Мазхабтардың хабари сипаттарға деген көзқарастары 3 страница

Матуридилердің пікірі бойынша қаза – Алла Тағаланың азалда қалаған және белгілеген нәрселері уақыты келгенде азалдағы біліміне (илм), қалауына (ирада) және белгілеуіне сай түрде жаратуы деген сөз. Осы жағынан қаза Алланың такуин сипатына сәйкес келеді.

Қадар мен қазаға берілген мағыналарға қарағанда қадар қазаға қарағанда ауқымды жалпы болып табылады. Себебі, қадар құдайдың әуелден белгілеуінің жиындығы болса, қаза – хадис мүмкіндер мен жарату әрекеті.

Дүниеде пайда болатын және болған барлық нәрсе Алланың ілімі, қалауы, белгілеуі және жаратуы арқылы жүзеге асады, яғни, барлық нәрсенің қадары бар деген сенімге Матуриди былай түсініктеме жасаған: адамдардың еркін қалауларымен және осы қалауларына сай белгілеп, уақыты келгенде құлдың таңдауына қарай Алланың жаратуы. Демек, осы тұста Алланың ілімі құлдың таңдауымен байланысты түрде Алланың азалдан білуі құлдың ниетін күштемейді. Бұған түрліше мысалдарды келтіруге болады. Мысалы, күн мен айдың тұтылатынын астраномдар алдын ала білсе, осы күн мен ай астраномдардың біліміне сай тұтылса, мұнда астраномдардың әсері бар ма? Әрине жоқ. Ата-анасы өз баласының жақсы оқитынын біледі. Бұл баласының білімді болатынына әсер ете алмайды.

Қаза мен қадарға ризалық білдіру мәселесіне келер болсақ, Матуридидің пікірі бойынша қаза мен қадарға ризалық көрсету қажет. Бірақ, қаза мен белгіленген нәрсеге ризалық білдірудің қажеті жоқ. Күпірліктің қаза мен қадардан екендігіне ризалық көрсетіледі, бірақ, күпірліктің өзіне ризалық көрсетілмейді.

Қаза мен қадар адам ақылы шеше алмайтын құпия ма? Қадар мәселесі – адам ақылы шеше алмайтын, оған күш-қауқары жетпейтін өте күрделі каламдық проблема. Сондықтан, ол құдайлық құпия ретінде қияметке дейін сақталады. Осы себепке байланысты ардақты Пайғамбар қаза мен қадарға, жақсылық пен жамандықтың Алладан екендігіне иман келтірумен шектелуді бұйырған, осы мәселе бойынша сахабалардың тартысқа түсуіне тиым салған: «сендер осы мәселеге міндеттелдіңдер ме немесе мен сендерге не үшін жіберілдім? Сендерге дейінгілер осы тақырыпта тартыса бастаған кезде құрдымға кеткен. Осы тақырыпта тартысудан сақ болыңдар (Тирмизи, Қадар 1).

Ардақты Пайғамбардың қатаң тиым салуына қарамастан осы мәселе төңірегінде ортағасырлық теологиялық мектептер, дәлірек айтар болсақ, қадария, мутазила, жабрия сияқты мазхабтар көп тоқталған және оған өз ойларын білдіріп, жолдан адасқан.

Хайр және шарр. Хайр мен шаррдың маңызы және оның құлдардың әрекетімен байланысы. Хайр мен шаррдың мәні мен маңызына мұсылман философтары, әсіресе моралистер көп тоқталған және осы тақырыпта тартыстар орын алған.

Құран Кәрімде және хадистерде осы екі терминнің мәніне тоқталмаған, бірақ, адамдарды үнемі жақсылыққа шақырған және ненің хайрға, ненің шаррға жататынын көрсеткен, жақсылық жолына бағыт көрсетіп, жамандықтан аулақ болуды ескерткен.

Құран мен Сүннетке қарағанда бұл дүниеде жақсылық та, жамандық та бар. Оның бар екендігін ақыл-есі бүтін барлық адам біледі және мойындайды. Ислам терминологиясында «маруф» сөзі барлық жақсылық түрін, «мункар» жамандықты білдіреді. Құран Кәрімде мүміндерді жақсылыққа шақырып, жамандықтан тиятын аяттар да бар: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاُولٰۤئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (Сендердің араларында да (жұртты) берекелі істерге бастайтын, жақсылыққа үндеп, жамандықтан жирендіретін бір қауым болсын. Ал ондайлар – бақытты жандар) (Али Имран 3/104).

Кейінгі замандарда мұсылмандар өзге халықтармен, діндермен және мәдениеттермен бетпе-бет келуі нәтижесінде жақсылық пен жамандық төңірегіндегі ойларын одан ары кеңейтті және бірнеше сұрақтар туындады. Жауап беруі қиын осы типтес сұрақтарды мұсылмандар арасында алғаш ой таразысымен зерделегендер мутазилиттер мен философтар болды. Ислам ойлау жүйесінде жақсылық пен жамандық төңірегіндегі сұрақтар мынандай:

Бұл әлемде жақсылық та, жамандық та бар. Жақсылық Алла тарапынан жаралғандығы белгілі. Осы тақырып турасында ислам мазхабтары арасында қайшылық жоқ. Мазхабтар арасындағы тартыс жамандық мәселесі төңірегінде өрбіген. Жамандық неге жаралған? Жамандықты жаратқан кім? Алла ма? Алла жақсылықты жаратады, ал жамандықты неге жаратады? Егер шаррды Алла жаратқан болса, жамандық құдайлық қалаудың жемісі ретінде жаратылады деген сөз. Олай болса, Алла жамандықты істеген адамды неге жазалайды? Шаррды жарату және өмірде енгізу жаман болғандықтан, оны жаратқан да жаман болып шығатыны даусыз. Ал Аллаға ондай сипат тән емес. Міне осы сұрақтарға жауап беру арқылы әр алуан ойлар мен көзқарастар дүниеге келген. Осы тақырыпта өз ойларын білдірген мазхабтар арасында әһли сунна ғұламалары мен мутазилиттер алдыңғы орынды иеленеді.

Ислам ойлау жүйесіндегі мазхабтар арасында жақсылықты Алла жаратқандығы жайлы ешбір тартыс жоқ.

Мутазилиттер құлдардың әрекеттері бөлімінде айтқан ойларының табиғи жемісі ретінде Алла жақсылықты қалайды және қалауына сай жаратады. Ал «Алла жамандықты қалайды және жаратпайды» деген ұстанымды болды. Олардың осындай көзқарасқа баруына жетелеген себеп – Алладан жамандықтан арашалап қалу, жамандықты өз қалауымен істеген, жаратқан құлды таклиф қағидасына қарай жауапты ету. Олар Алланы жамандықтан аулақ ұстау мақсатында оны тек жақсылықты жаратушы құдай ретінде есептеп, жамандықтың бастауын басқа жаратылғандардан іздеген. Осылай Аллаға серік қосқан.

Әһли сунна ғұламаларының көзқарасы бойынша әлемнің жаратушысы болып табылатын Алла Тағала – жақсылықтың да, жамандықтың да жаратушысы. Себебі, әлемдегі барлық нәрсе оның қалауымен, құдіретімен және өлшемімен жүзеге асады. Алладан басқа құдірет, билік және мүлік иесі ешкім жоқ. Бірақ бұл жамандықты жаратушының өзі жаман деген мәнде түсінбеген жөн. Негізінде жаманға жамандықты істеу, шаррға қол жеткізу және жамандық жағында болу жатады. Мысалы, суретші туындысының бүкіл нәзік жақтарына мән бере отырып, жаман адам бейнесін салса, оның шеберлігіне таң қалып «қандай тамаша сурет» деп баға беріп жатамыз. Осы тұста туындысындағы жаман адам бейнесіне қарай отырып, суреттің авторын жаман деу ешбір қисынға сәйкес келмейді. Дәл солай, Алла Тағала – абсолюттік иесі. Оның жамандықты жаратуының бірнеше құпия хикметі бар. Алланың осы хикметін жекелеген адамдар толықтай түсіне алмаса да, Алланың құдіретімен жаралған әлгі нәрсенің болашаққа, қоғамға т.б.-ға әкелер пайдасы зор болуы мүмкін. Демек кейбір жағдайдың жекелеген адамдарға жамандығы сол адамның пайдасы мен мақсатына қарай да болуы ықтимал. Адам өз қалауымен жамандыққа қол жеткізеді. Алла Тағала да әлгі шаррды адамның таңдауы мен талғамына қарай жаратады. Бірақ, Алла хайрға (жақсылық) риза, ал шаррға (жамандық) мүлдем риза емес. Сондықтан, жақсылықты таңдағандар марапатталады, ал жамандықты таңдағандар жазалады. Демек, шаррдың Алладан болуы, яғни, ол Алланың такуини ирадасымен, жаратуымен пайда болуы шаррдың ақиқат, дұрыс деген мағынаны білдірмейді.

Алла Тағаланы барлық нәрселер мен құбылыстарды антонимдерімен жаратқан. Осылай ара жігін ажырата білу, адамдардың оңай түсіне алу мақсатында жанды мен өлі, жақсы мен жаман, хайр мен шарр, рахат пен азап бірге жаралған. Сонымен қатар, Алла адамдарға шарр және жаман нәрселерден сақтану, аулақ болу жолдарын көрсетіп берген, шаррдан сақтануға қажет күш-қайрат берген. Егер дүниеде жамандық болмаса, жақсылықтың ешбір мәні болмас еді, бұл өмірдің емтихан, сынақ болу мәні болмас еді.

Адамның жаратылысы жағынан жақсылыққа бейім келеді, ал ол жамандықты кейіннен үйренеді. Өсу ерекшелегінің, ортаның, дәстүрдің және тәрбиенің мұнда маңызды рөлі бар. Құран Кәрімде Алла Тағала жақсылыққа қол жеткізуге «касб», жамандыққа қол жеткізуге «иктисаб» сөздерін қолданған. «لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا اِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ» (Алла ешкімге қолынан келмейтінді жүктемейді, әркімнің істеген жақсылығын да, жамандығын өзінен табады) (Бақара 2/286). Касб – қол жеткізу, иктисаб – қиындықпен қол жеткізу деген сөз. Осыған қарағанда адам жақсылықты табиғи түрде, ішкі жан дүниесімен қол жеткізеді, шаррды табиғи емес, кейінгі әртүрлі әсерлермен қол жекізеді (иктисаб етеді).

Хидаят және далалат. Алла Тағалаға қалаған құлына хидаятты, ал қалағанына адасушылықты жаратуы жайз. Алладан басқа адамдарды дұрыс жолға салатын немесе адастыратын шынайы фаил жоқ. Осы екі әрекет те Аллаға тән. Хидаят пен далалаттың басқа болмыстарға тән деп есептеу метафоралық.

«نَهْدي بِه مَنْ نَشَاۤءُ مِنْ عِبَادِنَا وَاِنَّكَ لَتَهْديۤ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَقيمٍ» (Құлдарымыздың ішінен қалағанымызды біз сонымен жарылқап, тура жолға саламыз. (Ол арқылы) Сенің де тура жолға (жұртты) бастайтының анық) (Шура 42/52)

Әһли сунна каламшыларына қарағанда «فَاِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاۤءُ وَيَهْدي مَنْ يَشَاۤءُ» (Алла қалағанын адастырады, қалағанын тура жолға салады) (Фатыр 35/8) деген аяттың мағынасы «қалаған адамға тура жолды, қалаған адамға адасушылықты әлгі адамға жаратады» (яғни, қалаған ниетіне қарай Алла жаратады) - деген сөз. Бір құлға Алла Тағаланың адасушылықты жаратуы әлгі құл қалауын жамандыққа бағыттауына байланысты. Құл адасушылықты таңдағанға дейін құдайлық қалау мен құдірет оны адасушылық жолға күштеп бағыттамайды. Өйткені Құран Кәрімде «وَمَاۤ اَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ» (Саған келген жамандық өзіңнен) (Ниса 4/79) – деп баяндалады.

Мутазилиттердің пікірі бойынша Алланың хидаят етуі – тура жолды нұсқауы, ал адастыруы құлды адасқан деп атауы, құл өзінде адасушылықты жаратқан кезде оған адасқан деп үкім шығаруы деген сөз. Мутазилиттердің бұл пікірі дұрыс болғанда ардақты Пайғамбарымызға былай уахи жасалмаған болар еді. «اِنَّكَ لا تَهْدي مَنْ اَحْبَبْتَ وَلٰكِنَّ اللهَ يَهْدي مَنْ يَشَاۤءُ» (Сен ұнатқан адамыңды тура жолға сала алмайсың. Ал Алла қалаған адамын тура жолға салады) (Қасас 28/56).

Саадат және шақауат. Саадат (бақытты болу) пен шақауат (бақытсыз болу) – адамдық сипаттар. Адамдық сипаттар өзгеріп тұратыныны белгілі. Матуридилер «аты Лауху Махфузда бақытты болады деп жазылған бақытсыз, бақытсыз деп жазылған бақытты бола береді. Егер бақытсыз бақытты болмайтын болса, кітаптарға, пайғамбарларға қажеттілік туындамаған болар еді» деген көзқарас аясында бақытты кейде бақытсыз, ал бақытсыз кейде бақытты бола алады деген қорытынды шығарған. Өйткені, Алланың Лауху Махфузға өзгеріс енгізуі жайз: «يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاۤءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُۤ اُمُّ الْكِتَابِ» (Алла қалағанын өшіреді, қалағанын сол күйінде қалдырады. Умму-л-Китаб – оның жанында (қолында)) (Рад 13/39), - деген Құранда аят бар. Бірақ, Алла Тағала Лауху Махфузда қандай өзгеріс енгізетінін азали ілімімен біледі.

Ашариттер саадат пен шақауатты Алланың азали және құдайлық ілімі, сөздері деп анықтама жасап, құдайлық ілімде бақытты болады деп жазылған адамның бақытсыз, бақытсыз болады деп жазылған адамның бақытты болмайтынын, себебі, Алланың ілімі өзгермейтінін қуаттаған.

Хусн және қубх. « Көркемдік» пен «ұсқынсыздық», «жақсылық» пен «жамандық». «Хусн» мен «қубхтың» бес мағынасы бар:

1. Мақсатына сәйкес келетін жақсылық, ал сәйкес келмейтін жамандық болып табылады. Осыған орай, әділдік – жақсы, зұлымдық – жаман.

2. Адам жаратылысына сай келетін жақсы (көркем), ал сай келмейтін жаман (ұсқынсыз). Мысалы, тәттілер көркем, ащылар ұсқынсыз болғаны сияқты.

3. Кемелдік сипатындағылар көркем, нұқсандықтағылар ұсқынсыз деп аталады. Ілім – жақсы, надандық – жаман.

4. Адамдар арасында дәріптеу мен көтермелеуге себепкер болатын нәрселер жақсы, айыптау мен төмендетуге себепкер болатындар жаман болып табылады. Мысалы, жомарттық – жақсы, ал сараңдық – жаман.

5. Алланың ризалығы мен сауабына жол ашатын нәрселер жақсы, ал айыптауы мен жазасына себепкер болатыны жаман болып табылады. Аллаға иман келтіру, әділдік, ғибадат хуснға жатса, осыларға қайшы келетіндер қубхқа жатады.

Хусн мен қубхтың бастапқы төрт мағынасы бойынша каламшылар арасында тартыстар жоқ. Негізгі тартыстар бесінші мағынада өрбіген. Адам әрекеттерінің негізінде жақсылық пен жамандық сипаты бар ма? Шариғат келмей тұрып оларды адам ақылы меңгере ала ма? - сияқты сұрақтар аясында әртүрлі көзқарастар ұсынылған.

Каламның, ахлақтың, фиқх әдістемесінің және құқық философиясының ең басты проблемаларының бірін құрайтын хусн мен қубх тақырыбында тартысқа түскен үш мәселе бар:

1. Ықтияри әрекеттер жақсылық пен жамандық мәнін иелене ала ма? яғни, хусн мен қубх ақли ме әлде нақли ма?

2. Егер ақли болса, хусн мен қубх шариғат келмей тұрып адамдардың жауапты мукаллаф) болуын қажет ете ме?

3. Хусн мен қубх түсінігі бой ұсынғанды жазалау, күш-қауқары жетпейтін нәрсені жауапты ету сияқты тақырыптардың жайз болуын қажет ете ме әлде етпей ме? Осы үшінші мәселе «Таклиф Ма Ла Ютақ» тақырыбында қарастырылады. Осы үш мәселе бойынша ашариттер мен мутазилиттердің ұстанымдары бір-біріне мүлдем қайшы келеді. Ал матуридилер бірінші және үшінші мәселеде мутазилиттердің, ал екінші мәселеде аздап ашаритттердің ұстанымдарын қолдайды. Ал жабрия мазхабы осы үш мәселе бойынша ашариттер жағын қуаттайды.

Хусн мен қубх шариғи ме әлде ақли ма? Ашариттер мен жабрияға қарағанда әрекеттер негізінде жақсылық пен жамандық ерекшеліктеріне ие емес. Олардың заттарында (негіздерінде) да, зати ерекшеліктерінде де көркемдік пен ұсқынсыздық, жақсылық пен жамандық жоқ. Жақсылық пен жамандық шариғат келгеннен соң, құдайлық үкімдер адам әрекеттеріне міндеттелгеннен соң күшіне ене алады. Амалдар жақсы болғанына байланысты әмір етілген емес, әмір етілгендіктен жақсы және көркем сипатын иеленеді. Әмір етілген нәрселер Алла әмір еткеніне байланысты көркем, ал тиым салынғандар Алла тиым салғанына байланысты ұсқынсыз болып табылады. Демек, хусн болу үшін әмір, қубх болу үшін нахи қажет. Ашариттер мен жабриттер осы идеяларын қуаттандыру үшін мына дәлелдерді ұсынған:

А) Әрекеттердегі көркемдік пен ұсқынсыздық мәні әрекетте тұрақты түрде, берік орын алған емес. Бір индивид пен халықтың жақсы деп тапқан нәрсесін өзгелері жаман деп бағалауы мүмкін. Белгілі бір нәрсенің жақсы болуы жекелеген адамдар мен қоғамдардың жеке пайдасына қарай бағаланатыны сөзсіз. Демек, көркемдік пен ұсқынсыздық салыстырмалы және шартты болып табылады. Матуридилер аталған мазхабтардың осы идеясына қарсы шығып мынандай уәж айтады: бір қоғамның немесе халықтың дәріптеуі мен айыптауы өлшем ретінде алынса, жақсылық пен жамандық әлбетте берік ерекшелік бола алмайды. Өйткені, халық пен ұлт деңгейінде жақсылық пен жамандық аймақтарға, қоғамдарға қарай өзгеріп отырады. Ал біздің негізге алған өлшеміміз барлық адамзат баласының игілігі мен пайдасына қарай болғаны. Әртүрлі уақыттарда, әр алуан аймақтарда өмір сүрген түрлі өркениет деңгейіне қол жеткізген жүздеген халықтар мен қоғамдардың бір ауыздан жақсылық пен жамандық ретінде қабылдаған ұстындар бар. Барлық діндер мен шариғаттар адамзатты әлгі ұлы мақсаттар мен ұстындарға жеткізу үшін келген. Міне, осы себепке байланысты жеке пайдалар мен мақсаттарға ешбір қатысы жоқ жанқиярлықтың, жоғары өнегеліктің, Алланы тануға, болмыстардың шынайы бейнесін ашуға бағытталған ғылымдар мен ілімдердің жақсы екендігін ақыл иесі бар адам ешқашанда және ешбір жерде жоққа шығармаған.

Ә) Ашариттердің пікірі бойынша хусн мен қубх әрекеттердің өздерінде бар және берік сипат болғанда, осы ерекшелігінен ешқашан айнымауы, өзгермеуі тиіс. Мысалы, өтірік айту қабих (жаман) ретінде қабылданғанымен, діни тұрғыда тиым салынғанымен күнәсіз, пәк адамның өмірін оны өлтіруге тырысқан адамның қолынан құтқару үшін өтірік айтылса, хасан (жақсы) саналады және өтірік айту уәжіп болып табылады. Демек, өтіріктің затында (негізінде, мәнінде) көркемдік пен ұсқынсыздық сипаты жоқ.

Осы көзқарасқа қарсы матуридилер былай жауап берген: осылай болса да өтірік айту әрекеті ұсқынсыздық сипатына жатқызылады. Десек те екі жаман әрекет бетпе-бет келгенде де осы екеуінің тигізер зардабының жеңілін таңдау қажеттілігі туындайды. Егер сол сәтте шындық айтылса, яғни бейкүнә адамның жасырынған жері айтылса, әрі бір күнәсіз адам өлтіріледі, әрі адам ауыр қылмыс істеген болып табылады. Ал осы кезде өтірік айтылса, аталған екі үлкен жамандықтың, одан әлдеқайда кішкентай жамандықпен жолы кесіледі. Міне, осы себепке байланысты ислам осындай сәттерде өтірік айтуды уәжіп етіп қойған. Демек, өтірік айтудың осындай сәттерде жамандық қатарынан шығатынын айтуға болмайды.

Б) Ашариттердің пікірі бойынша адамдардың әрекеттері ықтияри емес. Адамдағы кулли ирада сияқты жузи ирада да Алла тарапынан жаралған және адамға берілген. Демек, ықтияри болып көрінетін әрекеттер издирари болып табылады. Ал издирари әрекеттерден хусн мен қубхты іздеудің ешбір мәні жоқ.

Осы көзқарасқа матуридилердің жауабы былай: жузи ирада – Алла тарапынан жаратылып, адамға берілген кулли ираданың белгілі бір жаққа қолданылуы. Объект (нәрсе) болмағандықтан, жузи ирадаға махлуқ деген ат берілмейді. Өйткені, ол – бар болып табылатын қабілеттің жұмсалуы. Олай болса, осы ираданы қолдану адамға тән және адам осы мәселеде толықтай еркін. Сыртқы және табиғи амалдар мен әсерлердің ираданы жоқ қылатын қауқары жоқ. Ирадалы адамның жүзеге асыратын әрекеті оған тән болып табылады және бұл әрекеттер жақсылық немесе жамандық сипатына лайықты болады.

В) Матуридия мен мутазилаға қарағанда әрекеттердің хусн және қубх деп сипатталуы оның затына (мәніне) байланысты. Адам ақылы біршама әрекеттің көркемдігі мен ұсқынсыздығын шариғат келмей тұрып ажырата алады. Ақыл тек діннің алып келгендерін меңгеретін құрал ғана емес. Әрекеттер де шариғаттың ұсынған әмірлері мен тиымдары аясында жақсылық және жамандыққа жатпайды. Алла Тағала жақсы болғандықтан, кейбір әрекеттердің жүзеге асуын бұйырған, ал жаман болғандықтан, кейбір әрекеттердің орындалуына тиым салған. Матуридилердің пікірі бойынша жақсының мәні жақсы болғандықтан – хусн, ал мәні жаман болғандықтан қубх болып табылады. Алланың бір нәрсеге әмір беруі оның көркемдігіне, тиым салуы оның ұсқынсыздығына байланысты.

Матуридилер адам әрекеттерін үш топқа бөліп қарастырады: бірінші топтағы әрекеттер – ақылдың пайымдауынсыз-ақ тануға болатын Алланың бар екендігін және бірлігін білу, сену, әділдік, жақсылық, адам өмірін құтқару т.б. сияқты. Ақыл шариғат келмесе де олардың мәніне қол жеткізе алады. Екінші топ әрекеттердің көркем немесе ұсқынсыз болуы пайымдаумен және тұжырымдаумен анықталады. Мысалы, бас кесердің қолынан күнәсіз адамның өмірін құтқару мақсатымен өтірік айтудың жақсы екендігін білу сияқты. Үшінші топ әрекеттердің хусн және қубх екендігі тек шариғаттың түсініктеме жасауымен байланысты. Ақыл бұларды өздігімен ұғына алмайды. Мысалы, ғибаттардың орындалу қағидалары мен сандары сияқты.