Психолингвистика жеке пән ретінде ХХ ғасырдың 50-жылдарында псигологиялы бағыт арнасында туып, сөйлеу қызметінің (сөйлемнің тууы, түсінілуі немесе қабылдануы) процестері мен механизмдерін тіл жүйесіиен байланыстыра зерттеуді мақсат етіп қояды.. Тілде адамның сөйлеу қызметін (сөйлеу әдебін) қамтамасыз ететін динамикалық, «жұмысшы» жүйе ретінде түсіндіру оған тән. Ол тіл бірліктерінің (дыбыстар, сөздер, сөйлемдер, мәтіндер) өзіне емес, сөйлеуші үшін психологиялық анықтама, сөйлемдерді туу мен түсінікті болу актілеріне, солсияқты тілді меңгеруге бағытталған. ОЛ индивидтің сөйлеу қызметінің модельдері мен психофизиялық сөйлем ұйымдастыруын жасап, оларға сынақтақ тексеруді жүргізеді.
«Таза» лингвистика әдістері жеткіліксіз болған жағдайда психолингвистика өзінің практикалық міндеттерін шешеді. Әлдебір бөгет жағдайларындағы, белгілі бір себептерімен, қалыптан тыс кезде қатынас қиындағанда, мысалы, сәбілердің сөзі, түрлі патологияда, шет тілін жете білмегенде, көңіл күй сезіміне берілгенде, байланыс арнасында немесе жасанда адам – компьютер жүйесіндекедергі пайда болғанда, тілдің «қалыптан тыс» формалары – қарапайым тіл, сленг, жаргон, жергілікті говор қолданылғанда сөзге ерекше назар аударады.
Психолингвистиканың туғаны туралы ресми түрде 1953-1954 жылдары. АҚШ-та психология, лингвистика ақпарат теорясы мамандарының (Ч. Осгуд пен Т. Себеок, 1954) бірлескен семинар жарияланды. Семинарға қатысқандар басында дескрептивтік лингвистикаға арқа сүйемек болған, бұдан кейін когнитивтік лингвистикаға ауысты. Тиісінше жекелеген сөздерді зерттеуден т рансформациялық аспекте сөйлемді зерделуге, ең сонында мәтінге (дискурске) кошті. Американдық психолингвистиканың бастапқы тірегі Ч. Остгуд, Д. Миллер, Д. Слобин және басқалардың необихевиористік тұжырымдасы, одан кейін когнитивтік психология мен білімнің құрылымдарын (когнитивтік құрылымдар) зерттейтін тұтастай когнитология болды
Германия, Франция, Польша, АҚШ және басқа көптеген психолингшвистикалық проблемалар белсенді зерттеуде.
Нейролингвистика натуралистік (биялогиялық) тіл білімнің арнасында нейрология (нейрофизиялогия бөлімінен), психология мен лингвисканың тоғысында туып, тіл жүйсін, тіл әдебінің ми субстратымен қатынаста зерделейді. Орта ғасыр дәуірінен бері миға зақым келгенде тіл әдебінің бұзылуы қадағалайды. Жүйелі зерттеу ХІХ ғасырдың екінші жартысынан баслған. А. Шлайгер, Г. Вернике, И. Бодуэн де Куртене, В.А. Богородицкий, Л.В. Щерба, Р.О. Якобсон, Л.Р. Зиндер және басқалары тіл патологиясы фактілеріне назар аударған. Замани ғылымда адамзат тілініңглоттогенезін, функциясы мен даму процестерін түсіну үшін биялогиялық факторларға жиі көңіл бөлуде. Мұндайда социология, антропология, этнология, психология, палеоневрология, тілдердің тарихи типологиясы, семиотика, куинематика мәліметтерді ескерді. Тілдің көй деңгейлі жүйесінің құрылысы мен генетикалық кодтың кей деңгейлі құрылымындағы ұқсастықты табуға көп талпыныс жасалуда (Р.С. Якобсон, Вяч. Вс. Иванов). Хайуандардың белгіні түсінуіне сандаған бақылау жасалынып,оларды адам тіліне үйрету тәжірибесі жүргізілді.
Когнитивтік лингвистиканың тууы АҚШ-та 50-шы жылдарының сонында ындыландыру мен реакция терминдерінде мінез-құлықты зерттеудің бихевиористік әдістемелігіне реакция болып табылады. Олар кейінірек Европада пәнаралық бағыт ретінде таралып, өкілдері тілді, білімді меңгеріп, пайдалану кезіндегі ментальды процестерді зерттеуді мақсат етіп қойған. Мінез-құлық ретінде ментальды процестерді зерттеудегі аралық буынның ролі. Когнитивтік (ментальдық құрылымдар ойлау, ақпаратты жинау, сөйлемді түсіну мен құрастырупроцестерінде адаидар қолданатын когнитивтік стратегияларды талдау жолымен зерттеледі. Зерттеулер 70-80 жылдары белсенді жалғасты (У.К.Эстес, П. фон Геерт, Д.У. Ховарт, Т. Бивер, Й. Байер, М. Бирвиш, Ф. Саша, С. Каннгиссер, Г. Рекхайт). «Language and cognition» журналы шығып тұрады.
Р.Лангакер негізіне когнитивтік өндеу үрдістері туралы түсінік қаланған лингвистикалық сипаттау тұжырымдамасы ретінде когнитивтік грамматиканы құрды (1986). Оның өкілдері грамматиканы автономды жүйе ретінде танудан бас тартып, оған ұғымдық мазмұнды құрастыру мен символизациялау үрдістерінде көмекші роль береді. Лексокологиялық, морфологиялық және синтаксистік бірлестіктер түрлі түзілімдерге еркін енетін бірліктер ретінде анықталады. Мән мен концептуализация ұқсастандырылады, қарапайым когнитивтік салаларға (уақыт пен кеңістікті эмпиристік білу, т.с.с.) қатысты ғана семантикалық құрылымдар сипаттамасының ықтималдылығын көрсетеді Белгілі бір перцептуалды немесе концептуалды берілген жағадайды түрлі (тілге қарай) категоризациялау мүмкіндігін анықтауды когнитивтік лингвистика өзіне міндет етіп қояды.
Тіл мен этнос
Мазмұнды бағдарланған грамматиканы 50-жылдары неогумболдтиандық Лео Вайсгербер тілді «энергетикалық»түсіну рухында жасады. Ол ең алдымен мектепте неміс тілін оқытуда пайдалануға арналған.
Неогумбольдианство В. фон Гумбольдтың жіктелу және құрылымдық ролінің аркасында тілдік мазмұның (мәннің) өзіндік әлемін жасайтын жасампаз күшті тілге тануынан туындайтын тұжырымалар мен мектептердің жиынтығын білдіреді. Белгілі тіл қауымдастығы мүшелерінің әлемді ойша құрастыру мен әлемді тануды жасақтау үрдістері тілдің ішкі формасының әрекетіне саяды. Неогумбольдттиындақтар шашыраңқы тәжерибемен реттеу мен әлем көрінісін ойлау мен танымдық үрдістерді, сол тілге сәйкес мәдениет жасауды байланыстыратын тұтас ретінде құрудағы тілдің шығармашылық роліне екпін түсіреді. Түрлі тіл иелерінің әлем сүретін қабылдаудағы айырмашылығы атап көрсетіледі. Тілдің ішкі формасы әлемді түсінудің кілті және әр түрлі тілде сөйлейтін адамдардың ойлауындағы айырмашылықтың негізі болып табылатын ұғымдық және синтаксистік мүмкіншіліктердің жүйесі ретінде түсіндірледі.
Неогумбольдианство 20 ғасырда европалық және америкалық тіл білімінде тілге младограмматикалық жолының «формализміне» реакция ретінде туған (неокантиандық Э. Кассирердің философиялық тұжырымдамасы; Л. Вайсгебер, Й. Трир, Х. Глинц, Х. Хольц, Г. Ипсен, П. Хартман, Х. Типпер, Й. Эрбен мектебінің жұмыстары). АҚШ-та неогумбольдттандықтардың идеяларын қолдайтын Э. Сепир мен Б.Уорфтың антропологиялық лингвистикасында көрініс тапты. Неогумболдтианствоның европалық, түсі жағынан неоромантикалық ағымы ең алдымен Германия мен басқа неміс тілді елдерде айқын байқалады (тілдің семантикалық қырына, тіл мен мәдениеттің, тіл мен ойлаудың, тіл мен әлем танудың байланысты екені зердеулерге басым назар аударылып).
Мазмұндық бағдарланған грамматикада ана тіліне тән, әлем көрінісімен көрінетін «тілдік аралық әлем» зерттеледі (В. фон Гумбольдттың тілдіәң ішкі формасы туралы идеясының негізінде). Аралық тілдік әлем заттардың шашыраңқы әлемін тиісті тілдік қауымдастықпен байланыстыратын және әлемде игерудің динамикалық процесін сөздікті ұғымдық тарқату жолымен ана тілі арқылы. «Әлемді сөйлету» процесі арқылы бағыттап отыратын рухани, ақылды құрастырушы қашықтық ретінде түсіндіріледі. Сөздік құрастырудағы тілдің категорияландыратын танымдық функциясы атап көрсетіледі (мысалы, Орион шоқ жұлдызы материалды өмір сүретін объект ретінде емес,оймен қабылдаудың нәтижесі ретінде көрсетіледі). Тіл мен тілдің тілдік мазмұнды әлемінің айырмашылуғына басы назар аударылады.
Мазмұнды бағдарланған грамматиканың төрт сатылы құрылымы ұсынылады: а) дыбысқа немесе құрылымға (форма) бағдарланған грамматика; ә) мазмұнға бағдарланған грамматика (лексиканы өріске лексиканы семантикалық келісіммен ұйымдастыру); б) әлемді тіл арқылы оймен игеру процесін зерделейтін функцияға бағдарланған грамматика; в) тіл қауымдастығының өмірлік практикадағы іс-әрекетінің нәтижесінде бағдарланған грамматика. Алғашқы екі саты статикалық, соңғы екі саты динамикалық сипатта болады.
Европалық неогумболдтшылар (В. Порциг, Г. Ипсен, Й Трир) ұғымдық (семантикалық, лексикалық) өрістер теориясы жасауға елеулі үлес қосты, бұл лексикада жүйелік байланыстарды терең түсінуге заманауи құрылымдық лексиколдогия (құрылымдық семантика да) жасақтауға алғы шарт болды. 50-60-жылдары идеялары мектеп пен халық грамматикаларына енгізілді.
Бұл тұжырымдаманы сынаушылар тілдің коммуникативтік функциясына нұксан келтіре отырып, айтушының өзінің ролін жете бағаламай танымдық ролін асыра көрсететін сәтін сынға алады. Неміс неогумбольдшылары бастапқы кезеңнің өзінде-ақ гумбольдтық жолды соссюрлық идеялармен (тілдік белгі, тіл жүйесі, тіл мен сөздің дихотомиясы ұғымдары) толықтыруға тырысты. 79-80-жылдары олар генеративтік лингвистикамен, әсіресе, лингвистикалық прагматикамен тоғысатын тұстарын іздестірді.
Тіл мен мәдениет
Тіл мен мәдениет онтологиялық қауымдастығының негізінде байланысқан, идеалдық олардың өмір сүруінің объетивті формасы барып табылады. Тіл мен мәдениет – адамның дүниетанымын көрсететін сананың (идеалды) формасы. Табиғи тіл өз мәнінде халықтың материалдық және рухани мәдениетінің көрінісі мен жүзекге асырылуының ұлттық формасы болып табылады. Кейінгі қағида ХІХ ғасырдағы ұлы неміс галымы В фон Гумболдттың (1767-1835) еңбектернде дамыған. «Язык и философия культуры» кітабында ол тілді «халық рұхының» көрінісі ретінде қарыстырады, тіл арқылы халық рұхын ұрпақтарына табыстайды. Тіл «әлем сүретін» тілдік емес шындықты таныстырудың ұлттық тәсілісінің, ұлттық ішкі форманың жаңғырағы ретінде жасақтайды.
Американдық ғылымдар Э. Сепир мен Б. Уорфтың лингвистикалық қатынастылық болжамында бұл ой одан дамып, тереңдеді. Оның кейбір кағидалары сынға ұшырағанмен тілдің сол тілде сөйлейтін халықтың ойын танытатыны, әр тілдің ақиқатты өзіне тән тәсілмен жеткізетіні, демек өзіндік «әлемдің тілдік суретімен» айырықшалатыны жөніндегі негізі тезисі мойындалып, ХХ ғасырдың екінші жартысында лингвистика ғылымында жаңа басымдылықтардың жасақталуына елеулі ықпал жасады. Б. Ли Уорф өзінің «Отношение норм поведения и мышления к языку» мақаласында «Мы расчленяем природу в направлении, подсказанном нашим языком», - деп жазады (1960).
Солай бола тұрса да, тіл мен мәдениеттің өзара ықпалдастығы туралы мәселете асқан соқтықпен келу керек, себебі олар түрлі семиотикалық жүйелер болып табылады. В.А. Звегинцев мәдениет құбыластары мен тіл құрылымы фактілерінің арасында тікелей себепті тәуелдіктің жоқ екенін, алайда, олардың арасында жалпы тәуелдіктің күмәнсіз болатының, соның салдарынан мәдениеттегі өзгерістің тілде жанама түрде жаңғыратының ескерткен. Тіл бағынышты және құрылымды ұйымдастырылған күрделі семиотикалық жүйе ретінде баяу, қиын өзгерсе де, ал мәдениет барынша үдемелі және оның көптеген салаларында өзгеріс біршама тез өтеді. Жалпы белгілі бір фактінің құбылыстың бекітілу беріктігінің объективті критерийлерінің бірін мәдениет феномен ретінде көрмеуге болмайды.
Жоғырада айтылғаннан шығатын қорытынды, біріншіден, мәдениет құбылыстарын фактілердің тілде жаңғыруы арқылы талдаудың, екіншіден, тілдік фактілерді терең тілдік емес компонент арқылы немесе дискурс арқылы түсіндірудің кешенді жолы «тіл - мәдениет - ұлт» проблемасын шешудің мейлінші өзекті және перспекивалық бағыты болып көрінеді.
Бұл жол лингвокультурологияда өткіріледі, оған В.В. Воробьев жаңа «мәдениет пен тілдің өзара байланысы мен әрекеттестігіне зерттейтіп және заманауи басылымдықтар мен мәдени қондырғыларға (норма мен жалпы адамзат құндылықтар жүйесіне) бағдар ұстай отырып, жүйелі әдістердің көмегімен осы үрдісті тілдік және тілдік емес (мәдени) мазмұн бірлігіне бірліктердің тұтас құрылымы ретінде көренетін синтез тіпті жаңа ғылым» деген анықтама береді (1997, 36 б.). Әрине, лингвокультурология тілдің, мәдениеттің, этностың өзара әрекеттестігі проблемаларын зекрттейтін жалғыз және жаңа «туған» ғылым емес.
Америка лингвистикасында ХІХ ғасырдың аяғында үндіс тайпаларының ұлттық-мәдени тілдік проблемаларын зерделеуге байланысты этнолингвистика жасақтаған (Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Уорф). Ол этнография мен антропология қойнауынан туды. 60-70-жылдары Кеңес үкімет кезінде шыққан лингвострановедение (В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин) лингвокультурологияның із басушысы деп санауға болады.
Мәдениетаралық коммуникацияда лингвокультурологиялық зерттеулер ерекше өзекті. Ол бір тіл мен мәдениет иелерін өзге мәдени-тілдік құбылыстардың ұлттық артықшылығын, оның басқа халықтың рухани және материалдық қызметіндегі орнын терең зерделеуге бағыттап отырады.
Басқа халықтың мәдениет тілі арқылы білу, тілде шығарылған ұлттық қасиетті сезіну қазіргі Қазақстан сияқты қоғамда ұлттың мәдениет диалогтарына, бірін бірі күрметтеп, сыйлаудың берік негізіне қалайды.
Лингвокультурология кешенді лингвистикалық пән ретінде культурология тәрізді іргелі қоғамдық ғылыммен тығыз байланысты. Культурология мәдениетті қоғамдық ғылыммен құбылыс және адамның сүру қабілеті ретінде, барлық жүйелік аспектілерінде рухани-практикалық қызметінің нәтижесі ретінде зерттейді. Лингвокультурологияның одан айырмашылығы металингвистика. Ғылымы ретінде ең алдымен мәдениет фактілерін танытатын тілдік құбылыстарды жүйелі зерттеуінде.
Бастапқы ұстанымдары, тіл мен мәдениеттің өзара қатынасын шешу жолдары жағынан лингвокультурологияға 70-жылдары В.Т. Костомаров, Е.В. Верещагин жасаған лингвострановедениелік тұжырымдама жақынырақ.
Лингвострановедение шетелдіктерге орыс тілін оқыту қажеттілігінен туған. Лингвострановедениенің негізін салушылардың анықтасында ол – «аспект преподавания русского языка иностранцам, в котором с целью обеспечения коммуникативности обучения и для решения общеобразовательных и гуманистических задач лингводидактически реализуется кумулятивная функция языка и проводится аккультирация адресата, методика преподавания имеет филологическую природу – ознакомление проводится через посредство русского языка и в процессе его изучения» (1990, 34 б.
Осылайша нақты міндетердің тууына байланысты лингвострановедениеде ең бастысы оқу, әдістеме аспект болады, ол лингвокультурологияда тілде ұлттық-мәдени формаларды теориялық жүйелі көрсету міндетін шешіп тұр.
Бастапқы әдістемелік позициялар мен бірқатар мәселелерде лингвокультурология этнолингвистикамен тоғысады. «Этнолингвистика» терминін тұңғыш рет көрнекті америкалық лингвист – антрополог Б. Ли Уорф тіл білімі, этнография мен социология тоғысында пайда болатын жаңа ғылымды атау үшін енгізген. Этнолингвистика – кешенді ғылым, оның міндетіне, біріншіден тілдің және тілдердің диалектіге бөлінуінің, сол тіл бойынша этностың материалдық және рухани мәдениетінің негізінде этностың географиялық бөлінуін қайта құру, екіншіден, «мәдени лексикада» көрініс тапқан онтология, космологиялық, әлеуметтік түсініктердің ең көне жүйесін қалпына келтіру, мифологиялық сипатты сөздерді этимогиялау жатады. Кеңестік тіл білімінде этнолингвистикалық зерттеулердетиісінше «диалектологиялық» (Н.И. Толстой мен мектебінің ғалымдары) және әэтимологиялық (Вяч. Вс. Иванов, О.Н. Трубачев, В.Н. Топоров) екі бағытқа бөлінеді.
Лингвокультурология лингвокультуралық қауымдыстық дамуының қазіргі кезеңіне, тілідік тұрақты қолданыстарға бағдар ұстаса, этнолингвистикалық зерттеулер тіл мен мәдениеттің, көне тіл мен көне мәдениеттің өзара қатынасының тарихи аспектінің жағына, тайпа тілдерін, диалектерді, тілдер семьясын зерделеу жағына ойысады. Этнолингвистикалық зерт теулерде қазақстандық ғалымдар А.Т. Қайдаров, М.М. Копыленко, Е.Е. Жанпеиісов есімдеріне байланысты үшінші бағытты атап өткен жөн. Ол лингвокультурологиялық тұжырымдамаға мейлінше жақын, онда этномәдени лексика мен фразеологияда ғана емес, ономастикада, фоносемантикада, сөздердің ассоциациялық байланыстарында, идиоэтникалық пресуппозициялар мен фондық білімдерде, паралингвистикалық құбылыстарда да көрініс табатын идиоэтникалық (ұлттық – айырықша) семантика зерттеу нысаны етіп алынған. Қазахстандық тіл білімінде осы бағытта түрлі тілдер материалында жұмыс істейтін ғылым-лингвистердің тұтастай мектебі қалыптасқан (М. Б. Балакаев, Ш.Ш. Сарыбаев, Б.Қ. Қалиев, М.Р. Сәбітова, Е.Н. Кельібаев және тағы басқалары).
Лингвокультурологиямен аралас басқа салада - әлеуметтік лингвистикада немесе социолингвистикада мәдени-тілдік өзара әрекеттестік проблемасы тіл мен қоғамның өзара ықпалдастығы мен өзара әрекеттестігінің жалпы проблемалары кешеніне құрамдас бөлік ретінде енген, себебі мәдениет қоғамның бөлшегі болып табылады. Осылайша тіл мен мәдениет проблемасы лингвокультурологиядай емес бірінші қатардан екінші жылжытылып, жалпы проблематикаға бағындырылған.
Көріп отырғынымыздай, лингвокультурология - өзінің нысаны мен пәні, нақты зерттеу міндеттері, пәнді зерделлейтін әдістемелігі менәдістері бар дербес ғылым. Лингвокультурологиялық фактілерді қарастырмай Батыс пен Шығыстың өзара қатынасын, кез келген түрлі этностық лингвомәдени қауымдастықтардың ішіндегі өзара қатынастарды жан-жақты, терең зерттеу мүмкін емес.
Этнолингвистика
Этнолингвистика (этносемантика, антрополингвистика) тіл білімінде социялогиялық бағытың америкалық вариантын білдіреді. Идеялық бағыты бойынша европалық неогумбольдттыққа жақын. Этнолингвистика тіл материалдық мәдиниеттің қалыптасуына жол ашқан және онымен өзара әрекеттестікті жалғастырғанұжымның тарихи мұрасы ретінде түсіндіріледі. Этнолингвистика тілді зерделегенде оның мәдениетке қатынасына, тілдің функциясымен эволюциясында тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әрекеттестігіне назар аударады.
Этнолингвистиканың өзі ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Франц Боас (1858-1942) және оның бірінші шәкірттерінің еңбектерінің арқасында бөлініп шықты.
Ең алдымен этнолингвистикалық зерттеулерден сол кезде туып қалыптасқан дескриптивтік лингвистикаға байланысты семантика ажыратылды. 50-жылдардың басында дескриптивизм шеңберінде сыймайтын неогумбульдттықтың американдық варианты шегінде қалыптасқан тілдік қатыстылық болжамын көрнекті тілші-ғалым Э. Сепир (1884-1939) мен оның шәкірті Б. Уорфтың (1897-1941) ұсынғанда, талқылау барысында семантикалық қырына қызығушылық жаңарды. Америкалық неогумбольдтшылар тіл мен мәдениеттің өзара қатынасынан баса назар аударып, мәдениетті жасақтауда, логика мен грамматика категориясының инвентары мен мазмұнында, қоршаған әлем мен адам мінезін қабылдау ерекшеліктерінде тілдің айқындаушы ролін дәлелдеу үшін контрастивтік лингвистика әдісін (Европа тілдері мен америкалық үндістердің тілдерін салғастыру) кеңінен пайдаланылды (неміс неогумбольдтшілерінен айырмашылығы).
Тілдік жүйелер белгілі бір дәрежеде ұқсасқанда ғана әлемнің ұқсас көріністері (физикалық құбылыстар сайма-сай келгенде) жасалады дегенге саятын тіл қатысы болжамы көптеген пікірлер тудырады. Онтогенез бен филогенезде тіл меңгеруге бұл болжам қосымшасының әр түрлі сипаты атап көрсетілді.
Этнолингвистика практикасына тақырыптық жақын сөздер шеңберінде оппозициялық талдаудың арқасында бөлінетін және тілдік емес ақиқаттық белгілі бір салаларының түрлі тілде мүшенуінің әлеуметтік-мәдени ерекшеліктерін көруге, сол сияқты лексикада жүйелі байланыстырды табуға мүмкіндік беретін симультанды дифференциады семантикалық нышандардың жиынтығы түрінде мәнді білдіретін туыстық, бояу түсі және сол сияқты типті сөздер тобын салғастырмалы зерттеу үшін сыңарлы талдау әдісі енгізілді.
ХХ ғасырдың екінші жартысының этнолингвистикалық зерттеулері сынақтық психология әдістерін тарату, түрлі тілдердің семантикалық модельдерін салғастыру, халықтық таксономия проблемаларын зерттеу, паралингвистикалық зерттеулер, сол тілдердің негізінде рухани этникалық мәдениетті қайта құрастыру, фольклористикаға назарды жандандыру сияқты сипаттарымен айырықшаланады. Жаңа пайда болған социолингвистика және психолингвистикамен, сол сияқты этностық тарихпен, этнографиямен, сөз этнографиясымен, консервациялық талдаумен, дискурс талдауымен жақындасу байқалады.
Социокультуралық контексте тілдің қолдануын талдаудың теориясы мен әдісі сияқты сөз этнографиясы 60-жылдардың басында Д. Хаймз бен Дж. Гамперцтің еңбектерінде ұсынылып, А. Сикурел, Дж. Бауман, А. Корсаро жұмыстарында дамытылды. Трансформациялық грамматиканы тудыратын теориядан айырмашылығы ол сөздің ролін дискурс талдауында этнографиялық ағымның көзі ретінде түсіну мүмкіншілігін мойындайды. Айтылым шеңберінде туған әлдебір сөйлеу (кеңірек алғанда – коммуникативтік) уақиғасымен байланыстырылып қана зерттеледі. Кез келген сөйлеу уақиғасының мәдени шарттылығы (уағыз айту, сот мәжіліс, телефон арқылы сөйлесу және т.б.) аталып көрсетіледі. Тікелей бақылау (сөйлесу уақиғасына қатысу), игерілмеген деректерді талдау, ана тіліндегідей өзге тілде сөйлеушілермен сухбаттасу жолымен тілдік қолданыс ережелері белгіленеді.
Тіл және социум
Социолингвистика тіл білімі, әлеуметтік психология және этнографияның тоғысында ерекше пән ретінде туып, тіл білімінде ХХ ғасырдың бірінші жартысында А. Мейе, Е.Д.Поливанов, Л.Я. Якубинский, В.В. Виноградов, Б.А. Ларин, В.М. Жирмунский, Р.О. Шор, М.В. Сергиевский, Н.С. Чемоданов, В. Матезиус, Б. Гавранек, Й. Вахек, Т. Фрингс және солардың Лейпцигте құрған диалектогиялық мектебі, Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Ли Уорф және басқа антропологиялық лингвистика өкілдері, «тілдік өмір сүрудің» жапондық мектебі жасаған зерттеу ұстанымдарының қазіргі кезеңде өткерілуін білдіреді. Ол өз сипаты бойынша имманентті структурализм мен топтастырушылыққа реакциядан туған. Оған әлеуметтік қатынастардың шиеленісуіне байланысты 60-70-жылдары Европалық және Америкалық қоғамда өскен тіл социологиясына қызығушылықты қанағаттандыруға ұмтылыс, Азия, Африка, Орталық және Оңтүстік Американың көптеген мемлекеттерінде тіл саясаты мен тілдік жоспарлаудың өзекті проблемаларына көңіл бұру тән.
Социолингвистиканың дамуына көптеген Кенес заманының ғалымдары (В.А. Аврорин, Г.В. Степанов, А.Д. Швейцер, В.Д. Бондалетов, А.И. Домашнев, Л.Б. Никольский, Ю.Д. Дешериев және басқалары) сүбелі үлес қосты. Қазақстанда – Б.Х. Хасанов, З.К. Ахмеджанова және т.б.
Зерттелетін көптеген проблемалар – тілдің әлеуметтік табиғаты, оның қоғамдық функциялары, әлеуметтік факторлардың тілге ықпалының сипаты, тілдің қоғам өміріндегі ролі – жалпы тіл білімінің де, социолингвистиканың да кіріспесіне бірдей қатысты.
Социолингвистикада үш ағым бар:
а) социологияға басым бағытталған ағым (уақыт, мақсат, тілді немесе тіл вариантын, адресатты таңдау факторларын ескере отырып, тіл қолданысы нормалары; бір жағынан тіл қолданысы мен тіл қондырғысының өзара қатынасы, екінші жағынан үй немесе ұсақ әлеуметтік желілер; өзара әрекеттестіктегі әлеуметтік экономика, тарих, этникалық дифференциация, мәдениет, тілдің әлеуметтік жіктелуі мен варианттары құраған құбылыстар кешеніне байланысты диглоссия мен кодтар теориясы проблемалары);
ә) лингвистикаға басым бағытталған ағым (социологиялық параметрлерді есептегенде анықталатын тілдік жүйелердің бір текті болмауы; түрлі тілдік және тілдік емес айнымалылардың - әлеуметтік жіктің, жастың және сол сияқтылардың ықпалының нәтижесі болып табылатын белгілі бір әлеуметтік детерминацияланған тілдік ережелерді ықтималды талдаудың негізінде анықтау; тілдік өзгерістер теориясын жасау үшін варианттық лингвистика арнасында зерттеудің осындай мәліметтерін пайдалану мүмкіншілігі; тілдік эволюция үрдістері үшін әлеуметтік шарттардың релеванттылығын анықтау; вариантты құрылымның синхронды мәліметтерінің диахронды өзгерістердің «мезеттік бейнесі» ғана екенін дәлелдеу;
б) этнометодология мен этнография бағытталған ағым (тілдік әрекеттестік орталық ұғым ретінде; қоғам мүшелері әлеуметтік ақиқатты жасап, оны реттелген түрінде бір-біріне таныстыру әдістерін зерттеу; онда әңгімені ұйымдастыру ісін формальды конверсациялық талдау мен мәннің тууы мен оның контекстуализация амалдарына сүйеніп түсінудің интерактивті үрдістерін зерттейтін этнографиялық талдаудың ара жігін ашу).
Социолингвистиканың пәнаралық мәртебесі ұғымдық аппаратында әлеуметтік, тілдік нышандар негізінде тілдік ұжымды анықтауда (әлеуметтік әрекеттестік пен тілдің ортақ болуы); тіл жүйесінің белгілі бір деңгейімен және қоғамның әлеуметтік құрылымын өзгеруімен немесе белгілі әлеуметтік жағдайлармен қатыстылық негізінде социолингвистикалық айнымалыларды анықтауда көрінеді. Негізгі назарға құрылымы жағынан көп өлшемді және стратификациялық дифференциацияны (қоғамдағы әлеуметтік жіктердің әр тектілігі), жағдайлық дифференциацияны (әлеуметтік жағдайлардың сан алуандығы) қамтитын тілдің әлеуметтік дифференциациясының проблемасы алынады. Сонымен қатар ұлттық тілдердің құрылу, тіл мен мәдениеттің әрекеттестігі проблемалары зерделенеді.
Тілдік жағдайды әр түрлі тілдердің немесе бір тілге жататын түрлі формалардың - әдеби тілдің, қарапайым тілдің, өңірлік койненің, белгілі бір этностық қауымдастықта немесе мемлекеттік құрылымда қолданылатын аумақтық және әлеуметтік диалектілердің жиынтығы деп түсінудің мәні ерекше. Тілдік жағдайлар экзоглоссты (түрлі тілдерді қолдану) және эндоглоссты (бір тілдің түрлі варианттарын қолдану), балансты (түрлі тілдердің немесе бір тілдің түрлі варианттарының бірдей функционалдық салмағында) және балансты емес (түрлі тілдер немесе бір тілдің түрлі варианттары арасында функциялардың әркелкі бөлінуі) болып айрықшаланады.
Түрлі мәдениеттер қатысында тілдердің қатысу үрдістерін, осыдан туатын лексикалық алмасуларды зерттеуге ерекше көңіл бөлінеді.
Белгілі бір коммуникативтік сала, әлеуметтік жағдай және сол сияқтылар ескеріледі, сол этномәдени ұжымда түрлі тілдер немесе бір тілдің түрлі варианттары қатар жүріп қолданылғанда билингвизм (қостілділік) мен диглоссияның (бір тілдің түрлі варианттарын қолдану қабілеті) әлеуметтік аспектілері зерделенеді. Әлеуметтік әдепті сөйлем құру үшін ұтымды варианттарды таңдау проблемасына көңіл аударылады, сөйлеу мәдениетінің әлеуметтік нормалары анықталады.
Социолингвистика тілдердің (немесе тіл варианттарының) функционалдық бөлінісін сақтау немесе өзгерту жөніндегі, жаңа тіл нормаларын енгізу немесе бұрынғысын сақтау жөніндегі шаралардың жиынтығы ретінде тіл саясатының проблемасымен айналысады.
Социолингвистика зерттеудің мына әдістерін пайдаланады: тікелей бақылау, қосылған бақылау (бақылаушы коммуниканттардың бірі ретінде қатысуы), сауалнама өткізу, сұхбат жүргізу (ақпарат берушіні еркін әңгімеге немесе белгілі бір эталонға саналы бағдар ұстауға тарту), зерттеу мәліметтерін корреляциялық талдау (әлеуметтік және тілдік өлшемдерді кестелік мәліметтерді, тәуелділік кестелері мен математикалық статистиканы тарта отырып, тәуелсіз және толық немесе ішінара тәуелді айнымалыларды салғастыру). Тілдің әлеуметтік шартты варианттылығын модельдендіру (модель тудыратын тіл элементтерін, ықтималды-статистикалық талдаудың, ал диахронды талдау мақсатында – географиялық және әлеуметтік кеңістікте тілдік инновациялардың толқын тәріздес таралу туралы болжамға сүйенетін импликациялық толқынды модельдің элементтерін пайдалана отырып) әдістері ұсынылады. Сөйлеу ережесінің де модельденуі мүмкін, оның өзіндік социолингвистика-лық айнымалыларды негізгі таңдау және осы таңдауды шектейтін әлеуметтік факторларының есебі бар.
Дебиеттер
1 Алпатов В.М. История лингвистических учений. – М.: Языки славянской культуры, 2005. – 368 с.
2 Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очеркеи по истории лингвистики. – М.: Наука, 1975. – 201 с.
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1993. – 496 б.
4 Березин Ф.М. История лингвистических учений. – М.: Высшая школа, 1984. – 278 с.
5 Рүстемов Л.З. Лингвистика ілімінің тарихы. – Алматы, 1970, 1984. – 198 б.
Мазмұны
| Алғы сөз......................................................……………….. | |
| 1 Ежелгі дәуір тіл білімі.................................................…... | |
| 2 Орта ғасыр тіл білімі.......................................................... | |
| 3 ХІХ ғасыр тіл білімі.......................................................... | |
| 4 ХХ ғасыр тіл білімі............................................................. | |
| 5 Кеңестік тіл білімі..................……………………………. | |
| 6 Әлем тіл білімінің жаңа бағыттары.........................…... | |
| Әдебиеттер.......................................................………….. |
