Ндіріс жағдайындағы шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс.

Шу қатты және серпімді денелердің тербелісі нәтижесінде пайда болады. Тербелістер амплитудамен (өзінің тепе теңдік нүктесінен ауытқу шамасы), жиілікпен (уақыт бірлігіндегі тербелу саны, жиіліктің өлшем бірлігі – Герц (Гц), бір секундтағы бір тербеліс 1 Гц тең), және тербелмелі толқынның биологиялық немесе физикалық ортада қозғалу жылдамдығымен сипатталады. Жиілігі бойынша барлық тербелістер 3 диапазонға бөлінеді:

· инфрадыбыстық – 20 Гц дейін;

· дыбыстық, адам құлағы қабылдайтын – 20 Гц-тен 20 кГц дейін;

· ультрадыбыстық – 20 кГц жоғары.

Шу – бұл уақыт бойынша ретсіз үйлесетін және өзгеретін, жиілігі мен қарқындылығы әр түрлі, дыбыстардың жиынтығы. Дыбыс – жиілігі 20 Гц-тен 20 кГЦ дейінгі серпімді (ауа) ортаның механикалық тербелісі. Дыбыс толқыны паскальмен немесе ньютонмен (1Па=1Н/м²) өлшенетін дыбыс қысымымен, және Вт/м^2- -пен өлшенетін дыбыс энергиясымен (дыбыс күшімен) сипатталады.

Өндіріс жағдайында 45 Гц-тен 11 кГц дейінгі диапазондағы шулар жиі кездеседі. Бұл спектрдің бәрі 31,5;63; 125; 250; 500; 1000; 2000; 4000 және 8000 Гц орташа геометриялық 9 октава жолақтарына бөлінген. Октава деп, диапазонның жоғарғы жиілігі төменгі жиілігінен екі есе көп, жиілік диапазонын айтады. 400 Гц дейінгі жиіліктегі дыбыстар басым болатын шу төмен жиілікті, 400-1000 Гц жиілікте – орта жиілікті, 1000 Гц-тен артығы - жоғары жиілікті шуға жатады.

Адамның есту анализаторы қабылдайтын ең аз дыбыс күші немесе дыбыс қысымы есту сезімінің табалдырығы деп аталады, ол жиілігі 1000 Гц стандартты үн үшін 10^-12 Вт/м² немесе 2·10^-5 Н/м²тең болады. Дыбыс күшінің өсуі белгілі бір шамаға дейін оның қаттылығының күшеюі сияқты сезіледі, одан жоғары болса, ауру сезінуі пайда болады. Бұл дыбыс күші ауруды сезіну табалдырығына 10² Вт/м²-сәйкес келеді.

Есту мүшесі дыбыс қысымының айырмашылығын емес, дыбыс қысымының немесе дыбыс күшінің өзгеру есесін ажыратады, сондықтан да дыбыс қарқындылығын бұл көрсеткіштердің абсолютті мәнімен емес, өлшенген шамалардың естілу табалдырығына қатынасымен бағалау қабылданған. Естілу табалдырығынан ауруды сезіну табалдырығына дейінгі диапазондағы дыбыс қысымының есту табалдырығына қатынасы миллион есе өзгереді, сондықтан өлшеу бағанын (шкала) азайту үшін ең объективті және естіп қабылдаудың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келетін, салыстырмалы логарифмдік бағанды қолданады.

Фактіге негізделген дыбыс күшінің (немесе дыбыс қысымының) есту сезімінің табалдырығына қатынасының ондық логарифмін анықтайды. Мысалы, дыбыс күшінің өлшенген абсолютті мәні 10^-8 Вт//м² тең болады.

Онда, логарифмдік бірліктердегі дыбыс күші тең болады:

Бел ұсынған бұл баған, өлшенетін шамалардың мәнінің диапазонын күрт қысқартуға мүмкіндік берді. Мұндай бағанның әрбір сатысы бел (Б) деп аталады және алдыңғы сатысындағымен салыстырғанда дыбыс күшінің 10 есе өскеніне сәйкес келеді, бірақ екі есе қатты дыбыс ретінде қабылданады. Егер, дыбыс күші табалдырық күшінен 100 есе артық болса, онда оның деңгейі 2 Б тең, егер 1000 есе көп болса – 3 Б тең болады және т.с.с. Практикада белге қарағанда 10 есе аз өлшем бірлік – децибелл қолданылады. Сонымен, ауыруын сезіну табалдырығына дейінгі дыбыс күшінің барлық мәндері 14 Б немесе 140 дБ диапазонына кіреді.

Спектрінің сипаты бойынша шуды, кең жолақты және үнді (тональды) деп бөледі. Кең жолақты шудың үзіліссіз спектріне бір октава жолағындағыдан да тыс жатқан жиіліктер кіреді, үнді шулардың спектріне октава жолағындағы көршілес жатқан жиіліктердің шектелген саны кіреді, соның салдарынан үн ретінде қабылданады.

Дыбыс энергиясының уақыт бойынша таралуына қарай (уақыттық сипаттамалары бойынша) шуларды тұрақты,тұрақсыз деп бөледі:

· Тұрақты шуда, жұмыс ауысымы бойындағы дыбыс деңгейінің өзгеруі айтарлықтай өзгермейді, 5 дБА - аспайды;

· Тұрақсыз шуда, жұмыс ауысымы бойындағы дыбыс деңгейінің өзгеруі 5 дБА – артық болады;

Тұрақсыз шуға жататындар:

· Уақыт бойынша айнымалы, дыбыс деңгейі уақыт бойынша үздіксіз өзгеріп отырады;

· Үзілісті, дыбыс деңгейі сатылы түрде өзгереді, дыбыс деңгейі тұрақты болып қалатын интервал ұзақтығы 1 сек және одан да артық болады.

· Импульсты, дыбыс деңгейі (1 сек аз уақытта) тез көтеріледі және түседі (жекелеген соққылар түрінде қабылданады, мысалы, шой балға шуылы).

Шу - бүкіл ағзаға әсер ететін зиянды фактор. Тұрмыстық және транспорттық шу адамға әсер етеді, бірақ бұл әсері уақытша, дүркін-дүркін түрде ғана. Өндірістік шу бүкіл жұмыс ауысымы бойына, күн сайын, бүкіл еңбек өтілі бойына адаммен бірге жүреді. Токарьлардың жұмыс орындарындағы шу деңгейі 84 дБА, темір ұсталары мен қалыпқа құюшылардың жұмыс орындарында -115 дБА құрайды.

Шудың ағзаға әсері, есту мүшесінің қызметіндегі өзгерістермен қатар пайда болатын, әр түрлі мүшелер мен жүйелердегі функционалдық өзгерістер бірге жүретін есту мүшесінің өзіне тән зақымдануымен сипатталады. Орталық жүйке жүйесіне әсері барлық жүйкелік реакциялардың күрт бәсеңдеуімен, белсенді зейін қою уақытының қысқаруымен, еңбекке қабілеттілік пен жұмыс сапасының төмендеуімен, ұйқы бұзылуымен, есте сақтаудың төмендеуімен, ашуланшақтықпен білінеді. Жүйке жүйесі жағынан болатын функционалды өзгерістер есту қабілетінің нашарлауынан бұрын анықталады. Жүрек-тамыр жүйесіне әсері артериялық қан қысымының жоғарлауымен, жүрек тұсының ауыруымен, жүрек жиырылу ырғағының бұзылуымен және т.б. көрінеді. Асқазан ішек жолының сөл бөлу қызметі өзгереді, жекелеген ішкі сөл бөлу бездерінің гиперсекрециясы байқалады. Көру және вестибулярлы аппараттардың қызметінің бұзылулары да (айқын көру уақытының азаюы, түстерді ажыратудың нашарлауы, бас айналу және т.б.) пайда болады. Қанда холестериннің мөлшері жоғарлайды, ағзаның иммундық реакциялары әлсірейді, есте сақтауы нашарлайды.

Шудың есту мүшесіне әсері бастапқы кезеңдерінде тек есту табалдырығының жоғарлауына алып келеді, ол бірнеше минуттардан кейін бұрынғы қалпына келеді. Шудың жоғары деңгейлерінің (80 дБ және одан да артық) ұзақ уақыт әсер етуі кортиев мүшесінде құрылымдық өзгерістер туғызып, кәсіби құлақ мүкістігіне – құлақтың әр түрлі үндер мен сыбырлап сөйлеуді сезу қабілетінің тұрақты төмендеуіне алып келетін, кохлеарлық неврит дамуына әкеп соғады. Есту аппаратына ең айқын зақымдаушы әсер ететіндер жоғары жиілікті, үнді және импульсті шулар.

Шудың жұмысшыларға қолайсыз әсерінін алдын алу үшін шудың ШРЕД - ін (шектік рұқсат етілген деңгейі) сақтау қажет. Әр түрлі жұмыс орындарындағы октава жолақтарындағы дыбыс қысымының деңгейлері мен дыбыстың эквивалентті деңгейлері, сонымен қатар, еңбек ауырлығы мен қауірттілігіне байланысты дыбыстың шектік рұқсат етілген деңгейлері мен дыбыстың эквивалентті деңгейлері нормаланады (11.2 кесте).

Жұмысшыларды шу әсерінен тиімді қорғау үшін әр түрлі шаралар қолданылады. Технологиялық шаралар шулы операцияларды шуы аз операциялармен алмастырып, шудың деңгейін түбегейлі төмендетуге мүмкіндік береді, мысалы, шегелеу машиналарының көмегімен бөлшектерді шегелеуді электрлік дәнекерлеумен немесе гидравликалық біріктірумен алмастыру. Технологияны өзгерту әрдайым мүмкін бола бермейтіндіктен, шумен күресуді техникалық шаралармен де 3 бағыт бойынша жүргізеді: шуды пайда болатын жерлерінде басу; шуды шу көзінен жұмыс орнына дейінгі таралу жолында азайту; жұмысшыны тікелей қорғау. Шуды шу көзінің өзінде төмендетуге шу тұрғысынан қауіпсіз техникаларды құрастырумен, құрылымына акустикалық қасиеттері төмен материалдарды (текстолитті, капрон, пластмассадан жасалған бөлшектер және т.б.) қолданумен, қаптамалардың көмегімен жабдықтардан шығатын шуды оқшаулаумен, компрессорлардан, желдету қондырғыларынан пайда болатын аэродинамикалық шуды әлсірету үшін дыбыс сөндіргіштерді қолданумен қол жеткізуге болады.

 

Кесте