Сырым Датұлы бастаған көтеріліс

ХҮШ ғасырдың 30-шы жылдары Кіші жүзді өзіне тәуелді еткен соң патшалық Ресей біртіндеп қазақ даласындағы отарлау саясатын терендете бастады. Кіші жүз өңірінде қалыптасқан жагдайлар қазақгардың Е. Пугачев бастаған көтеріліске қатысуына себеп болды. Пугачев көтерілісіне қазақтардан басқа башқұрттар, қалмақтар, т.б., қатысқан еді. Бұл көтерілісті басуга патша әкімшілігі жақсы қаруланған жазалаушы әскерді көп жіберді. Жазалаушы эскер Қазан манында көтерілісшілерді басып-жаншыған соң, Пугачев бастаған көтеріпіс жеңіліс тапты. 1775 жылдьщ көктемінде жазалаушы әскер көтеріліске қолдау көрсеткен казак ауылдарына шапқаншылықтар жасады. Бүган шыдамаган қазақтар далага ішкерілей көшіп кетіп, бас саугалайды. Бұл келеңсіз құбылыстарға қоса хан мен патша үкіметінің салған түрлі салыктары, көрсеткен зорлық-зомбылықтары халықты әбден титықтатқан еді. Патшалық Ресейдің жергілікті әкімшпіік орындарьша арқа сүйеген Нұралы хан мен оның туыскан сұлтандары 70-жылдардьщ екінші жартысында халықты канауды күшейтті. Осындай әлеуметтік-саяси себептер С.Датұлы бастаған Кіші жүз казақтарының көтеріліске шығуына негіз болды. Көтерілістің себептері:1.Орынбор губерниясы таратылды да Кіші жүздің көпшілік бөлігі Сібір, Уфа басқармасына бағындырылды. 2.Қазақтардың Жайықтың сол жағалауына өтуін бақылайтын Орал шекаралық басқармасы құрылды.3.Хандық билік әлсіреді.4.Жайық казактарының зорлық-зомбылығы қазақтардың шаруашылығына нұқсан келтірді.5. Нұралы хан халықтан жайылымдық үшін салық алды.

Көтерілістің қозғаушы күші: қазақ шаруалары, старшындар, билер, ру басшылары.Көтеріліс жетекшісі: Сырым Датұлы – батыр, шешен, ақсүйек.Көтеріліс қолбасшылары: Барақ, Жианқұр, Жанболат.Көтерілістің барысы: Көтеріліс 1783 жылдың күзінде басталды. Осы жылдың желтоқсанында казактардың тұтқынына түскен Сырымды 1784 жылы Нұралы босаттырды. Осыдан кейін ол ұсақ топтардың басын қосып, ірі қол ұйымдастырды.Сырымның Орал әскерлерімен кескілескен күресі 1784 жылдың маусымында басталды. Көтерілісшілердің негізгі күші Төменгі Жайық шебі мен Ор бекінісінің төңірегінде болды. Старшындар – Тіленші, Оразбай, Жантөре сұлтандар тобы Жоғарғы Жайық пен Елек қалашығының төңірегінде шоғырланды. 1784 жылдың қарашасында Сырым әскерінің саны 1000 адам болды. 1785 жылы көтерілісті басу үшін келген генерал-майор Смирновтың тобы 70-ке жуық қазақтарды тұтқындады.1785 жылы күрес қимылы кеңейді.1787 жылы 1 мыңнан астам жазалаушы отряд келді. Олар Сырымның құмға шегінгенін біліп, бейбіт ауылдарға тиді.Сырым енді бекіністерді алуға ұмтылды. Алайда көтерілісшілер зеңбірекке қарсы тұра алмады. Нұралы патша өкіметін жақтап кетті. Сол себепті 1785 жылы Кіші жүз старшындары Нұралыны тақтан тайдыру туралы шешім қабылдады.Нұралы 1786 жылы Уфаға жер аударылып, 1790 жылы сонда қайтыс болады. 1791 жылы Әбілхайырдың ұлдарының бірі сұлтан Ералы хан болып сайланды. 1794 жылы Ералы хан өлгеннен кейін Нұралы ұлы – Есім хан сайланды. Бұған наразы болған Сырым 1797 жылы хан сарайына шабуыл жасап Есімді өлтірді.Орынбор өлкесінің губернаторы барон Игельстром Кіші жүзде хандық билікті жоюға ұмтылды. Сырым хандық биліктің жойылуын құптады.Ол хандық биліктің орнына билер алқасының билігін әкелуді жақтады. Бірақ Игельстром Сырыммен келіспеді. Сырым хан кеңесінде старшындық топтың рөлін күшейтуге тырысты. Сондықтан Орынбор әкімшілігі Сырымның ықпалының күшеюінен қорқып, 1797 жылы Кіші жүзде хандық билікті қалпына келтірді де Айшуақты хан етіп бекітті. Осы мәселеден Сырым жақтастарының арасында алауыздық пайда болды. 1897 жылы Сырым Хиуа хандығына өтіп, 1802 жылы сонда қайтыс болды. Көтерілістің тегеуіріне байланысты патша үкіметі 1801 жылы 11 наурызда Жайықтың оң жағасына мал жаюға рұқсат берді.

40)1822 және 1824 жылғы Сібір және Орынбор қырғыздары туралы ереже. Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.
1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғы» 1781 жылы Абылай өлгеннен кейін Орта жүзде оның үлкен баласы сұлтан Уәли хан болып жарияланды. Уәли ханның қаталдығы оның қол астындағылардың наразылығын туғызды. 1795 жылы қазақтар патшаға оны тақтан алу жөнінде өтініш жасады. 1815 жылы Орта жүзде Уәлидің позициясын әлсіретуге тырысып, үкімет екінші ханды, Бөкейді тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан және 1819 жылы Уәли хан өлгеннен кейін Орта жүзде жаңа хандар бекітілмеді. Патша әкімшілігі хан өкіметін таратып, «Сібір қырғыздары туралы уставқа» сүйене отырып, басқарудың жаңа аппаратын құрды, бұл уставты 1822 жылы Россияның XIX ғасырда белгілі либералдық пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұл жұмысқа болашақ декабрист Солтүстік қоғамның мүшесі Г.С. Батеньков белсене қатысты. Оған М.М. Сперанский жергілікті статистика үшін материалдар әзірлеу мен жинауды тапсырған еді. Орта жүзде жаңа әкімшілік құрылым мен сайлау жүйесі енгізілді. «Уставта» денсаулық сақтау жөнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқанда қырдағы бекіністер гарнизонына қызмет көрсету үшін ауруханалар салу, көшпелі халық арасында шешекке қарсы егу жұмысын жүргізу белгіленді. Қазақтарға арналған балаларын жалпы негіздерде империяның оқу орындарына жіберуге құқық берілді.

1822 жылы Сібір екі бөлімге: бас басқармасы Иркутскіде болатын Шығыс бөліміне (Сібірге) және орталығы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болған Батыс Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск және Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына қазақ даласының Орта жүз қоныстанған жерлері мен Ұлы жүз қоныстанған жерлерінің бір бөлігі кірді. Ол жер «Сібір қырғыздарының облысы» деп аталды да, 1822 жылы оған арналып «Сібір қырғыздары туралы устав» талдап жасалынды.

«Устав» бойынша «Сібір қырғыздарының облысы» сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. Жаңа заңды іске асыру барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтақаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды.

Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.

1822 жылғы «Жарғы» бойынша барлық сот істері үш категорияға бөлінді: а) қылмысты істер; б)даулы істер; в)басқару үстінен берілетін шағымдар жөніндегі істер. Қылмысты істер империясы жалпы заңдары негізінде округтік приказдарда қаралды. Қылмысты істерден өзгеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті қолданылып жүрген әдет-ғұрыптардың негізінде билер соты талқылады