Өзбек хан билікке келісімен өз ұлысында исламдану үдерісін тез әрі қысқа уақыт ішінде жүргізуге тырысты. Екі жылдан кейін Мысыр сұлтаны Мәлік ән Нәсирге жазған хатында Өзбек өзінің ұлысында кәпірлердің аз қалғандығын айтады. Парсы жылнамашысы Муин ад-Дин Натанзи Өбек хан тұсында Дешті Қыпшақ «Аллаға табынған елге айналды» - деп жазады. Осының нәтижесінде ұлан-ғайыр аумақтағы түрік, моңғол, иран тектес этностардың исламдану үдерісі басталды. Кейін олардың негізінде түркі этностары - қазақ, өзбек, әзірбайжан, татар, ноғай, түрікмен, башқұрт, қырғыз т.б. қалыптасты. Яғни, Өзбек ханның басты еңбегі Алтын Орданы күшейтіп қана қоймай сондай-ақ ислам дінінің еуразияның далалық аймақтарында кең таралып, жахандық дінге айналуына ықпал жасауында деп білеміз.
XIII ғасырдың соңында Ислам діні Шыңғысхан империясынан бөлініп шыққан Алтын Ордада ресми дін дәрежесіне көтерілді. Оқиғаның осылай дамуы тек қана ішкі саясаттың қиын-қыстау кезінде емес, бірегей идеологиялық мүддені қалауда және билік басындағылар мен көшпелі көпшіліктің арасындағы қарым-қатынасқа себепші болды. Исламның потенциалын Алтын Орданың билеушілері, сыртқы саяси міндеттерге жету үшін де пайдаланды. Мысалы, діни ынтымақтастық әскери күшті Мысырдағы мәмлүктің сұлтандарымен бірігіп ұйымдастыруға рұқсат берді. Оның қылышы Иран ильхандарына қарсы бағытталды. Ислам аймақтағы халықаралық саясатта ажырамайтын элемент болып қалды. Берке хан басқарған кездегі, мұсылман тарихында үлкен саяси маңыздылықтың дәлелі болған, Алтын Ордадағы «діншілдердің жеңісі» сияқты көрсетілгенмен, бәрібір мемлекет өмірінде және қоғамдық тұрмыста айтарлықтай исламдандыруға әкелген жоқ. Ордадағы діншілдердің айтуы бойынша, «Алтын кезең» Өзбектің хандық құрған дәуірінде (1313-1341) болған. Онда ислам басымдылық жағынан көрінді, жергілікті мәдениет мұсылман таңбасына анық ие болды, ал бақсылар мен ламалар (будда дінінің сопылары) қуғынға ұшырады. Әрбір алтынордалық хан өзінің түркіше қойылған атынан басқа, араб есімін алып жүрді. Тиындарға қарап айтсақ, Жәнібек Сұлтан Жалал Ад-Дин Махмұд, Бердібек - Сұлтан Мұхаммед, Тоқтамыс - Сұлтан Нәсір Ад-Дин, т.б. деп аталып жүрген.
Қазақстан аумағында ислам дінін ресми деңгейге алғаш көтерген Қарахан мемлекеті болатын. Дегенмен, Қарахан мемлекетіне Қазақстанның барлық территориясы енген жоқ. Алтын Ордаға сонау Дунайдан Алтайға дейінгі кеңістік, қазіргі ТМД аумағы толық қарады. 1312-1313 жылдардан бастап ислам діні осын кеңістіктегі күшті діни-идеологиялық жүйеге айналды. Алтын Ордада ресми дін ислам болса, ондағы негізгі мазхаб Орта Азияда, Қазақстанда, Кавказ бен Еділ бойында кең етек жайған ханафи мазхабы болды. Тарихшылар бірауыздан Өзбек хан тұсында Алтын Орда мәдениеті гүлденген, әскери қуаты күшті, халықаралық беделі жоғары алпауыт мемлекет болды деп жазады. Дешті Қыпшақ көшпенділері арасында ислам дінінің таралуын Орта Азиялық сопылардың қызметімен байланыстырады. Алтын Орда аумағында исламның бірнеше ағымдары болған. Солардың ішінде ең көп тарағаны ханафи мазхабы еді. Ханафиттық мазхаб - сунниттік төрт мазхабтың бірі. Бүгінгі таңда әлемдегі мұсылмандардың жартысынан көбі осы ханафи мазхабын ұстанады. Түрік тілдес халықтардың барлығы дерлік, соның ішінде қазақтарда да осы дәстүрлі діни-құқықтық мектепке жатады. Ханафи мазхабының бұлайша кең тарауын Орта Азиялық аймақтардың әсіресе Хорезмнің ислам дінін таратудағы үлкен рөлімен байланыстыруға болады. Бұл аймақ ханафи мазхабының ірі орталығы болатын. Х ғасырда ислам дінін 922 жылы алдымен Еділ Бұлғариясы, кейін 960 жылы Қарахан мемлекеті қабылдады. Ал XIV ғасырдың басында Алтын Ордада ислам мемлекеттік дін жарияланып, ханафи мазхабы басты ағымға айналды. Алтын Орда хандары ислам дінін қабылдап оны мемлекеттің мүддесінде ұстанды, ал бұл тікелей Қазақ хандығына да қатысты, өйткені, Қазақ елі сол Алтын Орда, Ақ Ордалардың мұрагері. Сол себепті Тәуке ханның "Жеті Жарғысында" да мемлекеттік дәстүрлі діні ислам еді. Құқықтық тұрғыдан қазақтар өз әдет-ғұрыптарын шариғатпен біріктіре білді. Қазақстандағы исламның тарихы сонау Х ғасырдан бастау алады. Осы уақыт ішінде ислам қазақ халқы үшін дәстүрлі дін болып келді. Халқымыз талай алмағайып заман болса да дәстүрлі дінін сақтап қала алды. Келер жылы Алтын Ордада ислам дінінің мемлекеттік дін болып жарияланғанына 700 жыл толғалы отыр. Қазақстан Алтын Орданың мұрагері ретінде осы іске бас болып, бауырлас Татарстан, Башқұртстан, Өзбекстан, т.б. түркітектес бауырларымызды тартуымыз керек. Дін істері агенттігі мен ҚМДБ аясында конференциялар, семинарлар өткізілуі тиіс. Бұл іс-шараға отандық ғалымдармен қоса ТМД-ның дін қайраткерлерін, тарихшыларын тартуымыз керек. Бұл келелі датаны мемлекеттік тұрғыда атап өтсек нұр үстіне нұр болар еді.
20 Арабтар тарихи аренаға шығып, араб-мұсылман мәдениеті үстем болған дәуірде түріктер бастапқыда Батыс Түрік қағандығы, Түргеш, Қарлұқ қағандықтары, ал кейіннен Карахан мемлекетіне біріккен болатын. Түргештердің дәуірлеуі кезінде-ақ арабтар мен түріктер арасында белгілі жәрежеде қарым-қатынастар орын алғанына қарамастан (В.В. Бартольдтың айтуы бойынша бұл дәуірде арабтар түріктердің “мәдени” (отырықшы) аудандарға шапқыншылықтарын тойтарып қана отырды,олар түрік қағандарының ордаларына дейін, яғни далаға ішкерлеп кірген жоқ), араб-түрік мәдени байланыстары, негізінен алғанда қарлұқтар дәуірінде басталып, ал қарахандар дәуірінде өзінің ең шарықтау шегіне жетті.
Орталық Азияға арабтардың келу жолдары мәселесіне келетін болсақ, арабтар түркілер жеріне тікелей жаулап алу жорықтарын жасамағандығын көрсетуіміз керек. Өйткені халифат билеушілері, көрген саясаткерлер бола отырып, ежелден-ақ жауынгер халық ретінде аты шыққан түркілерді күшпен өзіне бағындыра алмайтынына көзі жетті. ҮІІ-ҮІІІ ғғ. Араб халифаты мен Түркі қағанаты бәсекелес күштер ретінде бейбіт қатар өмір сүрді. Орталық Азия жерінде жүргізген арабтардың жалғыз шайқасы – Талас түбіндегі шайқас түркілерге қарсы емес, керісінше, түркілермен бірлесе отырып Қытайға қарсы бағытталды.
746 ж. Жетісу жеріне Алтай мен Тарбағатайдан қарлұқтар келіп қоныстанған еді. Ішкі күрес-тартыстан, сондай-ақ арабтармен болған ұзақ айқастан Түргеш қағандары бұрынғы құдірет-қуатынан айрылып қалған болатын, сондықтан да олар қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Осы аймақта белсенді саясат жүргізіп жатқан Қытай империясы бұл жағдайды өз пайдасына асыруға тырысты. Оның Шығыс Түркістандағы уәлиі Као Шиен-Чи 748 ж. өз әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алып, ойрандайды. Шаштың иесі өлтіріліп, оның баласы арабтардан көмек сұрайды. 751 ж. Талас жанындағы Атлах қаласы түбінде аббасилердің әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Као Шиен-Чи арасында зор арпалыс болады. Бұл қақтығыстың нәтижесінде қытай әскері жеңіліске ұшырайды. Тарихшы Ибн әл-Асирдің мәліметтері бойынша: “Талас маңындағы шайқаста қытайлықтар оңбай жеңіліс тапты: 50 мың адам (100 мыңнан) қаза тауып, 20 мың тұтқыдалған.
Талас маңындағы шайқастың Орталық Азия халықтарының тағдыр-талайында үлкен тарихи мәні болды. Ол “Тандық Қытайдың Орта Азия істеріне қолсұғушылығына шек қойды” және түркі халықтарының мәдени бағдары жайлы мәселесін мұсылман өркениетінің пайдасына шешіп берді. Соңғы жылдары Талас маңындағы шайқас жаңаша тұрғыдан (өркениеттілік тұрғысынан) қарастырыла бастады. Бұл шайқаспен байланысты барлық нақты оқиғалардың астарында түркілер жерінде өткен исламның қиыршығыстық (қытай) өркениетпен орасан зор қақтығысуының терең мәдени-тарихи заңдылығын көре білу керек. Осы кезде Монғолия мен Алтайдан Жетісу жеріне келіп, бұл аймақта өз үстемдігін орнатуға тырысып жатқан қарлұқтардың Талас шайқасында арабтар жағына шығуы, олардың аймақтағы саяси ақуалды зерттеп біліп, түріктер үшін басты қауіп Қытайдан төніп тұрғанын дұрыс түсінгенінен болса керек. Қытай өркениетімен салыстырғанда ислам өрениті универсализмнің шын мәніндегі үлгісі болды, онда әрбір ұлт, әрбір кіші-гірім мәдениет өзінің дербестігін сақтады. Құран халықтарды рухани бірлікке шақырды. Ислам алғаш рет түркі тілді халықтардың ішінде қарлұқтардың қабылдағаны және жаңа өркениетке басқаларынан бұрын таратылғаны белгілі. В.В. Бартольд “қарлұқтар ислам дінін халиф Махдидің (775 – 785 жж.) тұсында-ақ қабылдай бастады” – дейді [48]. Сондай-ақ зерттеуші М. Бұлұтай да: “775 – 875 жж. Аралығында Қарлұқ қағандығы хақ дін Исламды қабылдап, ел арасында мұсылманшылық сенім кең тарай бастады. Қалаларда мешіттер салынып, медреселер ашылды” – деп көрсетеді үріктер арасында исламның кеңінен тарауы, В.В.Бартольд атап көрсеткендей, Орта Азияда ирандық саманилер әулеті билік құрған кезден басталады. Саманилер арабтар бастаған “дін жолындағы қасиетті соғысты” одан әрі жалғастырып, әлі де болса ислам дініне өтпеген түріктерге қарсы жорықтарын бастады. 839-840 жж. Саманилердің билеушісі Нух ибн асад испиджабқа жорық жасап, қаланы бағындырды, сөйтіп жүзімдіктер мен егістіктерді қоршап, қамал тұрғызды. 859 ж. оның ағасы Насыр І ахмед Ибн Асад Шауғарды жаулап алды. Фарабтың мұсылмандардың қолында болғаны туралы Ибн хордабектің: “Фарабтың бас қаласы Кедерде мұсылмандар мен түрік-қарлұқтардың жасақтары болды”, — деген мәләметі дәлел бола алады. Тек ІХ ғ. аяғында ғана, атап айтқанда, 893 ж. Талас өңірі басып алынды. Сол кезде Жетісуда билік құрған Қарлұқ мемлекетінің қағаны Оғұлшақ қадырхан өз ордасын Тараздан қашғарға көшіреді де, саманилерге қарсы соғыс әрекетін жүргізе береді. Қарлұқ қағандығы дәуірінде, негізінен, Оңтүстік Қазақстан жерінің аз ғана бөлігінде араб үстемдігі орнығады. Бұл қосып алынған аудандардың халқы мұсылман әулеттерінің ортақ ұраны “дін жолындағы күреске” тартылады. Мұндай соғысқа қатысу мемлекет тарапынан ынталандырылып отырылғанын айта кету керек. “Мауереннаһрда Испиджаптан басқа харадж салығы салынбаған бірде-бір қала жоқ”, — дейді әл – Истахри. Испиджаб аймағының қандай да болмасын ақшалай салықтан басталуы – дін жолындағы күреске ынталандырудан туындаса керек. Испиджаб, сондай-ақ, араб деректерінде “дін үшін соғыс оргыпы” деп көрсетіледі. Х ғасырдың географтары онда ғазилердің (дін жолындағы күрескерлер) өте көп болғандығы атап айтады.
21) Исламда мейрам ретінде екі айт — Ораза айты мен Құрбан айт, Арафат күні және Ташриқтың үш күні бекітілген. Пайғамбар Мединелік адамдар бір мейрамды тойлағанын көргенде былай деген:
Ораза айт[өңдеу]
Рамазан айындағы оразаның аяқталғаннан кейінгі Шәууәл айының бірінші күні Ораза айт (араб.: عيد الفطر — 'ид әл-фитр) деп аталады. Бұл күні мұсылмандар мешітте жиналып жамағатпен Айт намазын оқиды. Ораза ұстауға тыйым салынған күн[3].
Құрбан айт[өңдеу]
Құрбан айт (араб.: عيد الأضحى — 'ид әл-адха) Зул-хижжа айының оныншы жұлдызы. Қажылықтың аяқталуына байланысты мұсылмандар Айт намазын оқып, құрбандық шалатын күн. Бұл күні ораза ұстауға болмайды[4].
Мәулид (араб.: مولد) — араб тілінде «туған күн, туған жер» мағынасын білдіреді[5]. Мұхаммед пайғамбар ﷺ мен оның сахабалары тойламағанмен, мәулид кейбір мұсылман елдерінде Пайғамбардың өмірбаянын оқумен, оған арнап өлең жазуменен аталып өтіледі. Мәулидті һижри VII ғасырда Сирияның Ирбиль мекенінің әмірі Мұзаффар әд-Диннің бұйрығымен тарихта алғашқы рет атап өткен[6]. Кейбір мұсылмандар бұл амалды Ислам дініне қатысы жоқ бидғат пен Иса пайғамбардың туған күнін тойлайтын христиандарға еліктеу деп санайды, себебі бұл амал Құран мен Сүннетте әмір етілмеген, соған қоса алғашқы мұсылмандар оны істемегені белгіліИслам дініндегі мереке күндеріАшура күні, араб. жыл басы, мұхаррам айының оны. Бұл күні Пайғамбарлар зор апаттан кұтылғандықтан, Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар мен оның сахабалары осы күнді мүбарак санап, ораза ұстаған;
1. һижра кеші, сафар айының 12-кеші, осы кеште Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар хазіреті Әбу Бәкір екеуі Меккеден шығып, рабиғ әл-әууал айынын 12-сінде Мединеге барған. Бұл елеулі тарихи оқиғаны мәңгі есте сақтау үшін мұсылмандар хижрадан бастап жыл санайтын болды;
2. мәулид кеші, Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар рабиғ әл-әууал айының 12 күні дүниеге келген. Осы күні күллі әлем мұсылмандары хазіреті Пайғамбардың туған күнін аса елеулі түрде құттықгап, мәулид оқиды;
3. рағайп кеші, ражәб айының алғашқы жұма кеші. Мұхамммед (с.а.у.) Пайғамбардың әкесі Абдолланың Әмина ханыммен үйленулерінің бірінші кеші;
4. миғраж кеші, ражәб айының 27-кеші. Бұл кеште хазіреті Пайғамбардың кокке котерілу окиғасы болған. Бес уақыт намаз сол кештен бастап парыз болды;
5. бараәт кеші, шағбан айының 14кеші, рауиат бойынша, бір жылдық жоспар осы кеште белгіленді. Сондықтан осы кеш ізгі болып саналады;
6. фатых Мекке. Мұхаммед (с.а.у.) Пайғамбар 12 мың Ислам әскерімен Меккені кәпірлер колынан алып, Қағбаны пұттардан тазартқан Рамазан айының 21-күні;
7. қадыр түні - Рамазан айының 27-түні, осы түнде Кұран Кәрім түскен. Сондықтан осы түннің қасиеті мың айдан артық деген аят бар. Сол үшін мұсылмандар осы түнді өте құрметтеп, қадыр түнін күзетіп откізеді;
8. «Ғидұл фытыр» - шәууәл айының бірінші күнінен басталып үш күнге ұласады. Рамазан айындаұсталған ораза ашылып, ауыз ашар жасалып, айт на- мазы окылып, пітір садақасы берілуі уәжіп;
9. «Ғидол үз-хииата». Құрбан айты. Зу-лхпджа айының оныншы күнінен басталып үш күнге жалғасады. Құрбан айт намазы окылу, күрбан шалу уәжіп болып саналады. Бұл күндерде Меккеде миллиондаған мұсылмандар қажылық міндеттерін орындайды;
10. «Тәшрик» күндері деп аталатын зу-л-хиджа айының 11, 12, 13-күндері. Бұл күндерде зу-л-хиджаның тоғызы арафа күнінің таң намазынан басталып, оныншы күні және тәшриқ күнінің соңғы күнгі екінті намазының соңына дейін 23 намаздың парызынан кейін тәкбір тәшрик оқылады;
11. әр жұма күні мұсылмандар үшін зор мереке күні болып есептеліп, жұма намазы оқылу парыз болып саналады. Бұл күндерде мұсылмандар мешіттің мұнараларына қандал жағып, жиналып ғибадат жасайды. Сонымен қатар бұлардың ішінен ауыз ашар айт (ораза айт) және құрбан айттың әрқайсысы үш күннен аталып өтіледі.
Иманның шарттары.
1 - шарт: Аллаһқа иман келтіру. Бұл шарт иманның мына мәселелерін өзіне қамтиды:
- Аллаһ Тағаланың раббылығына яғни, Оның Раббылығы - Жаратушы, жаратылысындағы істердің Меңгерушісі әрі ондағы Өз әмірін жүргізуші екендігіне сену.
- Аллаһ Тағаланың - Иләһи(1) яғни, Оның шынайы Құдай екендігіне, ал Одан өзге құлшылық қылынатындарды бекер екендігіне сену.
- Аллаһтың есімдерімен сипаттарына иман келтіру. Бұл дегеніміз - Аллаһ Тағаланың Өз кітабымен Оның пайғамбары Мұхаммедтің (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) сүннетінде келгені бойынша Аллаһтың көркем есімдерімен жоғары сипаттарының бар екендігіне сену.
2 - шарт: Періштелерге иман келтіру. Періштелер - Аллаһтың құрметті құлдары. Аллаһ Тағала оларды жаратқанда, олар Аллаһтың ғибадатына беріліп, тағатына(2) бой ұсынған еді. Аллаһ Тағала оларға әр түрлі қызметтерді тапсырды. Періштелердің ішінде Жебрейіл періште бар, Аллаһ Тағала оған Өзі қалаған пайғамбарына уахиды(3) жеткізуді тапсырды. Ал, Микаил періште болса, жаңбырдың жаууымен өсімдіктердің шығуына міндеттелген. Сол сияқты, олардың арасында Исрафил періште бар, ол қиямет күні адамдар қайта тірілерде сүр(4) үруге міндеттелген. Және періштелерден малакул-Маут яғни, "өлім періштесі" бар. Ол адамдардың жанын алуға міндетті.
3 - шарт: Кітаптарға иман келтіру. Аллаһ Тағала Өз елшілеріне тура жол, жақсылыққа және ізгілікке толы кітаптарды түсірген еді. Түсірілген кітаптардың кейбірі бізге белгілі, олар:
- Таурат - Аллаһ Тағала оны Мұса пайғамбарымызға түсірді. Бұл Исраил ұрпақтарына түсірілген кітаптардың ең ұлысы еді.
- Інжіл - Аллаһ Тағала оны Иса пайғамбарымызға түсірді.
- Забур - Дәуіт пайғамбарымызға берілді.
- Ибраһим пайғамбарымыздың нұсқалары.
- Қасиетті Құран Кәрім. Аллаһ Тағала Құранды елшілердің ақырғысы, пайғамбарымыз Мұхаммедке (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) түсіріп, бұрынғы түскен кітаптардың барлығының үкімін жойды. Өйткені Құран Кәрім барлық жаратылыстарға қиямет күніне дейін айғақ ретінде қалуы үшін Аллаһ Тағала бұл кітабының сақталуын Өз міндетіне алды.
4 - шарт: Пайғамбарларға иман келтіру. Аллаһ Тағала Өз пенделеріне елшілерін жеберген еді. Олрдың алғашқысы Нұх пайғамбар болса, ақырғысы Мұхаммед (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) пайғамбарымыз. Барлық пайғамбарлар, Мәриям ұлы Иса болсын, Узейір болсын, барлығы Аллаһтың жаратқан пенделері. Және де оларда Раббыға тән ерекшеліктердің біреуі де болмаған. Олар тек пайғамбарлық берілген Аллаһтың құлдары. Аллаһ Тағала Мұхаммед (Ол кісіге Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) пайғамбарымызды барша адамзат баласына ақырғы пайғамбар қылып жіберіп, одан кейін бірде-бір пайғамбар келмейтінін хабарлады.
5 - шарт: Ақырет күніне иман келтіру. Ақырет күні - Аллаһ Тағала адамдарды мәңгі рахат немесе мәңгі азапқа қалулары үшін қабірлерінен қайта тірілтіп, барлық жаратылыстарды алдына жинайтын қайта тірілту күні. Яғни, ақырет күніне иман келтіру дегеніміз - өлімнен кейін болатын қабір сынағы, оның рахатымен азабына және қабірден кейінгі қайта тірілу, махшарға(5) жиналып есеп беру, одан кейін жаннат және тозақтың бар екендігіне сену.
6 - шарт: Тағдырға иман келтіру. Тағдыр дегеніміз - Аллаһ Тағала білімінің озғаны мен даналығын жүргізуі бойынша барлық болмыстарды өлшеп, мақлұқтарды жаратқанына иман келтіру. Бұның барлығы Аллаһтың біліміне белгілі, Оның қасындағы "лаухуль махфузда"(6) жазылған. Сондықтан болмыстағы бар әрбір нәрсе Оның қалауы мен ұйғаруы және жаратуы бойынша бар болады.
23) Пайғамбарымыздың қысқаша өмірбаяны
Сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) 571 жылдың 20-сәуірі, дүйсенбі күні Меккеде дүниеге келді. Әкесі – Абдуллаһ, анасы – Әмина.
Дүниеге келген шағында зыр жүгіріп қызмет еткен әйелдер: Шифа, Фатима, оларға Үммү Әйман да қолғабыс жасаған. Олардың айтуынша, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) туыларда үй іші нұрға толып кеткен. Сүйікті пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ИбраҺимнің (ғ.с.) дұғасын алған, Иса (ғ.с.) пайғамбар оның келетіндігін алдын ала сүйіншілеген, анасы Әмина оны түсінде көрген.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) туылмай тұрып, әкесі ауырып көз жұмған. Мәдинада жерленген. Сондықтан ол әкесін көре алмады. Төрт жасына дейін сүт анасы Халиманың, одан кейінгі екі жыл өз анасы Әминаның қолында өсті. Алты жасында анасы Әмина оны туған-туыстарын аралатып, әкесінің қабірін зиярат етіп қайту үшін Мәдинаға апарды. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) атасы Абдулмұтталибтың шешесі Сәлма мәдиналық болғандықтан, сол жақта туыстары тұратын. Әкесінің қабірі нағашы ағасы Нәбиғаның ауласында еді. Хазреті Әмина баласымен бірге күйеуі Абдуллаһтың қабірін зиярат етті. Хазреті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) туыстарымен танысып қайтты. Қайтып келе жатып Әбуа атты жерге жеткенде Әмина анамыз ауырып қайтыс болады. Сүйегі сонда қойылды. Осы сапарға бірге шыққан Үммү Әйман пайғамбарымызды (с.ғ.с.) Меккеге әкеліп, атасының қолына табыстайды.
Алты жасынан сегіз жасқа дейін атасы Абдумұтталибтың тәрбиесінде болды. Атасы өлер алдында әкесінің бауыры Әбу Тәліптің үйін паналауды өсиет етеді. Көкесінің қойларын бағып, зыр жүгіріп үйдегі жұмыстарға да қолғабыс тигізеді. Он үш жасынан бастап саудаға араласып, ерекше адалдығымен көзге түседі.
Жиырма бес жасқа келгенде хазреті Хадиша(р.а.) анамызға үйленді. Ол кезде Хадишаның жасы қырықта еді. Оған үйленерде пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) ел ішінде сенімділігі мен танымалдығы үлкен рөл ойнайды.
Отыз бес жасында Қағбаға тасты қоюға таласқан тайпалар арасын татуластырды. Әділ төрелік етті. Олардың арасында тұтанғалы тұрған қақтығысты болдырмады.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) қырық жасқа жақындағанда елден жырақ кетіп, жаратылыстың тылсым құпияларына оңашада ой жіберуге құмартты. Ара-тұра Хира тауындағы үңгірге барып-тұруды әдетке айналдырды. Қырық жасқа толған 610 жылдың Рамазан айында Жәбірейіл (ғ.с.) періште арқылы уахи жолымен ең алғашқы «Оқы! Жаратушы Раббыңның атымен оқы!» деген аяттар түсті. Осыдан барып Жаратушы тарапынан оған «Пайғамбарлық» міндет жүктелді.
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) шақыруымен Ислам дінін алғашқылардың бірі болып хазреті Хадиша (р.а.), Әли (р.а.), Харисұлы Зәйд (р.а.) және Әбу Бәкір (р.а.) қабылдады. Артынша хазреті Оспан (р.а.), Ауфұлы Абдуррахман (р.а.), Әбууаққасұлы Саад (р.а.), Талха (р.а.) мен Зүбәйрлер (р.а.) тілін кәлимаға келтіріп мұсылман болды. Алғашқыда Пайғамбарымыз (ғ.с.) және оған ергендер пұтқа табынушылар тарапынан көп қиындық көрді. Тіпті хазреті Ясир мен әйелі Сүмәйя Аллаһ жолында жанын қиып, алғашқы шейіт болды. Біләл (р.а.), Әбу Фуқаһа (р.а.), Әратұлы Хаббаб (р.а.) секілді ер кісілер мен қатар Үммі Абис (р.а.), Нәхдия (р.а.) мен Зиннира (р.а.) секілді әйел мұсылмандардың да басына қайғы бұлты үйірілді.
Пайғамбарлықтың алтыншы жылы Хамза (р.а.) мен Омар (р.а.) сияқты нағыз қаһарман ер жүрек кісілер Исламды қабылдады. Сол жылдары кейбір мұсылмандар Аллаһ елшісінің рұқсатымен Эфиопияға көшті. Пұтқа табынатындар мұсылмандарды оқшаулап жұртпен араласуға шектеу қойып, құртып жіберудің айла-шарғысын жасап бақты. Олармен сауда жасауға, араласуға қатаң тыйым салды. Бұл үш жылға созылды. Пайғамбарлықтың оныншы жылы хазреті Хадиша (р.а.) мен Әбу Тәліп қатар көз жұмды. Дін дұшпандарының зорлық-зомбылығы тіптен арта түсті. Өйткені, олар беделді де, абыройлы пайғамбарымызға (с.ғ.с.) көп қолдау көрсеткен жақындары еді. Қатты қайғырған Пайғамбарымыз(с.ғ.с.) өзіне қолдау іздеп Тайыф қаласына барды. Бірақ, тайыфтықтар оны келеке етіп таспен атқылап, үсті-басын қан-жоса етті. Шаһар сыртындағы тауды паналап әрең аман қалды.
Осындай аса қиын- қыстау кезеңде пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмірінде «Миғраж» оқиғасы орын алды. Аллаһ тағаланың құзырына барып, оның бірқатар бұйрықтарын тікелей Өзінен естіп-біліп қайтты. «Исра» сүресінің 22-39 аяттарында айтылатын 12 бұйрық та осы түні түскен болатын.
Қиындықтардың ешқайсысына мойымай Аллаһтың елшісі (с.ғ.с.) Исламды уағыздауды жалғастыра берді. Арада бір-екі жыл өткенде «Ақаба анттары» қабылданды. Артынша-ақ, Аллаһ тағаланың аян беруімен пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) нұсқауымен мұсылмандар Меккеден Мәдинаға көшті. Хижра жыл санауы осылай басталған болатын. Жұрттың соңында Расулымыз (с.ғ.с.) қасына Әбу Бәкірді (р.а.) ертіп Меккеге жол тартады. Пұтқа табынушылар олардың ізін өкшелеп Сәуір үңгіріне дейін қуып барады.
