нковирустар,олардың жасушалардың ісіктік трансформациясындағы рөлі.

Онковирустар-ісік туғызатын ретровирустар тұқымдастығының бір тармағы.Құрамына үш туыстық бар С,В,Д және өгіз лейкозының онковирусы кіреді.Түрлерге бөлу вирус бөлшектерінің морфологиялық белгілері негізінде жүргізіледі.Онковирустар В түрі көбірек тараған,о сүтқоректілерді,құстар мен баурымен жорғалаушыларды зақымдайды.Онковирустар Д түрі маймылдар мен мангустардан,В түрі тышқандар мен теңіз шошқасынан бөлініп алынған.Онковирустар А түрін торшалар өсіндісінен табуға болады және бұл басқа.Онковирустардың бастапқы формасы болуы мүмкін.

4.Қатерлі ісіктер,даму сатылары,қасиеттері

Қатерлі ісік қалыпты жасуша қатерлі трансформация нәтижесінде пайда болады,ол бақылаусыз көбейеді,апоптозға қабілеттілігін жоғалтады.Қатерлі трансформация бір немесе бірнеше мутация кесірінен пайда болады,жасушалардың шекарасы анықталмаған жағдайда апоптоз механизмі бұзылуына алып келеді.Егер де ағзаның иммундық жүйесі мұндай трансформацияны анықтамаса,ісік ары қарай өсіп соңында метастаз береді.Метастаздар барлық ағзалар мен тіндерде пайда болуы мүмкін.Өте жиі метастаз сүйекте,мида,бауырда және өкпеде пайда болады.Және де жасушалардың бақылаусыз бөлінуі қатерсіз ісіккеалып келуі мүмкін.Қатерлі ісік қатерсіз ісіктен ерекшелігі метастаз қалыптастырмауы болады,басқа ағзаларға енбейді және ағзаларға енбейді және ағзаға қатерсіз.Бірақ та қатерсіз ісік жиі қатерлі ісікке ауысады.Қатерлі ісіктің қорытынды диагнозын гистологиялық тінді зерттеуден кейін патоморфолог қояды.Диагноздан кейін операциялық ем,химиотерапия сәулелі терапия тағайындалады.Медицина ғылымы дамуына байланысты әр ісікке спецификалық ем тағайындалады.Емсіз қатерлі ісік летальды ағымға дейін прогрессиялайды.Ісіктің көбісі емге берілмейді,бірақ та оның емі ісік түріне,таралуына,және кезеңіне байланысты.Қатрелі ісік әртүрлі жаста кездеседі,бірақ жиі қарт жастағы адамдар осы ауруға шалдығады.Бұл дамыған елдердегі өлімнің негізгі себебі.Көптеген ісіктердің пайда болуы қоршаған орта факторы әсеріне байланысты,соның ішінде алкоголь,шылым түтіні,ионды сәулелердің әсері және кейбір вирустар.Қатрелі ісіктің көптеген түрлері белгілі олар орналасқан ағзаға байланысты классификацияланады.Біріншілікті ісік жасушасы обыр трансформациясына ұшырайды,сонымен қоса клиникалық белгілері науқаста айқын көрінеді.Медициналық зерттеу тұрғысынан қатерлі ісіктерді зерттейтін және емдейтін ғалымдарды онкологтар дейді.

 

Биоинформатика:

молекулалық биологияның тәжірибелік мәліметтерін,

биополимерлердің секвенирленген реттілігін,

биологиялық макромолекулалардың белгілі тәжірибелік-кеңістіктік құрылысын,

гендер экспрессиясы жайлы мәліметтерді талдаумен және т.с.с. барлық биологиялық ақпараттарды өңдеу жұмыстарымен айналысатын молекулалық биологияның бір саласы ретінде қалыптасты.

Биоинформатика мәліметтер қорын ұйымдастыру әдістері, қолданбалы математика, компьютерлік және статистикалық санау әдістері негізінде жұмыс жасайды.

Биоинформатиканың міндеттері.

Биологиялық жүйелердегі(жасуша, мүше, организм, популяция) ақпараттық үрдістерді зерттеу.

Компьютерлік ғылымға ақпаратты талдаудың «биологиялық» әдістерін енгізу және зерттеу.

Үлкен көлемді биологиялық ақпараттарды талдау үшін алгоритмдерді жасау.

Геномдағы гендерді іздеу алгоритмі

Биологиялық ақпараттарды, яғни нуклеотидттер мен аминқышқылдар тізбегін, ақуыздар молекуласының құрылымын, ақуыз молекуласының басқа молекулалармен кешенінің құрылымын талдау

Ақуыздың белсенді орталықтарының құрылымын оқу

Биологиялық ақпараттарды талдаудағы және басқарудағы бағдарламалық қамтамасыз ету.

Аминқышқылдық реттілікттің деректік қорын құру

 

§Бүгінгі таңда биоинформатика қарқынды түрде дамуда. Көптеген жаңа мүмкіндіктерге ие программалар қолданысқа енуде.

Биоинформатиканың жетісітіктері бұл саладағы адамдардың жұмысын жеңілдетіп, уақыттын үнемдеуде.

Ауруларды диагностикалауда, тиімді емтағайындауда

Фармокология саласында кеңінен қолданылуда.

Биохимияда, биофизикада, экологияда және де басқа да аймақтарда колданылып жүр.

 

ДНҚ - ның метилденуі

(СН3)- метил

ДНҚ - ның метилденуі дегеніміз – нуклеотидтік тізбекке тиіспей, ДНҚ молекуласын өзгерту.

ДНҚ ның метилденуі метилдік топтың цитозинге цитоплазмалық сақинаның C5 позициясында CpG – динуклеотидтің құрамында қосылуы.

 

¨ ДНҚ ның метилденуі жайлы алғаш сипаттаған Хоткинс 1948 ж.

¨ ДНҚ ның метилденуі эукариоттарға тән. Адамдағы геномдық ДНҚ ның 1% метилденген.

¨ Цитозин аденинге қарағанда жиі метилденеді

¨ Цитозиннің метилденуі аяқ астынан ферменттердің қатысуынсыз басталып кетуі мүмкін.

¨ Цитозин көбінесе CpG мотивтерінде метилденеді.

 

Адамда метилденуге үш фермент қатысады. Олар Днқ метилтрансфераза 1, 3a және 3b.DNMT3a және DNMT3b бұлар de novo метилтрансферазалары. de novo метилтрансферазалары днқ дағы паттерн метилденудің ерте кезінен және жасушаның дифференцияциялануы кезінде құрыла бастайды.DNMT1 метилтрансферазасы метилденген Днқ ны қолдап,және ол метил тобын днқ тізбегіндегі нүктелерге қосады.DNMT3L ақуызы басқа DNMT ақуыздарына ұқсас,бірақ ол катализдік қызмет атқармайды.Оның қызметі de novo метилтрансферазалын қолдап, оларды ДНҚ мен байланыстырады.Метилдену ДНҚ репликациясынан кейін ферменттер көмегімен жүреді.

39. Канцерогенді факторлар туралы хаманауи мәліметтер

Канцерогенді факторлар – жасушалардың ісіктік трансформациясына себеп болатын факторлар. Оған иондаушы сәулелену (рентген сәулелері), химиялық қосылыстар, әсәктә туғызатын вирустар жатады.

1.Иондаушы сәулелену.

Радиацияның жоғары канцерогенді дозасының әсеріне көпшілік жағдайда радиация көзімен тікелей байланысы бар АЭС-тің кәсіпқой мамандары, рентгенолог және радиолог дәрігерлер, радиактивті сәулеленумен емделетін ауру адамдар, атом бомбасының жарылысына тап болған адамдар немесе ядролық сынақ жүргізілген аймақтың тұрғындары т.б. ұшырайды.

2. Химиялық қосылыстар.

Бірқатар химиялық қосылыстар канцерогендік әсер көрсететін факторларға жатады. Оларды. Саны жүздеп. Мыңдап есептеледі. Оларға төртхлорлы көміртегі (ССL4) метилхолантрен, бензантрацен және басқалар жатады. Кейбір химиялық қосылыстар жеке дара ісіктік жасушалардың өсуі мен бөлуін жылдамдатуға қабілетті. Оларды канцерогенездің промоторлары деп атайды. Мұндай жекеленген ісіктік жасушалар қалыпты жасушалармен қоршалып тұрғандықтан, олардың тоқтату әрекетін жеңе алмай, ұзақ уақыт, жылдар бойы жасырын күйде болып қатерлі ісік жасушаларына трансформацияланбайды.

3. Ісіктік вирустар.

Вирустардың генетикалық матреиалы ДНҚ (вирустың ДНК-сы) немесе РНҚ (вирустың РНҚ-сы) молекуласы түрінде болады. Кейбір вирустардың геномында онкогендік активтілік көрсететін гендер болады.

Қазіргі кезде барлық немесе көпшілік канцерогенодік факторлар жасушаның тұқым қуалау материалымен өзара әрекеттесу барысында генетикалық бұзылуларға себеп болатыны ешқандай күмән келтірмейді

Вирус геномы	Вирустар тұқымдасы	Вирустар туғызатын ісіктер
Тік-сызықтық, қос тізбекті ДНҚ	Ұщық вирусы, шешек вирусы	Жұқпалы мононуклеоз Контагиоздық моллюск
ДНҚ-ның сақина тәрізді молекуласы	Папов вирустары	Папилломалар
РНҚ-біртізбектік (+тізбек)	Ретровирустар	Лейкемия-адамда, Раус саркомасы-құстарда

Басқаша (интернеттен)

Қазіргі кезде канцерогенездің өсуін сипаттайтын факторлардың көпшілігі бергілі.

Химиялық факторлар

Вещества ароматической природы, некоторые металлы и пластмассы обладают выраженным канцерогенным свойством благодаря их способности реагировать с ДНК клеток, нарушая ее структуру (мутагенная активность). Канцергенные вещества в больших количествах содержатся в продуктах горения автомобильного и авиационного топлива, в табачных смолах. При длительном контакте организма человека с этими веществами могут возникнуть такие заболевания, как рак легкого, рак толстого кишечника, и др. Известны также эндогенные химические канцерогены, вызывающие гормонально зависящие опухоли половых органов.

Физическоие факторы

Солнечная радиайия и ионизирующее излучение также обладает высокой мутагенной активностью. Так, после аварии Чернобыльской АЭС отмечено резкое увеличивание заболеваемости раком щитовидной железы у людей, проживающих в зараженной зоне. Длительное механическое или термическое раздражение тканей также является фактором повышенного риска возникновения опухолей слизистых оболочек и кожи

Биологические факторы

Доказана канцерогенная активность вируса папилломы человека в развитии рака шейки матки, вируса гепатита В в развитии рака печени, ВИЧ – в развитии саркомы Капоши. Попадая в организм человека, вирусы активно взаимодействуют с его ДНК, что в некоторых случаях вызывает трансформацию собственных протоонкогенов человека в онкогены, активирующиеся после включения ДНК вируса в ДНК клеток человека.

40. Онкогенездің генетикалық табиғаты

Қалыпты жасушаның трансформацияланған жасушаға (ісік жасушасына) айналу процесі онкогенез немесе канцерогенез деп аталады. Онкогенез өте ұзақ, бірнеше ондаған жылдарға созылатын күрделі, көпсатылы процесс.

Онкогенез ісіктің пайда болу үдерісі. Ол көпшілік жағдайда адамдардың ең зілді ауруларының бірі ісік ауруының дамуына алып келеді, әртүрлі онколоиялық аурулардың басын біріктіретін анықтама болып табылады. Бірақ, олардың бәріне ортақ белгі жасушалардың бақылаусыз, шексіз өсуі.

Эпителий ұлпасының ісіктері – карциномалар

Дәнекер ұлпа ісіктері – саромалар

Лимфа ұлпасының – лимфомалар

Онкогенез гендерінің типтері

Мутаторлық гендер – олардың белсенділігі төмендеген кезде жасушада мутациялардың жинақталу қарқыны күрт өседі. Бұл типке ДНҚ күйін бақылау жүйесінің гендері және оның бұзылыстарын репарациялайтын гендер жатады.

Вирус онкогендері – кейбір ДНҚ-ны және РНҚ-лы вирустар гендері. Бұл гендер торша геномын трансформациялайды да, ісік туғызады. Қазір 20-дан астам онкогендер белгілі. Олар өзара туыс емес, бірақ торша гендеріне жақын. Осыған орай, оларды вирустар құрамына қосып алынған гендер деген болжам бар. Тағы бір жағдай, кейбір вирустардың трансформациялайтын қасиеті болғанымен, онкогендері болмайды. (мыс, лейкоз вирусы)

Папова вирусы олардың геномы сақиналанған қостізбекті ДНҚ болып табылады және ол зақымдалған жасуша хромосомасымен қосылмай-ақ өз бетінше дербес қызмет ете алады. 72 капсомерден құрылған, диаметрі 45-55 нм капсидтерден тұрады.

Ісік супресорлары

Гендер-супрессорлар – өалыпты кезде, онтогенездің кейбір кезеңдеріндегі клетка пролиферациясын басып тастауға жауап береді, яғни реттейді. (протоонкогендер экспрессиясын тежейді) Қалыпты клетканың ісікке өтуі немесе трансформациясы – бұл ұзын тізбекті оқиға, протоонкогендік жіне супрессор гендерде мутация каскадымен иницерленеді. Супрессор гендері қалыпты жағдайда жасуша бөлінуін бастырмалайды. Олардың көпшілігі аутосомды-доминантты күйінде болады. Демек, жасушаның қалыпты бөлінуі үшін супрессор геннің қалыпты бір аллелінің өзі жеткілікті.

Ретинобластома гені – супрессор гендерінің ішінен жаөсы зерттелген ген. Сол бір гендердегі мутациялар өте жиі рактың әртүрлі жерде орналасуына алып келеді. Ретинобластома – көздің торлы қабатының жасушаларынан басталатын көз ісігі ауруы. Ретинобластоманың кездейсоқ тұқым қуаламайтын формасы, бір көздің зақымдануы жіне жекеленген ісіктердің пайда болуымен сипатталады.

Р53 ақуызының гені – супрессор гені болып келеді. Р53 генінің активациясы жасушаралық циклдің тоқтауы және ДНҚ репликациясы кезінде жүреді. Осы геннің бір мутациясы доминантты тұқым қуалайтын ЛИ-Фраумен синдромының дамуына алып келеді. Бұл –балалық шақта сүт безінің, тоө ішектің, мидың көпшіліктң ісіктері дамитын сирек кездесетін, 70 жасқа келгенде осы геннің мутациясы кездесетін адамдардың 90 % қатерлі ісік дамиды.

Қорытынды: рак әртүрлі онкологиялық аурулардың басын біріктіретін құрама анықтама болып табылады. Ісіктердің өсуіне байланысты қатерлі және қатерсіз болып бөлінеді. Онкологиялық аурулардың түрлері өте көп: карциномалар, саркомалар, лимфомалар, т.б. Ісіктің дамуы тек мутация салдары емес, көптеген генетикалыө кемістіктерлің ұзақ уақыт жинақталу нәтижесі. ДНҚ репарациясы жауапты гендердің мутациялары да канцерогенезге алып келетіні белгілі. Көптеген ауруларда байқалатын ДНҚ репарациясының бұзылыстары жасушаның геномдық тұрақсыздығына алып келеді, ал бұл өз кезегінде жасушада гендің хромосомалық мутациялар жиілігін әжептеуір жоғарылатады.

Обыр ауруы – өлім жағдайларының жоғары көрсеткіштерінің себепшісі. Сонымен бірге обыр – емделетін ауру. Қатрелі ісік неғұрлм ерте анықталса, соғұрлым обырдан толықтай емделіп шығу мүмкіндігі бар. Дүниедүзіоік денсаулық сақтау ұйымының есептеулеріне қарағанда, барлық онкологиялық аурулардың 30 пайызға дейінгі бөлігін салауатты өмір сүру салты ережелерін ұстану арқылы болдырмауға болады. Яғни ішімдік темекі сияқты зиянды заттардан арылып, тамақтану мәзіріне