Жылғы Желтоқсан оқиғасы. Жаңаша баға

Д.А.Қонаевты қызметінен алуға шақырылған пленум мҽжілісі 18 минут қана болды. Ульяновскіден Г.В. Колбин республикаға Орталықтан жіберілді. 1986 жылы 17 желтоқсанда Брежнев алаңына жастар шығып, бҧл шешімге қарсылықтарын білдірді. Жастар Бірінші Хатшылыққа ҧсынған ҿкілдерінің ішінде орыс ҧлты да болды: В.П. Демиденко, О.С. Мирошкин, Н.Е. Морозовты, сол сияқты Е.Н. Ҽуелбеков, С.М. Мҧқашев, Н.Ҽ. Назарбаев т.б. Партия басшылығының саясатына қарсы қазақ жастарының 1986 ж. желтоқсандағы бейбіт шеруінің тҥрі ҧлттық болғанымен, ҧлтшылдық емес еді. Ол баска халықгарға, оның ішінде, орыс халқына бағытталмаған болатын. Бірақ республиканың жҽне одақтың партиялық бюрократтық жҥйе тарапынан ол экстремистік пиғылдағы ҥлтшыл жастардың бҥлігі деп бағаланып, шындық бҥркемеленді. Бейбіт шеруді басып-жаншуда зандылық ҿрескел бҧзылды. Жастарды куып таратуда сырттан арнайы ҿскери бҿлімдер жеткізіліп, орыс ҥлтының екілдерінен далық жасақгары жасақгалып, ҿрт сҿндіру машиналары, темір таяқгар, шагын саперлік кҥректер, ҥйретілген иттер пайдаланылды. Ҥсталғандар прокурордың санкциясынсыз тҥрмелерге қамалып, онда орын жетпегендерді ҧрып-соғып, зҽбірлеп қысты кҥні киімсіз қала сыртына апарып тастады. Қылмысты істер бойынша тергеу қысқа мерзімде, ҥстірт жҥргізілді. Бҧл шаралардың барысында ішкі істер орындарында 8,5 мыңнан астам адам ҥсталып, 103 адам сотталды, 270 студент жоғарғы оку орындарынан, 758 адам комсомолдан, 52 адам партиядан шығарылды. Ішкі істер министрлігінен 1200 адам, Денсаулық сақтау жҽне Кҿлік министрлігінен 309 адам жҥмыстан шығарылып, жоғарғы оқу орындарының 12 ректоры кызметген алынды. Бірнеше жастар қыршынынан қиылды. Олардың ішінде қазақ халқының батыр ҥлы Қайрат Рысқҥлбеков бар. Партия ҥйымдары тазалау жҥзеге асырылып, тек 1987 ж. обылыстық партия комитеттерінде істейтін жауапты қызметкерлердің 28 пайызы, ал қалалық жҽне аудандық партия комитеттерінің ҽрбір ҥшінші қызметкері жҧмыстан босатылды. Мҧндай тазарту жҧмыстары сондай-ақ кеңес, кҽсіподақ, комсомол ҧйымдарында да кеңінен жҥргізілді. Халық кҿтерілісі ―Метель-86‖ арнайы операциясы бойынша басылды. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы ҧлтшылдық сипатта емес, отаршылдыққа қарсы ҧйымдастырылған ҧлттық қозғалыс болды. Бҧл желтоқсан оқиғасының басты тарихи себебі болды. Ҽрі бҧл оқиға қазақ тарихында ҧлттық сана-сезімнің оянуының айқын кҿрінісі болды. Осы оқиға кезінде Чехославакия, Польша, Венгрия, АЌШ қоғам қайраткерлері КСРО Жоғарғы Кеңесіне арнайы хат жолдаған. Олар ескерусіз қалды. Бҧл оқиғаға баға беру жҿнінде Комиссия қҧрылған болатын жҽне оның қҧрамында: М.Шаханов, Қ.Мырзалиев, Т.Бурабаев, И. Тасмағамбетов т.б. болды. Халық қарсылығынан сескенген орталықтағы партия басшылығы 1989 жылы Г.В. Колбинді КСРО Халықтық Бақылау Комитеті тҿрағасы қызметіне жоғарлатты да, оның орнына І хатшылыққа Н. Назарбаев тағайындалды.

1987 ж. шілдеде КОКП Орталық Комитеті "Қазақ республикалық партия ҧйымдарының еңбекшілерге интернационалдық жҽне патриоттық тҽрбие беру жҥмысы туралы" арнайы қаулы қабылдап, онда желтоқсандағы оқиғаны ҧлтшылдықтың кҿрінісі деп бағалады. Жергілікті кадрларды куғынға салған Г.В. Колбин орталық партия комитеті бюро мҥшелерінің пікірлерімен санаспады, мҽселелерді кҿп жағдайда ҿз бетімен шешті. Тек 1989 ж. жазда ҿзін-ҿзі ҽшкерелеген Г.В.Колбин КСРО Халықтық бақылау комитетінің тҿрағалылығына тағайындалып, Мҽскеуге кетті. Оның орнына 1989 ж. шілдеде Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н.Ҽ. Назарбаев сайланды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі М.Шаханов баскарған арнайы комиссия қҧрып, желтоқсан оқиғаларын жан-жақгы тексеріп, ҽділ бағасын берді. Қазақ жастары еш кінҽсіз болып шықгы. Алматыдағы 1986 ж. желтоқсан оқиғалары Кеңес еліндегі осындай ҧлт тендігін, ҽділдікті кҿксеген бҧқаралық қозғалыстардың басы еді. Кҿп ҥзамай осындай бҧқаралық шерулер Балтық бойындағы республикаларда жҽне басқа да жерлерде болды. Бірақ, Кеңес Одағының басшылары оларды Алматыдағыдай қанға бҿктіре алмады. Ҿйткені одақ ыдырап кетудің сол-ақ алдында тҥр еді. Қайта қҧру арқасында одақ кҿлемінде, оның ішінде, Казақстанда да егемендік, экономикалық дербестік, орталық пен федерацияның мҥшелері арасьінда екілеттілікті бҿлісу, жаңа одақгық шарттар жасау қцеялары талқылана бастады. Коммунистік партия тарапына сындар айтылып, жаңа қоғамдық ҥйымдар қҥрыла бастады. 1987 ж. тамызда тҥңғыш тҿуелсіз ҥйым - ҽлеуметтік экологиялық "Инициатива" бірлестігі қҧрылып, ол ҿз алдына соғысқа қарсы тҧру, қоршаған орта мен бейбітшілікті қорғау, қоғамды демократияландыру мақсатын қойды. Осылардың нҽтижесінде 1988 ж. КСРО ҿз ҽскерін Ауғанстаннан шығарды. Бҥл соғысқа Казақстаннан 21 979 адам қатысып, олардан 780 адам қаза тауып, 393 адам мҥгедек болды, 22 адам хабарсыз кетті. Кейінірек бҧл бірлестіктен "Жасыл майдан", Казақстанның социал-демократиялық партиясы бҿлініп шықгы.