Айта құру кезіндегі Қазақстан. 1985-1991 жж. экономикалық саяси реформалар.

ХХ ғ. 80 жылдардың ортасында бҧрынғы Кеңестер Одағының басшылығы коғамдағы ҽлеуметтік-экономикалық, саяси дағдарыстан шығудың жолын іздестірді. 1985 ж. 10 наурызда К.Черненко қайтыс болып, Коммунистік партияның бас хатшысы болып М.Горбачев сайланды. М.С.Горбачев жариялаған ҽлеуметтік-экономикалық қайта қҧруға бағыт дағдарыстан шығуға басталған талпыныс болды. Кеңестік қоғамды демократияландыруға бағытталған қайта қҧру жылдары Кеңестер Одағы сыртқы саясатта Шығыс пен Батыстың арасындағы текетірес тҧйықтан шығудың жолын іздестіріп, 1985 ж. ҿзінің ядролық сынақтарын біржолата тоқтатты. Қайта қҧру жылдары ел ішінде жеделдету тҧжырымдамасын жҥзеге асыруга бағытталған бірқатар нҽтижесіз бастамалар басталды. Одақтың жаңа басшылары маскҥнемдікпен, тҽртіпсіздікпен кҥресті кҥшейтіп, ҿндірісті жаңарту идеясын жҥзеге асыруды қолға алды. Іс жҥзінде нарықтық қатынастың, жеке меншіктің, бақгаластықтың болмауы жеделдету идеясын қиялға айналдырып жіберді. Ҿндіріс ҿнімінің тапшылығы заводтар мен фабрикаларды ҿндіріс қҧрал-жабдықтарын жаңартуға ынталандырмады. Ауыл шаруашылыгындағы мемлекеттік колхоздық-совхоздық жҥйе ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін қабылдауға дҽрменсіз болды. Ҿндіріс қҧрал-жабдықтары мен еңбек нҿтижесінен шеттетілген ауыл еңбеккерлерінің еңбек ҿнімділігін арттыруға ешқандай қҧлқы болмады. 1985 жылы наурызда КОКП ОК-нің Бас хатшысы М. С. Горбачев тағайындалған соң ―қайта қҧру‖ бағыты жарияланды. Бірақ, республиканың коғамдық-саяси ҿмірінде жҥргізілген бірқатар ҿзгерістерге қарамастан, Орталықтың жоғарыдан басқару саясаты тоқтатылған жоқ. Бҧл ҽсіресе, 1986 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы Д.А. Қонаев орнынан алынған кезде анық байқалды. Қонаев Д.А. тоталитарлық жҥйе жағдайында қызметінде Қазақстанның жан-жакты дамуын қамтамасыз етуге ҧмтылды. 1942-1952 жж. ол он жыл бойы республика Министрлер кеңесі тҿрағасының орынбасары қызметінде жҥрді. Тҿрт жылдай Қазақ КСР Ғылым академиясын басқарды. Ол жҥзден астам ғылыми еңбектердің авторы. 1955 жылдан 1960 жылға дейін республика Министрлер кеңесінің тҿрағасы, 60-шы жылдардан Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметінде болып, республиканың тау-кен ҿнеркҽсібін қалыптастыруға, қҧрылыс қуатын ҿрістетуге, мҽдени дҽулеті мен сҿулетін ҿркендетуге кҿп еңбек сіңіріп республика жҧртшылығының ықыласына бҿленген болатын. Сол жылдары республика астанасы Алматыда салынған архитектуралық тамаша ғимараттар "Қазақстан" қонақ ҥйі, "Арасан" сауықтыру кешені, республика алаңы мен сарайы, аэропорт пен аэровокзал, Орталық жҽне "Саяхат" автовокзалдары, Цирк, Неке сарайы, Спорт сарайы, Орталық музей, Ҧлттық университет қалашығы салынып, кҿптеген тҥрғын ҥй кешендері бой кҿтерді. Сондықтанда бҧл шешімге наразы болған жастар желтоқсанда Орталық Комитет жанында жиналып ҿз наразылықгарын білдірді. Желтоқсанда Алматыда болған уақиғалардың негізінде ҥзақ жылдар бойы жинақталған тҧтас тарихи, ҽлеуметтік-экономикалық жҽне саяси факторлар жатты.

Қоғамның тҧрып қалған тетіктерін қайта жҥргізіп, ілгері жылжыту ҥшін реформалар енгізу қажеттігі туды. Мҧндай реформа ҽлеуметтік-экономикалық жҽне саяси шаралар жҥйесі тарихқа «қайта қҧру» деген атпен 1985 жылдан бастап енді. Ол СОКП- ның басшылығына М.С.Горбачевтің келуімен байланысты болды. 1985 жылғы сҽуір айында ҿтілген пленумда партия қоғамды демократияландыру жҽне оны жариялылық негізде қайта қҧруды жҥзеге асыру ҥшін халық алдында жауапкершілікті ҿзіне алды. Мақсаты: ғылымитехникалық серпінділікті жеделдету арқылы елдің ҽлеуметтік-экономикалық дамуының тҧжырымдамасы жарияланды. Бҧл стратегиялық бағыт 1986 жылғы 25 ақпан – 6 наурызда ҿткен партияның ХХVІІ съезінің қҧжаттары мен сонда қабылданған КОКП жаңа Бағдарламасында ҿзінің кҿрінісін тапты. Жалпы М.Горбачевтің қайта қҧруының дамуында бірнеше кезеңдері бар жҽне олар Қазақстанның егемендікке жетуінің маңызды тҧстарымен де орайлас келеді. Бірінші кезең: СОКП ОК-нің 1985 жылғы сҽуір Пленумынан – 1987 жылдың қаңтарына дейін. Бҧл кезең «жеделдету» жҽне «кҿбірек социализм» ҧранымен ҿтті. Айта кететін бір жҽйт, «қайта қҧрудың кҿсемдері» М.Горбачев, А.Яковлев ҿткеннен қалған ҧлттық мҽселені тҥбегейлі шешуге болады деп есептеді. Олар ҿздерінің ойлағандарын жҥзеге асыру ҥшін Қазақстанды таңдап алды. Ҧлттық мҽселені экспериментальды тҥрде реттеуге Орталықтың ойынша Қазақстан барлық жағынан оңтайлы еді: дҽстҥрлі ауыл шаруашылықты - шикізатты аймақ, «халықтар достығының лабораториясы», «жҥздеген тілдің планетасы», билік басында - ескі, ысылған коммунистік ҽкімшілік, т.б. Бірақ, орын алған оқиғалар республика басшыларының саясаттағы болмашы ҿзгерістердің ҿзіне ыңғайлана қоймағанын кҿрсетті. Сондықтан 1986 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы ОК-нің V пленумы болып, Республиканы ширек ғасыр бойы басқарған саяси қайраткер Қазақстан КП ОК-нің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевті орнынан алып, оны Г.Колбинмен алмастырды.

Екінші кезең - 1987-1988 жылдар аралығы. Бҧл кезең «кҿбірек демократия» жҽне «жариялық» ҧранымен ҿтті.

Ҥшінші кезең - 1989-1990 жылдар аралығы. Бҧл кезеңге «алауыздық жҽне тентіреу» сияқты белгілер тҽн. Бҧл кезеңде ашық саяси жҽне ҧлттық қақтығыстар ҿрістей бастады.

Тҿртінші кезең - 1990-1991 жылдар аралығы. Бҧл кезеңде ҽлемдік социалистік жҥйе кҥйреп, КОКП саяси дағдарысқа ҧшырап, КСРО ыдарады.

жылғы наурызда Н.У.Черненко қайтыс болғаннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сәуірде КОКП ОК-тың пленумында әлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды қайта құру бағыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатының ұрандары: жариялылық жеделдету, қайта құру. Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақұлданды. Сонымен партия елде жаңару бағытына бастауға міндет алды. Қайта құру ешқандай бағдарламасыз, ғылыми айқындамасыз жүргізілді. Бұл бағыттың қияли болжамдары көп болды. Қайта құру бағыты алғышқы кезден бастап сәтсіздікке ұшырай бастады. Бұған Москвада В.В.Гришин, Ленинградта Г.В.Романов, Қазақстанда Д.А.Қонаев, Әзірбайджанда Г.Әлиев сияқты басшылар кінәлі деп шешілді. Қайта құру бағыты мемлекетті сол кезде алғышарты қалыптасқан аса ірі дағдарыстан құтқара алмады. Қоғамдағы жағдай күннен күнге қиындай берді. Қайта құру бағытының қарама-қайшылығы. 1987 жылы қантар айында болып өткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қайта құру және партияның кадр саясаты туралы» мәселе талқыланды. Қаулының кемшіліктері: 1. Дағдарыстың нақты себептерін көрсете алмады. 2. Жаппай өзгерістердің символына айналып, сөз жүзінде ғана салтанат құрды. 1987 жылғы маусым Пленумы басқару ісін түбірлі қайта құру мәселеріне арналды. Пленум әзірлеген құжаттар негізінде «Мемлекеттік кәсіпорын туралы заң» қабылданды. Бұл заңда товар-ақша қатынастарының ролі айқындалды. Мемлекеттік кәсіпорындар дербес товар өндірушілер ретінде қарастырылды. Шаруашылықты жүргізудің экономикалық әдістерін меңгеруге көшуге негіз жасалды. Ұзақ мерзімді жоспарлау орнына мемлекеттік тапсырыстар жүйесі енгізілді. Алайда, бұл шаралар іске асырылмады. Қоғымның саяси құрылымдарын жаңартпайынша, шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістері нәтиже бермейтіндігі айқын болды. Халық шаруашылығындағы жағдай ауырлай түсті. Дүкен сөрелерінен күнделікті тұтынатын товарлар жоғала бастады, азық-түлік түрлері нашарлады. 1988 жылғы маусым айында болған КОКП XIX Букілодақтық конфернцияда қоғамның әлеуметтік экономикалық жүйесіне талдау жасалып мынандай шешімдер қабылдады: 1. Саяси жүйеге реформа жүргізбейінше әлеуметік – экономикалық өзгерістер жасау мүмкін еместегін мойындау.

2. Демократияландыру мен жариялылық.

3. Төрешілдікке қарсы күрес.

4. Халықтық реформа жүргізу.

5. Әлеуметтік әділеттік ұстанымдарын жүзеге асыру.