Мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл - ой тәрбиесінің міндеттері

 

Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген еңбек тапсырмаларын да, орындауды үйренеді және негізгі затты таңдағанда олардың шынайы қарым-қатынастарына негізге алады. Мектеп жасына дейінгі бала ойын іс-әрекетінде заттарды ажыратып қана қалмай, сонымен қатар өзіне қандай да бір рольді алады де сол рольге сәйкес іс-әрекет жасай бастайды. Бала өз атының немесе қорқынышты аңның орнына қоя тұрса да, көбіне ол ересек адамдарды анасы үрдісінде адамдар арасындағы қарым-қатынастар олардың құқықтары мен міндеттерін біртіндер ойына түседі.

Мектеп жасына дейінгі балалар іс-әрекетінің негізгі түрі - ойын болып саналады. Философтар, тарих, этнографтар, психологтар, педагогтар ойынның шығу тарихын оның бала өміріндегі орнын, тәрбиелік міндеттерді шешу үшін ойындарды тиімді пайдалану мүмкіндіктерін зерттейді.

Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының әлеуметтік сипатын, онда өмір құбылыстарын бейнелейтінін атап көрсете келіп, ол алдымен ойынды қоршаған болмас жөніндегі жер мен ұғымды кеңейту құралы деп білді. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін ойынның айырықша маңызы бар: ойын-оқу, ойын олар үшін еңбек, ойын олар үшін тәрбиенің мықты формасы. Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: «Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандайда маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан, келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойын үстінде жүзеге асырылады».

Құрылыс ойындары

Драматизация ойыны

Ойын түрлері

Сюжетті-рөлді ойын

Ойынның негізгі ерекшелігі - балалардың қоршаған өмірді, адамдардың қимылын, іс-әрекеттерін олардың бала қимылынан туған жағдайдағы қарым-қатынасын бейнелеуі болып танылады.

Ойынның түпкі ниеті – бұл балалардың нені және қалай ойнайтынын жалпы анықтамасы: мәселен, дүкенші, дәрігер, ұшқыш, қызымен анасы т.б. сол сияқты болып ойнау ойынның түпкі ниетіне қарай ойындарды мынандай типтік топтарға бөлуге болады:

а) тұрмыстық құбылысты бейнелейтін ойындар (жанұясы);

б) жасампаз еңбекті бейнелейтін ойын (метро салу, үйлер т.б.);

в) қоғамдық оқиғаларды, дәстүрлерді бейнелейтін ойындар (мереке, сауық кештер, қонақтарды қарсы алу, саяхат т.б).

Ойын - бала үшін нағыз өмір. Егер тәрбиеші ойынды ақылмен ұйымдастырса, ол балаларға ықпал жасауға мүмкіндік алады. А.П.Усова былай деп атап көрсетті: «Балалардың өмірімен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру – оларды тәрбиелеу деген сөз». Тәрбиенің тиімді процессі ойын және ойынның өзара қарым-қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді. Ойынның жекелеген түрлері балалар санасының жетілуіне әр түрлі әсер етеді: сюжетті – рөльді, драматизация ойындары, құрылыс ойындары, дидактикалық ойындар.

 

 

Сюжетті-рөльді ойындарды тәрбиешінің кейбір басшылығы мен балалардың өздері жасайды. Бұл ойындардың негізі – балалардың өз өнерпаздығы. Сюжетті-рөлді ойындарды жоғары бағалай келіп, Н.К.Крупцкая былай деп жазды: «Балаларға ең сүйікті, ең қажетті ойындар – ойыншық қажетін, мақсатын үй салуды, тамақ пісіруді, балалардың өзі белгілейтін ойындар». Ойын процесі – сол мақсатты жүзеге асыру үшін бала жоспар жасайды, соны жүзеге асырудың құралын таңдап алады. Мейлі, ол мінген поезд орындықтардан жасалған болсын, мейлі үй ағаш жаңқаларынан тұрғызылған болсын, әңгіме мұнда емес. Шыңдықты бала қиялы толықтырады. Бұл жерде жоспар құру процесінің өзі маңызды. Психолог А.Б.Запарожец былай дейді: «Ертегі сияқты, ойында баланы бейнелейтін адамдардың ойы мен сезіміне терең болуға үйретеді, күнделікті жер шеңберінен адамның айға ұмтылыстары мен қаһармандық істердің кең әлеміне шақырады». Сюжетті-ролді ойында бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан бұлар өзінің еліктеу, шындықты көрсету болады, «Дүкенші» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушының әрекеттеріне, ал «Емхана» болып ойнағанда дәрігер мен аурудың әрекеттеріне еліктейді. Мысалы, дүкен бөлімдері маңдайшадағы жазуға бай келетін бейнелермен (жемістер, көкеністер, ойыншықтар, киімдер және басқа) белгіленеді. Бейнелеу құралы ретінде театр киімдері де пайдаланылады.

Тәрбиені балалардың әңгімелеу, экскурсия, әңгімелер, оқу және т.б. кездерінде игерген нәрселерін тез қайта жасауға итермелеп, асықтырмауға тиіс. Қоршаған өмірді ойынды бейнелеу игерген мазмұнды тікелей еске түсіру болып табылмайды: ол балалардың санасы мен сезімінде біраз уақыт шырмалып тұрады.

Ойын процесінде педагогтық басшылықтың өз ерекшеліктері бар: ол ойынның түпкі ниетін дамытуға, мазмұнын кеңейтуге, ойын әрекеттерін рөлдерді анықтауға, игі тілектілік қарым-қатынастың көрінуіне көмектеседі. Тәрбиеші бұл қатынастардың бекіп, ойыннан тыс кезде де, балалардың шын қарым-қатынастарына айналуына күш салуы қажет. Жетекші сұрақтар беру, ақыл-кеңестер айту, ұсыныстар жасау әдісін пайдаланған жөн.

Педагог балалар орындайтын рөлдер арқылы тәрбиелік ықпал жасайды. Мысалы, ол «дүкенші» ойынында меңгеруші рөл атқарушы баладан «касса қайда?», «дүкенші кім?», «дүкенде не зат жоқ?», «мына зат неге жоқ?», «сатып алушының өзіне керекті затты таңдап алуына қолайлы жағдай жасалған ба, сатып алған заттарды кім орап береді?» - деп сұрайды, сатып алушылар алғыс айтады, ал сатушы дүкенге зат сатып алу үшін «тағы да келіңіз» деп сыпайы ізет білдіреді деп ойыншылардың есіне салады.

Сюжетті-рөлдік ойындарға: («Сәулетті үй», «Шалқан», «Маша мен аю» т.б.) жатады.

 

Драматизация ойындарында мазмұны, рөлдер, ойын әрекеттері қандай да бір әдеби шығарманың ертегінің және т.б. сюжеті мен мазмұнына шарттас болады. Олар сюжетті-рөлді ойындарға ұқсас: екеуі де құбылыстарды, оқиғаларды, адамдардың іс-әрекеттерімен өзара қарым-қатынастарын шартты түрде елестетуге негізделген, екеуінде де шығармашылық элементтері бар. Драматизация ойындарында негізі көбінесе ертегілер болып табылады.

Ертегіде қаһармандардың бейнелері неғұрлым жарқын болады, қылығының ширақтылығымен және айқын дәлелдігімен балаларды тартып әкетеді, іс-әрекеттер бірі-бірі айқын алмастырып отырады, сондықтан мектеп жасына дейінгі балалар ларды ықыласпен еске түсіреді. Балалардың сүйікті ертегілері «Бауырсақ», «Шалқан», «Мақта қызбен мысық», «Жеті лақ», «Қызыл телпек», «Үш аю» және басқа да, оңай драматизацияланады. Драматизация ойындарын өрістету үшін мыналар қажет: балалардың ойынға ынтасын туғызу және дамыту, олардың шығарма мазмұны мен мәтінің білуі, киімдердің, ойыншықтардың болуы. Киім кейіпкер бейнесін толықтырады, бірақ ол балаға жайсыз болмауға тиіс.

Тәрбиешінің басшылығы мынада: ол ең алдымен тәрбиелік маңызы бар сюжетті балалардың игеруіне және драматизация ойынына айналдыруға қиын емес шығармаларды іріктеп алады. Балалармен ертегіні арнайы жаттығудың қажеті жоқ, тамаша тіл, тартымды сюжет, мәтінді қайталаулар оқиға дамуының ширақтылығы – осының бәрі оны тезірек игеруге көмек теседі. Ертегіні қайталап айтқанда балалар оны жадында жаксы сақтайды да, ойынға араласып, жекеленген кейіпкерлердің рөльдерін орындай бастайды. Ойнай жүріп бала өз сезімдерін сөзбен, ишаратпен тікелей жеткізеді. Драматизация ойындары көркем әдебиет шығармаларын тереңірек түсінуге жағдай жасайды және тіл белсенділігін арттырады.

Құрылыс ойындары – балалар іс-әрекетінің бір түрі, оның негізгі мазмұны қоршаған өмірді алуан түрлі құрылыстарды және соларға байланысты іс-әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны – сюжетті-рөльді ойынға ұқсас келеді, олардың қайнар-көзі қоршаған өмір. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар, темір-жолдар, театр, цирк және басқа да көптеген құрылыстар салады; құрылыс ойындарында олар қоршаған заттардың, құрылыстардың көшірмесін жасап, құр бейнелеп қана қоймай, сонымен бірге өздерінің шығармашылық ойын, конструкциялық міндеттерін өзіндік шешімін енгізеді. Құрылыс ойындарының тәрбиелік және дамытушылық әсері оларды бейнелейтін құрылыстардың идеялық мазмұнында, балалардың құрылыс тәсілдерін менгеруінде, олардың конструкторлық ой-өрістері мен тілдің дамуында, онда қарым- қатынастарының нығаюында жүзеге асырылады. Бұл ойындардың дамуына ақыл – ой тәрбиесінің әсері құрылыс ойындарының түпкі ниетінде, мазмұнда қандайда бір ақыл-ой есебі болуы мен анықталады, оны шешу алдын-ала ойлануында; «Не істеу керек?», «Қандай материал керек?», «Құрылыс қандай жүйемен жүруге тиіс?» деген сауалдарды анықтап алуды керек етеді. Қандай да бір құрылыс есебін ойлау және шешу конструкторлық ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Тәрбиешінің басшылығымен балалар геометриялық денелердің аттарын, кеңістік қатынасын білдіретін сөздерді; биік – аласа, оңға-солға, жоғары-төмен, ұзын-қысқа, жоғары-төменірек, ұзынырақ-қысқарақ т.с.с. игереді.

Дұрыс басшылық еткен жағдайда құрылыс ойындары адамгершілік тәрбие міндеттерін шешуге көмектеседі. Балалар құрылысшылардың ізгі еңбегімен танысады, өздерінің құрылыстарында бәрін ұқыпты және әдемі жасауға, құрбыларымен ересектерді қуантуға тырысады, бір-біріне көмек көрсетеді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі үшін де құрылыс ойындарының зор маңызы бар. Оларда баланың алуан түрлі қимыл белсенділігі, қимылдардың сенімділігі, ептілігі дамиды. Қолдың майда буындарын, көз мөлшерін дамытудың айырықша маңызы бар. Ірі бөлшектерден құрылыс салған кезде балалар өздерінің шама-шарқынша дене күшін жұмсайды, шыдамдылық танытады. Құрылыс ойындары үшін материалдардық арнаулы жиынтығы жасалған, олардың құрамында алуан түрлі геометриялық денелер (кубтар, кесінділер, призмалар, цилиндрлер, конустар, жарты шарлар), қосымша материалдар (ермексаз, тақтайлар, арқалар, сақина, труба) мен құрылыстарды көркемдеуге арналған көмекші материалдар бар. Құрылыс ойындарда жай кәдімгі, көбінесе сюжетті-бейнелі ойыншықтар да пайдаланады. Табиғи материалдар да: саз, құм, ұсақ тастар, қарағай бүрлері, т.б. кеңінен қолданылады.

Тәрбиешінің мақсат көздеген, үйретуші және бағыттаушы басшылығы балалардың өнерпаздығымен және белсенділігімен дұрыс ұштасқанда ғана құрылыс ойындары тәрбиелеуші және дамытушы ықпал жасай алады. Бұл тұрғыда тәрбиеші мынандай міндеттерді жүзеге асырады:

а) балалардың ұғымын кеңейту және олардың назарын құрылысшылардың еңбегіне, олар пайдаланатын техникаға аудару.

ә) құрылыс тәсілдеріне үйрету, ойлау дербестігі мен бейсенділігін, конструкциялық-шығармашылық қабілетін тәрбиелеу және дамыту.

б) балалардың еңбек сүйгіштігін қалыптастыру, өзара дұрыс қарым-қатынасын дамыту, оларды біріктіру.

Құрылыс ойындарын үйретуші және тәрбилеуші ықпал жасауының маңызды шарты балалардың шығармашылық өнерпаздығын сақтай отырып, ойындарға басшылық ету, балалардың техникаға қызығушылығын дамыту, көрнекі құралдары (иллюстрацияларды, фото суреттерді, жай ғана техникалық суреттерді) пайдалану, жазық бейнені көлемді құрылысқа көшіру тәсілдерін үйрету болып табылады.

Тәрбиеші балаларға майда тастардан алаңға өрнек салуды үйретеді: «өрнек үшін үлгі нұсқа беруге, сюжетін, тастарды ұсынуға болады. Мұндай ойындар баланың бағдарлау қабілетін дамыту және анықтау үшін пайдалы. Ересек балалар тәрбиешінің басшылығымен қарағай бүрлерін кішкене адамдар, аңдар жасайды, оларға арнап бұтақтардан ойыншық құрылыстар салады».

Мектеп жасына дейінгі балалар қардан үйлер, қамалдар, қайықтар, көпірлер жасайды, учаскені мұз, қардан жасалған мүліктермен безендіреді. Құрылыс ойындарына дұрыс басшылық еткен жағдайда тәрбиелеу мен үйретудің маңызды құралы болып табылады. Олар балалардың қоршаған өмір құбылыстарын бейнелеу қабілетін техникаға, конструкциялық ойға ықыласын дамытады, өзара достық қарым-қатынасын қалыптастырады.

Орытынды

 

Біздің зерттеулеріміз мектеп жасына дейінгі балалардың ақыл-ой тәрбиесі жайындағы мәселеге арналған. Көптеген психологиялық, педагогикалық әдебиеттермен зерттеулерге талдау жасай келе және біздің тәжірибие жұмыстарымыздың нәтижесіне сүйене отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың дамуына ақыл-ой тәрбиесі жұмыстарының айтарлықтай алар орны ерекше екенін анықтадық.

Балалардың ақыл-ойын дамытуда тәрбиешінің, ата-анасың және қоршаған ортаның, сондай-ақ балалардың өзіндік білімдерінің маңызы зор. Демек, мектеп жасына дейінгі балаға біріншіден, табиғат пен ішкі жан-дүниесінің байланысы, екіншіден білім алатын ортасы, үшіншіден жақсы жетекшісі, төртіншіден жақсы қасиеттерді бойына сіңіру, бесіншіден жанұяның саналылық пен ықпал ету жағдайлары болғанда, ақыл-ой тәрбиесі арта түспек.

Яғни, ақыл-ой тәрбиесі балалардың ойлау қабілетін арттырады, дамытуды, интелектуалдық ақыл-ой санасын, дүниеге деген ғылыми көзқарасын жетілдіріп, ой еңбегі мәдениетін қалыптастыруға бағытталған іс-әрекеттің бірегейі, ақыл-ой тәрбиесі жеке тұлғаны қоғамның өркениетті даму бағытына сай, жан-жақты тәрбиелеудің құрамды бөліктерінің бірі. Ол білім жүйесін меңгеруге, балалардың рухани күшінің дамуына ықпал жасайды. Ақыл-ой тәрбиесінің басты міндеттері: балаларды табиғат, қоғам, адам жайындағы ғылыми негіздері мен қаруландыру, қоршаған дүниеге ғылыми көзқарасын, сенімін қалыптастыру, оның ойлау қабілетін (абстрактілі ойлау, ойлау операциялары – талдау, синтездеу, салыстыру, жинақтау, топтау, негізгісін ажыратуға жіктеу т.б.) дамыту.

Ол ой еңбегі мәдениетін меңгеруге, интелектуалдық іс-әрекетпен ұзақ шұғыладана білуге, балалардың дербес жұмыс істеуге дағдыландырады. Ақыл-ой тәрбиесі – балалардың ерекшеліктеріне қарай дидактикалық талаптар (саналылық, белсенділік, өздігінен жұмыс істеуге үйрену, ұғыну т.б.) қояды. Бұл талаптар оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар арқылы және тәрбиешінің тынымсыз еңбегі арқылы ғана жүзеге асады.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 14 желтоқсан 2012 жылғы «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Мектеп жасына дейінгі балалардың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіру үшін «Балапан» бағдарламасы туралы мәселені қозғаған болатын. Ол жүзеге асырыла бастаған сәттен бері 3956 жаңа балабақша мен шағын орталықтар іске қосылды. Туу көрсеткішінің жоғарылығын жалғасып жатқан демографиялық өсімді ескере келе, мен «Балапан» бағдарламасын 2020 жылға дейін ұзартуға шешім қабылдадым. Үкімет пен әкімдердің алдына балаларды мектепке дейінгі білім беру және тәрбиелеуге 100% қамтуға қол жеткізу міндетін қоямын».

Яғни, Елбасымыз мектепке дейінгі тәрбиеге ерекше назар аударды деген сөз.

Аталған бағдарламаның мақсаты – тұрғын халықтың мектепке дейінгі тәрбие және оқыту ұйымдарының сапалы қызметтеріне деген қажеттілігін қанағаттандыруды көздейді.

Бағдарламаның міндеттері:

- мектепке дейінгі ұйымдардың тапшылығы мәселесін шешу үшін қажетті қаржылық-экономикалық жағдай жасау;

- мектепке дейінгі ұйымдарды білікті кадрлармен толық қамтамасыз етуді және үнемі олардың біліктілігін арттыруды жүзеге асыру.

Біз зерттеген жұмыстарға қорытынды жасай келе, мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі ақыл-ой тәрбиесін дамыту және олардың оқыту мен тәрбиелеу қоғам үшін бүгінгі күні өте қажет себебі, «Бала – өмірдің айнасы».

Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалар өміріндегі ақыл-ой тәрбиесінің қалыптасуына жанұясы, тәрбиеші мен бүкіл қоғам болып, яғни «Бір жағадан - бас, бір жеңнен - қол» шығатындай күш салғанда ғана іс жүзінде жүзеге аспақ.

Нақтылап айтсақ, баланың ақыл-ой тәрбиесін дамыту арқылы баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуын көздейді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1) Совет-хан Ғаббасов «педагогика мен психология негіздері» - «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (23-25, 50-54, 72-91, 341-364 беттер)

2) Л.П.Тарасова «Балабақша» меңгерушілерге арналған кітап, «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (39-46, 197-202-209, 210-212-221, 226 беттер).

3) К.С.Жұмасова «Психология», «Фолиант» баспа үйі, Астана қаласы 2006 жыл (87, 128, 145, 161, 178, 200, 217, 231 беттер).

4) Н.Оразақынова, Н.Әміреев, Н.Сапақова «Қазақ тілі» сөз мәдениеті 10 сыныбына арнлаған оқулық. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 2006 жыл (67, 225 беттер).

5) Сайраш Әбішқызы «Қазақстан мектебі» №12 2004 жыл. Д.Бұлақбаев «Ұлттық тәрбие бесігі» мақаласынан үзінді, «Дәуір» ЖШС РПБК баспа үйі, Алматы 1925 жыл (51 бет).

6) Е.Т. Батурина «Балалар бақшасындағы тәрбие программасында» арналған ойындар жинағы. «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1981 жыл (3-9, 13-15-17, 20-22-38, 50-66-88, 124 беттер).

7) Зинаш Байжанова «Жалпы педагогика», «Таймас» баспа үйі, Алматы 2008 жыл (57, 70-76-79, 84-88-95, 102-108-112-117 беттер).

8) А.П.Усова «Балабақшадағы оқыту», «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1987 жыл (46-48-52, 73-119-122-124 беттер).

9) Н.Б.Халезова, Н.А.Курочкина, Г.В.Патнюхина «Балалар бақшасындағы пішіндеу жұмыстары», «Мектеп» баспасы, Алматы 1985 жыл (3,28, 38 беттер).

10) Райхан Мәженқызы «Сарбаз» балдырғандарға арналған әскери әліппе «Астана полиграфия», Астана 2009 жыл (4-54 беттер).

11) Б.Ғ.Аяған, А.Н.Қашқынбаев, М.С.Бекенова, М.О.Оташев «Қазақстандағы білім мен ғылым жасампаздық хроникасы», «Раритет» баспа үйі, 2011 жыл (74 бет).

12) А.Бакраденова, Б.Баймұратова «Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшада қазақ тілін оқыту методикасы», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1992 жыл (85 бет).

13) Қазына Аймағамбетова «Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі», «Балауса» баспасы, Алматы 2003 жыл (7-23 беттер).

14) Ж.Д.Адамбаева «Қазақ тілі бойынша дидактикалық материалдар», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1990 жыл (4-53-116 беттер).

15) С.Қалиев, К.Аюбай «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы», «Жедел басу баспаханасы» ЖШС, Алматы 2010 жыл (281, 291 беттер).

16) Қалиев Серғазы Қалиұлы, Аюбай Кәкімбек Қалиұлы «Әлемдік педагогикалық ой-сана» (140 томдық), «Таймас» баспа үйі, Алматы 2010 жыл (9-38-42 беттер).

17) В.С.Мухина «Алты жастағылар мектепте», «Мектеп» баспа үйі, Алматы 1989 жыл (11,36-38, 80-104, 120-123 беттер).

18) Оразбек Нұсқабаев «Мектеп – жас ұрпақты әлеуметтендіру институты», «Қазақстан» баспасы, Алматы 1997 жыл (111-123 беттер).

19) Қарлығаш Сарбасова «Инновациялық педагогикалық технологиялар», «Атлас баспасы- 2001», Алматы 2006 жыл (6-31 беттер).

20) Л.И.Рувинский «Мамандыққа кіріспе», «Ана тілі» баспа үйі, Алматы 1991 жыл (104, 146, 177-183, 197 беттер).

21) Мағжан Жұмабаев «Педагогика», «Рауан» баспа үйі, Алматы 1993 жылы (5-112 беттер).