Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесінің құралдары

Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі ойын, оқу, жұмыс, тұрмыс іс-әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым алуан түрлі болған сайын, оның төңіректегі таң мен танымдық қабілетінің дамытуы да жан-жақты болып келеді, іс-әрекеттің барлық түрінде де ол іскерлікті үйренеді, белгілі бір қарым-қатынасты игереді, тіл үйренеді. Дұрыс бағыттағы басшының ақыл-ой тәрбиесі міндеттерін шешуге бағыталған педагогикалық ықпалдың тиімділігін арттырады.

Балалардың ақыл-ой тәрбиесінің маңызды құралы қоршаған болмыс адамдар, заттар, табиғат, қоғамдық құбылыс болып табылады. Айналадағы дүние мен араласу арқылы баланың көзқарасы кеңейеді, оның танымдық процесстері дамиды. Үлкендермен қарым-қатынас радио және телевизия хабарлары баланың айналасындағы өмірден алатын мағлұматтардың көлемін ұлғайтады.

Әр-түрлі заттарды пайдалана отырып, балалар олардың неге пайдаланатын, қасиетін және сапасын біледі. Бояу, қылқалам, қағаз сурет салу үшін қажет, бақшада жұмыс істеу үшін күрек пен тырма қажет; барлық заттар белгілі бір қасиеттері бар түрлі материалдардан жасалған (фарфор ыдыс сынады, қасық пен шанышқы металдан жасалған) т.б. Тәрбиеші тұрмыстық қызмет барысында балалардың назарын айналасындағы қошаған дүниеге үнемі бағыттап отырады. Жекелеген заттардың қасиеттерін атап көрсетіп, олар атқаратын іс-әрекеттерді сөзбен білдіреді, кеңістік пен мезгіл қатынастарын білдіретін ұғымдарды пайдаланады. Мысалы: киіну кезінде ол сәбилердің назарын киімнің түсіне, оның қандай материалдан істелгеніне аударады. Аманның бөркі жылы, түбіттен жасалған. Ол мамық. Ал, Айгерімнің бас киімі теріден тігілген, балаларды ұйықтауға жатқызғанда тәрбиеші: «Қазір кеш, аздан соң түн болады. Балалар ұйықтайды, ал таңертең оянып, тағы да ойнайды» - дейді.

Табиғаттағы бақылау процесінде бала көптеген жаңа білім алады. Өсімдіктерді, жәндіктерді, қстарды бақылау арқылы балалар сан алуан жаңалықтар ашады: «Гүл ашылды, жапырақтар пайда болды, ақшақар кішкентай жұлдыздарға ұқсайды, мысықтың балалары кеше ештене көрмеп еді, ал бүгін олардың көздері ашылыпты». Балалардың білімдері бақылау процесінде нақтыланады: «Мен қызанақты да, алма сияқты ағашта өседі екен деп ойлаушы едім; қоңыздар да ұша алады екен-ау».

Тәрбиеші балалардың бақылауын бағыттап, баланың өзі бірден байқамайтын нәрсені көруіне, анықтауына көмектеседі. Балалардың қоршаған дүниені ашуына көмектесе отырып, тәрбиеші олардың өміріне қызықты да, бай етіп қана қоймай материалистік ұғымдар негізінде қалыптастырады. Жүйелеу бақылау процесінде балаларды маңызды қасиет – бақылағыштық, яғни айналадағы болып жатқан өзгерістерді тез әрі оңай байқау қабілеті дамиды. Бұл қасиетті дамыту көптеген кәсіп үшін қажет, басқада қасиеттері сияқты, бақылағыштық күнделікті іс-әрекет процесінде дамиды және тәрбиешінің басшылығы мен бағытталып, қалыптасады.

Бақылағыштықты дамытуға арналған күрделі емес тапсырмаларды балаларға күнделікті өмірде жүйелі түрде беруге болады. Мысалы, бөбектер балалар бақшасына келместен бұрын тәрбиешісі бөлме ішінен ландыш гүл шоғын әкеліп қояды: «Балалар – дейді, ол зер салып қараңдаршы бөлме ішінен жаңадан не пайда болады, маған ақырын ғана айтыңдар. Қайсыларыңның байқағыш екендіктеріңді білгім келеді».

Байқағыштықты дамыту балалардың тұрақты танымдық ынтасын қалыптастыруға көмектеседі: мектеп жасына дейінгі балалардың табиғатқа (жәндіктерді, жануарларды бақылау, өсімдіктерді өсіру, оларды күту, техникаға бұрандалы ойыншықтардың әр түрлі механизмді: заттардың құрылысын білуге құштарлық, механикалық конструкторға қызығушылық) түрлі себептерді, жұмбақтарды және т.б. шешуге деген тұрақты ынтасы білімін байытады.

Ақыл-ой тәрбиесі құралдарының бірі - ойын.

Ойын балаларға тән іс-әрекет, ойын үстінде бала қоршаған болмысты бейнелеп, өз білімін анықтайды оны жолдастарымен бөліседі. Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруге ұмтылуы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандыра алмайды. Бұл қасиеттерді балалар ойын үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өзіне ересектер рөлін алып, еңбектік өмір ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да, нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер өміріне араласуының айырықша түрі болып саналатын рөлдік ойыншық пайда болуының негізіне айналады. Ойын үстінде сәбиге адамдар арасында болатын обективті қарым-қатынаста алғаш рет ашылып, ол әр бір іс-әрекет араласу адамның белгілі міндеттерді орындауды талап ететін және бірсыпыра құқықтарын беретінін береді. Сатып алуға ниетенген затын мұқият тексеріп қарауға қызмет көрсетуге байланысты ескертпе жасауға құқығы бар екенін бірақ дүкенен шығарда сатып алған заты үшін ақша төлеу міндетті екенін аңғарады. Ойын-ақыл-ой дамуына да жетіледі, бала ойын үстінде заттар мен іс-әректтерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б. үйренеді. Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формасының шарты болып табылады.

Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан елестете ойлауға бала затқа оның тиісті өз атын бермей қазіргі ойын жағдайына қажетті заттың атын беруден бастап ауысады. Бұл жағдайда таңдалынған нәрсе, біріншіден, жобаланған зат туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі және, екіншіден осы затпен жасаланатын шынайы іс-әрекеттер тірегі ретінде көрінеді рөльдік ойында ой жүзінде іс-әрекет жасау қабілеті дами бастайды. Алғашында әрине, ойша әрекет жасау нақты заттарға сүйене отырып жүзеге асады. Ақыл ой әрекетіне ауысудың негізі ойын әрекетінің қысқаруы мен жалпылауынан тұрады. Рөльдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін де үлкен маңызы бар.

Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында ғана дамиды.

Осымен қатар, мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуында елеулі рөльде сурет салу, мүсіндеу, жапсыру, құрастыру тәрізді жемісті іс-әрекет атқарады. Балалардың іс-әрекет процесінде дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзінде де тиісті нәтиже алуға үйрену, түпкі ниетпен жасау оны бірізді жүзеге асыруды талап етеді.

Бала ойын арқыл күнделікті іс-әрекеттері жайлы ойланып, оларға қарапайым талдау жасап, болашақта ержеткен кезде өмірдің маңызды да, терең мазмұнды сауалдарын шешуге үйренеді. Ойындар мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесімен айналысатын әрбір тәрбиеші үшін баланың алғашқы адамгершілік – рухани қасиеттерін тәрбиелеуде үлкен әдістемелік көмек көрсетері анық.

Адамгершілік-рухани тәрбиеге арналған ойындар.

Тақырыбы: «Қайырымды болуға үйренеміз»

Балалар шеңбер құрып тұрады. Тәрбиеші қолындағы добын бір балаға береді. Қолына доп тиген бала төмендегідей жағдайларға қандай қайырымдылық жасайтынын айтады:

- Анаң ауырып қалды;

- Әжеңнің туған күні;

- Кішкентай інің жылап жатыр;

- Досың қонаққа келді;

- Әкең жұмыстан шаршап келді.