Материалдық және рухани мәдениет.

Жоспар: 1. Қалалардың дамуы.

2. Қолөнердің, сауданың, ауыл шаруашылығының дамуы.

3. Рухани мәдениет. Исламның таралуы.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.

2. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.

3. Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. Алматы, 1998.

4. Қазақ даласының ойшылдары, ІХ–ХІІ ғғ. Алматы, 1995.

5. Тарих. Адамзат ақыл–ойының қазынасы. ІІІ том. Ортағасырлық тарихи ой. Астана, 2005.

Әдістемелік нұсқау:

Қалалардың дамуы мәселесін қарастыруды дамыған орта ғасырларда отырықшы мәдениеттің дамып, қалалар санының көбейгеніне және оның себептеріне тоқталудан бастаймыз. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағындағы қалалар туралы таратып айта келіп, олардың саны жағынан ғана емес, көлемі мен экономикалық маңызы жағынан да өсіп отырғанына назар аударған жөн. Тараз, Сығанақ, Йасы, Фараб (Отырар), Испиджаб (Сайрам) және т.б. қалалардың Қазақстан аумағындағы халықтардың сауда-экономикалық, саяси және мәдени өмірінде зор рөл атқарғаны, отырықшы шаруашылық пен қолөнердің дамуына ықпал еткені жайлы түсіндіріледі.

Келесі мәселе қолөнердің дамуының алғышарттарынан басталып, одан кейін ІХ–ХІІ ғғ. қала тұрғындары санының өсуі нәтижесінде түрлі бұйымдар жасайтын шеберханалардың көбейгені, қыш құмыра, шыны жасау, ұсталық, зергерлік, сүйек ұқсату кәсіптері туралы айтылады. Сауданың дамуы жөнінде айтқанда Ұлы Жібек жолының халықаралық сауда байланысын дамытудағы ролі анықталып, Испиджаб, Отырар, Тараз қалаларындағы ақша сарайлары туралы баяндалады. Қала тұрғындары тарапынан ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сұранымның артуы егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына себепкер болғаны жайлы түсіндіріледі.

Рухани мәдениеттің дамуы мәселесін қарастырғанда ғылым мен жазба әдебиеттің көрнекті өкілдері: Әбу Насыр әл-Фараби (870–950), Махмұд Қашғари (ХІ ғ.), Жүсіп Баласағұни (ХІ ғ.), Ахмет Йассауи (1103–1066 ж.ш.) сияқты тұлғалар өміріне, қоғамдық қызметіне және еңбектеріне жан-жақты сипаттама беру қажет. Түркі ғалымдарының шығармалары Қазақстан мен Орта Азия халықтарының тарихы мен тілін зерттеуде ғылыми тұрғыдан маңызды екенін атап көрсету қажет. Ислам дінінің таралуын, оның мәдениеттің дамуына тигізген ықпалын айтып өту маңызды. Ортағасырлық авторлардың қалаларда мешіттердің көптеп салынуы жайлы хабарлары да исламның орныға бастағанын көрсететін деректер болып табылады.

7-семинар. Монғол жаулап алушылығы. Алтын Орда мемлекеті.

Жоспар: 1. Монғолдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап

алуы.

2. Монғол ұлыстарының құрылуы.

 

3. Алтын Орданың мемлекетік құрылысы және этикалық

құрамы.
Әдебиеттер:

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.

2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІ том. А., 1998.

3. Бартольд В.В. История турецко–монгольских народов // Сочинения. Т. V. М., 1968.

4. Д’Оссон К. Шыңғысханнан Әмір Темірге дейін. Астана, 2003.

5. Шыңғысхан. Әлем сілкіндірушісі. Құрастырған: І. Есенберлин. А., 2002.
Әдістемелік нұсқау:

Монғолдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуы сұрағы ХІІ ғ. аяғы – ХІІІ ғ. басындағы монғол тайпаларының (меркіт, татар, тайчжуит, т.б.) орналасқан аумағы, Темучиннің ХІІІ ғ. басында Орталық Азияда Монғол мемлекетін құруы, оның әскери күш-қуаты, қоғамдық құрылысы мәселелерін қарастырудан басталады. Одан кейін монғолдардың Қазақстан мен Орта Азияға әскери жорықтарының басталу уақыты, оның себептері, монғол әскерінің дайындығы, жергілікті халықтың монғолдарға қарсылық көрсетуі, «Отырар апатының», Хорезмді жаулап алудың уақыты, осы оқиғалармен тығыз байланысты жекелеген тарихи есімдер (Қайыр хан, Мұхаммед шах, Жошы, Шағатай, т.б.) жайлы мәліметтер келтіру керек.

Монғол ұлыстарының құрылуы мәселесін түсіндіру барысында Жошы, Шағатай, Үгедей және Төле ұлыстарының құрамына кірген аймақтар картадан көрсетіп, «ұлыс» сөзінің мағынасын анықталады. Монғол ұлыстарындағы басқару ерекшеліктері, үстемдік етуші топтардың артықшылықтарды иеленуі, салық жинау жүйесі туралы айтылады. Шыңғыс хан мен оның ұлдарынан кейін ішкі саяси күрестің өрістеуі барысында монғол ұлыстарының бөлшектене түсуі, ХІІІ ғ. ортасында жекелеген мемлекеттердің бөлініп шығуы (Бату ұлысы, Орда Ежен ұлысы, Хайду мемлекеті, т.б.), бұл мемлекеттердегі түркі тілдес халықтардың шешуші ролі жайлы мәселелер баяндалады.

Үшінші сұрақ бойынша Батудың 1235–1242 жж. Еділ бойына, орыс князьдіктеріне және Шығыс Еуропа елдеріне жасаған жорықтарының нәтижесінде Алтын Орданың құрылуы, жер аумағы, орталығы болған қалалары анықталады. Алтын Орданың мемлекеттік, азаматтық, әскери, шаруашылық, сот істерін жүргізетін органдарға сипаттама беріледі. Бату, Берке, Менгу-Темір, Өзбек, Жәнібек хандардың кезіндегі ішкі саяси, халықаралық жағдай, мемлекеттік құрылысында үлестік басқару жүйесінің сақталып қалғаны туралы айтылады. Алтын Орданың этникалық құрамына, тілі мен мәдениеті әралуан, түрлі діндерді ұстанған халықтардың мекендегеніне назар аударылады.

8-семинар. XIV–ХVI ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер.

Жоспар: 1. Ақ Орда мемлекеті.

2. Моғолстан мемлекеті.
Әдебиеттер:

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІ том. А., 1998.

2. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.

3. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья // Сочинения. Т. ІІ. М., 1963.

4. Дулати М.Х. Тарих–и Рашиди. Алматы, 1999.

5. Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2006.

Әдістемелік нұсқау:

Шығыс Дешті Қыпшақта ХІІІ–XV ғғ. өмір сүрген Ақ Орда туралы сұрақты қарастыру барысында Орда Ежен ұлысының құрылу тарихы, ішкі және сыртқы саяси жағдайы бойынша жауаптар дайындалу керек. Картаны пайдалана отырып, Ақ Орда мемлекетінің жер аумағы, онымен шекаралас елдер анықталады. Мемлекеттің күшеюіне, Алтын Ордадан саяси тәуелсіздікті иеленуіне ат салысқан Мүбарак Қожа, Ерзен, Ұрыс хандардың қызметі және олардың өз заманындағы саяси істерге араласуы жайлы мәліметтер келтіріледі. Сондай-ақ XIV ғ. 2–ші жартысындағы Ақ Орда мемлекетінің билеушілері Ұрұс (Орыс) ханның (1361–1377), Тоқтамыс ханның (1380–1395) Орта Азия әміршісі Темірмен (1370–1405) күресі, оның саяси салдары жөнінде түсіндіруге болады. Ақ Орданың жер аумағы қазіргі Қазақстанның басым бөлігін алғанына, халқының құрамында Қазақстандағы жергілікті тайпалардың (қыпшақ, арғын, қоңырат, керей, найман, үйсін, т.б.) басым болғанына және оның болашақ Қазақ хандығының этникалық негізін құрағанына назар аударылады.

Моғолстан мемлекеті сұрағында Шағатай әулетінің ұлысы ыдырағаннан кейін Моғолстанның құрылуы, орналасқан аумағы мен алғашқы билеушілерінің (Тоғылық Темір, Ілияс Қожа, Қызыр Қожа) жүргізген саясаты туралы қарастырылады. «Тарих-и Рашиди» еңбегінде мемлекет тарихын көрсеткен Мұхаммед Хайдар Дулатидың деректеріне тоқталып, мемлекеттегі басқару жүйесі, жер иелену тәртібінің дамуы, көрші елдермен қарым-қатынастары, Әмір Темірдің Моғолстанға қарсы XIV ғ. 70-90 жж. жасаған жорықтарының зардаптары туралы мәліметтер келтіріледі. XV ғ. 1-жартысында Мұхаммед хан билігі тұсында Моғолстандағы саяси жағдайдың тұрақтануы, Уәйіс ханның ойраттармен күресі мәселелеріне назар аударылады. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында билік жүргізген Есен-Бұға ханның (1429–1462) саясатына, XVI ғ. басында Моғолстан мен Қазақ хандығының Жетісу өңірінде, Шығыс Түркістанда жүргізген соғыстарына сипаттама беріледі. Моғолстанның этникалық құрамы түркі тілдес тайпалар мен түркіленген монғол тайпаларынан тұрғаны, үстемдік еткен монғол тілдес тайпалардың түркіленіп, жергілікті халықпен араласуы жайлы айту керек.

9-семинар. XIV–ХVI ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттер.

Жоспар: 1. Көшпелі өзбектер мемлекеті.

2. Ноғай Ордасы. Сібір хандығы.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. ІІ том. А., 1998.

2. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.

3. Абуев К., Мухамадеева И. Султан Ураз–Мухаммед: жизнь и необычайная судьба. Астана, 2007.

4. Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. А., 2006.

5. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. Алматы, 1992.

Әдістемелік нұсқау:

Көшпелі өзбектер мемлекеті (Әбілхайыр хандығы) сұрағын қарастыру мемлекеттің құрылған уақыты мен жер аумағын анықтаудан басталады. Шайбан ұрпағы Әбілхайырдың (1428–1468) билікке келуі туралы баяндай келіп, хандықтың этникалық құрамына, қоғамдық құрылысына тоқталу керек. Мемлекеттің XV ғ. 40-шы жж. Сырдария мен Қаратау өңіріндегі қалаларды иеленіп, Сығанақты орталық еткені, Әбілхайыр ханның көрші елдерге қатысты ұстанған саясаты жөнінде түсіндіріледі. Мемлекеттегі ішкі саяси жағдайдың болашақ Қазақ хандығының құрылуына тигізген ықпалы айтылады. Әбілқайыр хандығының әлсіреп, бірнеше ұлыстарға бөлініп кету себептеріне талдау жасалып, мемлекеттің XV ғ. Орта Азия мен Қазақстанның этносаяси тарихында алатын маңызды ролі көрсетіледі.

Келесі мәселені қарастырғанда ең алдымен Алтын Орданың ыдырап, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасының пайда болуы, жер аумағы мен этникалық құрамы жайлы айтылады. Мемлекеттің саяси тарихына тоқталғанда Ноғай Ордасының негізін салушы Әмір Едігенің (1396–1419) маңғыт жұртын нығайтуға бағытталған саясаты туралы мәліметтер келтіріліп, қоғамдық құрылысы сипатталады. XVI ғ. 30-50 жж. қазақ ханы Хақназардың тұсында ноғай–қазақ қатынастарының белсенді түрде дамуы, XVI ғ. 2–ші жартысында Ноғай Ордасының бірнеше мемлекеттік бірлестіктерге ыдырап, ноғайлардың Ресеймен, Қырым хандығымен қарым–қатынастары және оларға тәуелді болуы жайлы жауаптар дайындалады.

Семинардың үшінші сұрағында қарастырылатын мәселелер: «Сібір» атауының шығуы мен мағынасы жөніндегі түрлі көзқарастар, XIV ғ. 60-жж. Сібірде Түмен хандығының құрылуы, Шайбани ұрпақтарының билікке келуі және олардың Тайбұға әулетінің хандарымен саяси билік үшін күресі, т.б. Сібір хандығының XVI ғ. тарихында көрнекті орын алған шайбанилік Көшім ханның (1556–1598) тұлғасына тоқталып, оның Ресей патшалығымен қарым-қатынасы, Ермак бастаған казактармен күресі және Сібір хандығының XVI ғ. соңында Ресей құрамына алынғаны туралы айтылады.

10-семинар. XIV-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің