтiрудiң алдын алатын және оларды болғызбайтын;

5) қоршаған ортаны қорғауға, табиғатты ұтымды пайдалануға және қоршаған ортаны басқарудың халықаралық стандарттарын енгiзуге бағытталған әдiстер мен технологияларды жетiлдiретiн;

6) өндiрiстiк экологиялық бақылауды дамытатын;

7) қоршаған ортаны қорғау саласындағы ақпараттық жүйелердi қалыптастыратын және экологиялық ақпарат беруге ықпал ететiн;

8) экологиялық бiлiмдi насихаттауға, тұрақты даму үшiн экологиялық бiлiм мен ағарту iсiне ықпал ететiн iс-шаралар жатқызылады.

Жоспарлау процесі экономикалық қажеттіктері мен қоршаған ортаның жай-күйі және оның компоненттері арасындағы оңтайлы ара қатыстылығының үйлесімін қамтамасыз ететін экологиялық болжамдардың алдағы әзірленуі үшін сапалық сипаттамалары мен көрсеткіштерінің болуын көздейді.

Қазіргі кезде табиғи ресурстарды пайдаланатын салалық ведомстволар мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің, сондай-ақ ғылыми-зерттеу мекемелері мен қоғамдық табиғат қорғау ұйымдары арасындағы өзара нашар байланысы сияқты факторлар, ғылыми-негізделген экологиялық көрсеткіштер жұйесінің шектеліп әзірленуі қоршаған ортаны жоспарлау процесіне келеңсіз ықпал етуі мүмкін.

Осының салдарынан бұл саладағы қазіргі танда неғүрлым болашағы бар бағыттар мыналар болып табылады: жоспарлаудың ғылыми негізділігін жақсарту, әр тұрлі ведомстволардың жоспарланған шараларын іске асыру процесіне ғылыми-зерттеу және мамандандырылған қоғамдық ұйымдардың белсенді түрде қатысуы, оларды іске асырудың кешенді-мақсатты бағдарламалары мен қүқықгық кепілдіктерін бекіту, Қазақстан Республикасы дамуы-ның стратегиялары мен тұжырымдамалары бар осы бағдарламалардың өзара іс-қимылын анықтайтын айқын құқықтық ережелерін әзірлеу, мұның өзің өз кезегінде қарастырылып отырған саладағы салааралық мүдделерді келісуді және үйлестіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Табиғат пайдаланудың әр түрлі бағыттары бойынша экологиялық бағдарламалар мен тұжырымдамапарды әзірлеу мен іске асыру саласындағы мемлекеттік органдардың тұжырымдамасы ҚР-ның ЭК көзделген. Мысалы, ҚР-ның үкіметі мемлекеттік экологиялық бағдарламаларды әзірлейді және оларды ҚР Президентіне бекітуге ұсынады, шараларды табиғат қорғау шараларына жатқызу тәртібін белгілейді, шараларды қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларға жатқызу ережелерін бекітеді.

Шараларды қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларға жатқызу Ережелері негізінде облыстың қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органы қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларның тізбесін әзірлеп, бекітеді. ҚР-ның Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2004 жылғы 4 қазандағы N 269- п «Шараларды табиғат қорғау шараларына жатқызу тәртібін және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шаралар тізбесін бекіту туралы» бұйрығына сәйкес бұл тізбекке мынадай шаралар жатады:

1. Су ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану, тазарту құрылыстарын (жобалау, салу және қайта құру, барлық түрдегі айналым және сарқынсыз сумен жабдықтау жүйелерін енгізу мен қайта құру; сарқынды су жинағыштарын қайта құру мен жою және олардың қоршаған ортаға ықпалының зардаптарын жоюға бағытталған шараларды жүргізу; сапаны бақылаудың, ағынды сулар тастандыларының құрамы мен көлемдерінің автоматтандырылған жүйесін құру және енгізу; жер үсті және жер суларынң арының ластануын болдырмайтын және жоятын осы суларды қорғау жөніндегі шараларды орындау; судың сапасын жақсарту жөнін-дегі шараларды жүзеге асыру; су тұтынуды, ағызып жіберілетн ластанған сулардың сапасын және т.б. нормалау).

2. Ауа бассейнін қорғау (атмосфераға зиянды шығарындылардан кететін газдарды тазарту өдістерін әзірлеу жөніндегі тәжірибелік-өнеркәсіптік қондырғыларын салу, атмосфералық ауаның ластануын бақылаудың автоматтандырылған жүйесін құру; отын-ның баламалы түрлеріне көшу және қоғамдық электр көлігін пайдалануды ұлғайту, тозаң-газ бөлетін ұйымдасқан және ұйымдаспаған көздерді бітеу және жою; жер қойнауын пайдалану объектілерінде шаңды басу жөніндегі шараларды жүргізу; атмосфералық ауаның жай-күйін байқау бекеттерін салу мен қалпына келтіру; санитарлық-қорғаныш аймақтарын жобалау, салу және абаттау; ілеспе газдарды кәдеге жарату немесе кдйталап пайдала-ну; атмосфералық ауаның ластау көздерінің шығарындыларын нор-малаужәне т.т.).

3. Жер ресурстарын қорғау (жерді тозудан, шөлейттенуден, су және жел эрозиясынан, өндіріс және тұтыну қалдықтарының басып қалуынан және химиялық, биологиялық, радиоактивті және басқа да зиянды заттармен ластануынан қорғау; бұзылған жерлерді қалпына келтіру, жердің құнарлылығы мен басқа да пайдалы қасиеттерін қалпына келтіру мен жақсарту және оны қазіргі талапқа сай шаруашылық айналымына енгізу; жер ресурстарын кешенді әрі ұтымды пайдалану жөніндегі шаралар, сондай-ақ олардың жай-күйін бағалау жұмыстарын жүргізу; топырақтың ластануын бақылау жүйесін құру, топырақгың ластануын бақылау жөніндегі зертханаларды сатып алу мен жарақтандыру және т.б.).

4. Жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау (шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде биологиялық әралуандыққа катерді болғызбау; қоршаған ортаның ортадағы жай-күйін анықтау үшін экологиялық зерттеулер жүргізу, өнеркәсіп қызметінің экологи-ялық жүйеге ықтимал келеңсіз ықпалын анықгау және осындай жағдайлар жөніндегі шараларды жоспарлау; жабайы жануарлардың, құстар мен балықтардың санын молайту, қалпына келтіру жөніндегі биотехникалық шараларды жүргізу; ерекше қорғалатын аумақгарды құру мен жайғастыру үшін табиғи-ғылыми және техникалық-экономикалық негіздемелерді әзірлеу; шөлейттенуге және баска да қолайсыз экологиялық факторларға бейімделген жерді көгалдандыру; аумақгарды орман өрттерінен кейін, орманды қалпына келтіруден кейін оңалту және т.б.).

5. Өндіріс пен тұтыну қалдықтарын пайдалану (қалдықтардың кез келген түрлерін өңдеу, сұрыптау және жағу жөніндегі зауыттарды жобалау, салу және жаңғырту; иесіз қалдықгардың кез келген түрлерін жинау, тасымалдау мен зиянсыздандыру жөніндегі технологияларды сатып алу мен енгізу: өндіріс пен тұтыну қалдықтарынан шикізат немесе дайын өнім алу үшін қондырғылар-ды орнату; рүқсат қоқыс төгінділерін жою жөніндегі шаралар; үймектелетін қалдықтар құрамын бақылау жүйелерін қүру, қалдықтар құрамын бақылау жөніндегі зертханаларды сатып алу мен жарақгандыру; иесіз объектілерді орналастыру мен қалдықгарды көмуді экологиялық және санитарлық талаптарға сәйкес келтіру мен оларды жайғастыру жөніндегі шаралар және т.б.)

Қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі шараларды жоспарлау ұзақ болашаққа есептеліп жүргізіледі және мұндай жоспарлау неғұрлым егжей-тегжейлі әрі айқын тәртіптеуді қажет етеді, оның болмауы табиғатты құқықтық қорғау проблемаларын әдістемелік жағынан негізделген, бәрін қамтитын шешімді қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Осымен байланысты қоршаған ортаның жай-күйі туралы бастапқы материалды жинауды, талдау мен ғылыми жинақтауды одан әрі жетілдіру қажет, сондай-ақ болашақтағы және ағымдғы тиісті жобаларды жасау үшін негіз болып табылатын көрсеткіштер жүйесін әзірлеудің және одан әрі дамытудың зор маңызы бар.

ҚР ЭК-тің 97-бабына сәйкесҚоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру:

1) бюджет қаражаты;

2) табиғат пайдаланушылардың өз қаражаттары;

3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен жүзеге асырылады.

Әртүрлi деңгейдегi бюджеттерден қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар мемлекеттiк, салалық (секторлық) және өңiрлiк бағдарламаларда белгiленетiн бағыттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмдерiне сәйкес айқындалады.

Бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын экологиялық бағдарламаларды, жоспарларды әзiрлеу тәртiбi Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен белгiленедi.

Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар Қазақстан Республикасының, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламаларына, жоспарларына, белгiлi бiр аумақтың экологиялық бағдарламаларына, жоспарларына енгiзiледi.

Өңiрлiк экологиялық бағдарламалар, жоспарлар және тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламалары, жоспарлары олар бекiтiлгенге дейiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органмен келiсiлуге жатады.

Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары инвестициялық экологиялық жобаларды (бағдарламаларды) Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес әзiрлеп, қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға табыс етедi.

Экологиялық бағдарламаларды әзiрлеу үшiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы жобалардың ашық конкурстары жүргiзiлуi мүмкiн, оларды өткiзу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.

Табиғат пайдаланушының өз қаражаты есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды табиғат пайдаланушы дербес жоспарлайды.

Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар табиғат пайдаланушы экологиялық рұқсаттар алу үшiн әзiрлейтiн қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар жоспарына енгiзiледi.

Өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады.