Тұлғаны зерттеудегі жобалау әдістері.

Тұлғаның қаиеттерінанықтаудаоның белсенділігі, жігерлілікәлеуеті, ақпаратты қисындықтұрғыданөңдеуқабілеті, тілтабысқыштығы, адамдардытүсінебілуібатылдығы, шешімділігі, көңіл-күйтұрақтылығысияқтысапаларыныңдеңгейіәрқашанүлкенорыналады. Тұлғаның ерік сапаларының, зейінінің, ескесақтауқабілетініңжоғарыболуы мен оныңтүрліжағдайларға тез бейімделуіжәнебұлсапаларындамытылуыкөпжағдайдакеңестелетінсапаларғажатады. Жеке тұлғаныпсихофизиологиялықтұрғыданзерттеуоныңпсихикалықжәнеақыл-ой сапаларын, болашақмамандықтарынабейімділігінанықтапберугежәнеолардыңжекелегенбөліктерінжетілдірутуралыұсыныс-кеңестемелер беру үшінжүзегеасырылуы да мүмкін. Жобалауәдісі – мәселені жете зерттеуарқылы,нақтылынәтижебереалатын, рәсімделгендидактикалықмақсатқажетутәсілі. Жобалауәдісі – барлықкездеқандай да бірмәселеніңшешімінжорамалдайды.Жоба-жоспарлы түрде орындалып нақты нәтижемен таныстыратын шығарма түрі. Жоба мазмұны жалпы пәндік, пәнаралық, сыртқыпәндік болып орындалады. Жобаныңорындалумерзімі аз мерзімді(бірнешеапта),орташамерзімді(бірнеше ай),ұзақмерзімді(біржылнемесеодан да көп).Жобағақатысушылар саны жекежәнеұжымдық топ болады. Р. Кеттелдің 16-факторлық жекесауалнамасыәдісі (16-ФЛО) жекетұлғаныңинтеллектуалдық, пайымдыұ, көңіл-күйтұрақтылығы, жетекшілігі, көшбасшылығысияқтымаңыздықасиеттерінанықтауғаарналған. Тақырыптықапперцепциялық (қабылдауғақосымша) тест (ТАТ)-Тұлғаныңэмоциялық

тұрақсыздықбасымдылығынжəнедау-жанжалғабейімділігін,қажеттіліктерінқанағаттандыруамалдарынбілугебағытталған

2.Тақырыптық апперцивті тест (ТАТ):

ТАТ - жобалау əдісіне жатады. Ол алғаш рет 1935 жылы ашыл ды. Алғашында қиялды тəжірибелік тұрғыдан зерттеу əдістемесіне жатқызылды. Əдістемені Г. Мюррей қолданысқа ұсынды. Əлеуметтік қарым-қатынаста əлеуметтік ортада көрініс беретін жеке тұлғаның ерекшеліктерін анықтауға қолданылды. Тұлғаның эмоциялық тұрақсыздық басымдылығын жəне дау-жанжалға бейімділігін, қажеттіліктерін қанағаттандыру амалдарын білуге бағытталған. Ол үшін төмендегідей мəселелерге назар аударуымыз қажет. 9 Тұлға позициясының ерекшелігі (іс-əрекеті қуанышты, қайғылы жəне т.б.). 9 Адамның өз санасының ішкі əлемінің ерекшілігі (симпатия, антипатия, бауырмалдылығы). 9 Басымдылық тенденциясы. 9 Əрекет тəсіл (əрекетті ұйымдастыру тəсілдері мен практикалық ойлау ерекшілігі, өмірде туатын мəселелерді шешу тəсілдері). 9 Тұлғаның динамикалық жағы (іс-əрекет ритмі, эмоционал- ды максимум импульстер саны, реактивтілік). ТАТ стандартты кестелер жинағынан жəне түсініксіз ситуация- лар бейнеленген суреттерден тұрады. Автордың ойынша əрбір кесте белгілі ситуацияларға байланысты жəне түрлі мағынада өңделеді, оның өзектілігін білдіреді. Жанұя конфликтілерін, бағыңқы- доминанттылық, агрессия мен өзіне-өзі қол жұмсауға итермелейтін мəліметтерді жазатын кесте арнайы бөлінеді. Ер жəне əйел адамға кестелердің жартысы арнайы беріледі. Жасөспірімдер өз алдына бөлек сипаттамаға ие болады. Зерттелінушілерге 20-дан аспайтын кестелер жинағы беріледі. Зерттеу жұмысы екі сеанстан тұрады, олардың ұйымдастырылу мерзімі бір күндік үзілістен тұрады. Өткізілу кезіндегі атмосфера жайлы, ыңғайлы, тыныш болуы керек. Жұмысты ең қарапайым əдістемеден бастаған дұрыс. Ол нақты тақырыпта сурет салу. Бұл суретте зерттелінуші туралы негізгі мағлұматтарды тізген дұрыс (əулеметтік орны, жанұя құрамы, білім деңгейі, мамандығы). 1-ші күні 1-ден 10-шыкестеге дейін беріледі 2-ші күні əдеттегідей 11-ден 20-ға дейін. 1-ші сеанс кезінде зерттелінуші жас ерекшілігіне жəне мəдени деңгейдің өзгеруіне қарамастан стандартты нұсқау беріледі. Экспериментті өткізу барысы; Тесттегі баға беру жəне көрсеткіштер жүйесі туралы ешқандай мəліметті зерттелінуші білмеуі керек. Тесттік сурет бейнелен- ген парақтарын кезекпен кезек жеке нөмірлер арқылы белгілеп, зерттелінушіге қатар көрсетілгені жөн. Зерттелінушіге 5 бөліктен тұратын, нұсқау беріледі; 1) Сіз мына суретте не көріп тұрсыз? Жағдайды баяндап беріңіз. 2) Сіздің пікіріңіз бойынша, бұл жағдайдың туындауына не се- беп болды? 3) Енді əрі қарай не болады? 4) Суретте бейнелеген адамдардың ойы қандай? 5) Бейнеленген суреттегі адамдардың сезімі қандай? Бастапқы хаттамада барлық жауаптар жазылады жəне мүмкіндігінше толық жазылады. Бағалаусыз таза параққа жазылады. Өткізілу барысы: Əрбір суретке əңгіме құру керек. А) Зерттелінушінің пікірі бойынша дəл осы кезде суретте не бо- лып жатқанын түсіндіру. В) Бұл ситуация қандай себептен болғанын сипаттау. С) Бейнеленген адамдар сезімі мен уайымы туралы айту. Д) Адамдар ойын елестету, түсіну. 2-ші сеанстың өткізілу барысықайталанадыжəне əңгімешынайы өмірлік оқиға ретінде қабылданып, қиялға ерік берілген кезде жақсы ұйымдастырылады. Тест материалында тапсырмадағы жағдайларға байланысты зерттелінуші мүмкіндігінше өзі сезіне отырып, суреттің ешқандай заттық бейнелерін қалдырмай елестету керек жəне бос орынға сол бойынша əңгіме құрастыруы қажет. Тəжірибе кезінде жалпы кестеге əңгіме айта бастаған аралықтағы ұзақ уақыт бойғы тоқтаулар, жаңылысулар, өзіндік сөздер тіркеледі. Зерттеу барысында сұрақтар зерттелінушіге көріністер мен жаңалықтар туралы толығырақ мəліметтер алу мақсатында қойылады. Тақырыптық апперцивті тестті тек тұлға жобасын жасап қана қоймай, сонымен бірге тұлға жауаптары ерекшелігі көрсетіледі. Тақырыптық апперцивті тесткинофильм түрінде беріледі, өмірдің əр түрлі жағдайларындағы тұлға мінез-құлқына байланысты бейнелері ашық көрсетіледі. Практикалық Тақырыптық апперцивті тесттің нұсқасында 28 сурет бар. Басқа тесттерден айырмашылығы тұлғаның динамикалық құрылымының даралық ерекшеліктерін зерттеуде жəне əрекет ету бағытын таңдауда шексіз ерік беріледі. Мысалы, Р. Роршах тестінде анықталмаған қоздырғыш «Дақ», ал тақырыптық апперцивті тест жүйесінде анықталмаған стимул – ерікті жауап. Тақырыптық апперцивті тест бойынша жауап беру еркі шектеусіз, бейне жəне суретті өңдеудің нəтижесінде алынған мате- риалмен түрлі принциптер бойынша тəжірибиелер жүргізілуі тиіс. Əдістеменің өңделуі. Тақырыптық апперцивті тестін өңдеуге арналған 20 шақты сызба бар, олар тек əңгімелер талдауын ғана емес категорияларға жəне тұлға типтеріне қарай бөлінеді. Соңғы уақытта əдістеменің тиімділігін көтеру мақсатында адамдарды емдеу үшін қолданатын бірнеше жаңа категориялар енгізіледі. Олар: 1) ұзақ мерзімді, 2) деңгейлі, 3) шартты, 4) икемділік. Осы категориялардың көрсеткіші ұпай түрінде қойылады жəне əр-қайсысының арасындағы тығыз байланыстар ескеріледі. Мюррей сызбасындағы суреттердің ерекшелігін сипаттауда деңгейлі жəне икемділік категорияларының болуы, əңгіменің əрбір кейіпкерінің белсенділігін анықтайды. Əртүрлі деңгейдің кезектестігі мен жиілігі, вариативтілігі де қарастырылады. Қиялғажайып əңгімелерді ұзақ уақыт бойы ақиқатқа сəйкестендіріліп, кəсіби тұрғыдан баяндалса, бұл «Артығымен – МЕН» күшінің қажеттілігін басады. Ерте балалық шақта болған уайымға қатысты мəселелерге ерекше зейін аударылады. Мюр- рей принципі бойынша тəжірибе жұмысында жұптасқан қасиеттер көрініс береді. Олар: агрессия, қорғану, икемділік, депрессия, белгілі бір ойға шамадан тыс берілуі, сезімнің, сананың басқа нəрсеге тез ауытқуы, көңілсіздік, эмоциялық қозуын білдіретін психикалық ауыр жағдайдың болуы, оптимизм немесе пессимизм жəне т.б.. Алынған нəтижелерді талдау. Сəйкес аталған міндеттер бой- ынша өткізіледі. Ол көріністердің бас кейіпкерін табудан бастала- ды. Суреттегі кейіпкерді зерттелінуші өзіне ұқсастырады. Зерттеу кейіпкердің маңызды мінездемесін анықтаудан басталады. Соңында қажеттіліктер жəне оларға сəйкес қысым жасаушылар тізімі құрылады. Тақырыптық апперцивті тесттің өңделуі «кейіпкердің» өзгеше бейнесін қалыптастырады, яғни: 1. Оның сезімдері, қажеттіліктері, тілектері қандай жəне қайсысы басымырақ? 2. Қандай көріністерден əсер алды? 3. Қоғамда жəне өмірде өзара қарым-қатынас кезінде белсенді ме əлде белсенді емес пе? 4. Қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін бе? 5. Жетістікке жетеме немесе фрустрацияға икемдіме? 6. Қоғамдық тəртіпке қарсы қылығы көріне ме? 7. Қоршаған ортаны қалай түсінеді, ол үшін қандай құндылықтарға ие? Зерттелінушінің əңгімесінен көбіне қияли жəне сюжеттегі жағдайларға деген қатынасынан өмірлік тəжірибесін көруге бо- лады. Суреттегі көрініс көп жағдайларда қорғаныс механизмінің өнімі ретінде көрінеді. Көрініс шынайылығын тұлға өз басынан өткізбегендіктен, оның алған əсерінің тиімді тұстары есептелінеді. Өмірінде басынан өткізген оқиғалар уақыт өткен сайын маңыздылығын жояды жəне реңдік бояуын жоғалтады. Соны- мен бірге көріністе сəл ғана айырмашылық болады. Бірақ басқа адам өмірінде болып жатқан оқиғалар, жағдайларды зерттелінуші өз бойынан өткізеді, сезінеді. Бұл диагностика жасауға маңызды. Егер көріністен ауытқығысы келсе, онда нақты елес қатынастары, сезімдері жəне қылықтары зерттелінушіге берілуі маңызды болып табылады. Тұлғаға маңызды мəлімет ретінде əңгіменің мазмұны, құрылымы жəне оның сипаттамасын талдауға көмектеседі. Əңгімелесу мазмұны, сипаттамасы. Мəтінге қарағанда абстрак- циялы болып келеді, сондықтан келесі категорияларға бөлінеді: 1. Эмоциялық көрініс – суреттегі кейіпкер бейнесін зерттеліну- шінің өзіне сəйкестендіру жəне ұқсату сезімдері мен уайымдары ту- ындайды. 2. Зерттелушінің өзі немесе тағы басқа – кейіпкерлер. 3. Суретте берілген кейіпкер тұлғасының негізгі мотивтерінің көрсеткіші зерттелінушінің өзіне сəйкестендіру мінездемесі қаншалықты ұқсайтындығын ұмтылыстар мен құрылымдар – динамикалық тенденциялар арқылы анықтай аламыз. 4. Кейіпкер мен қоршаған ортадағы адамдар сезіміне сəйкес ұмтылуға кедергілер болады.