Ресейдегi жас ерекшелiк психологиясы. Кеңестiк даму психологиясының негiзгi теориялық жағдайы

Бала психологиясын зертеуге үлес қосқан Ресейлік ғалымдар Н.А.Рыбников (1880-1961), К.Н.Корнилов (1879-1959), П.П.Блонский (1884-1941), Л.С.Выготский (1896-1934) және соңынан бала психикасын зерттеумен айналысқандар Д.Б.Эльконин, Л.И.Божович, П.Я.Гальперин т.б.

Ж.Пиаже 1921-1922 жж. француз тіліне аударылған еңбегінде баланы оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына, ақыл-ойының өріс алуына ықпалын тигізбейді деді. Сондықтан Ж.Пиажені сынға алушылар әр елде көбейе бастады, соның бірі –біздің елдегі Л.С.Выготский Ж.Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады- дегенді айтады. Осыған орай баланың ынтасын дамыту үшін алдымен оны оқыту керек,-деді. Выготскийдің айтуынша, оқыту баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді. Егер баланы ақылды етемін десеңіздер,- деді Выготский,- оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен даму дәрежесіне дәл ықшамдай, шамалы алдыға қарай оздырып жүргізу керек, сонда ғана баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады,- дейді. Бұл пікірді сол кездегі Кеңес психологтарының бірқатары қостады. Себебі оқыту бала психикасын алға сүйрейді дейтін қағида аса орынды көрінді.

Шетел психологтарынан Дж.Брунер Выготскийдің осы пікірін жақтады.

Кеңес психологиясында психиканың табиғаты мен психикалық процестердің механизмін зерттеуде маркстік әдістемені қолдану, маркстік диалектиканың принциптерін игеруді талап етті, мұның өзі психологтардың ойлау логикасын қайта құру қажеттілігімен байланысты болды. Психиканы түсіндірудің материалистік негізі, ең алдымен сол кезде болып кеткен, психиканы бихевиористік интерпретациялаумен қатысты болған рефлекторлық-организм енді процестерге байланысты болды. К.Н.Корнилов (1879-1957), П.П.Блонский (1884-1941), В.М.Бехтерев (1857-1927) және басқа да осы бағытты ұстанған ғалымдар И.И.Сеченовтың рефлекс туралы ілімінен бас тартты. К.Н.Корнилов пен П.П.Блонскийдің сананы зерттеудегі идеалистік интроспекциялық көзқарасты сынауы олардың реактологиясының оң қадам жасаған кезеңі болды және бұл психиканың шарттылығын әлеуметтік факторлармен бекітті, осы арқылы бұл авторлар маркстік психологияның негізгі мәнін қарастырды.

Психикалық процестердің құрылымы мен механизмінің қалыптасуын талдауға маркстік қағиданы дұрыс қолдану кеңес психологиясында тек 20-жылдардың ортасында жарық көрген Л.С.Выготскийдің (1896-1934) жұмыстарынан басталады.

Л.С.Выготский психиканы іс-әрекет ретінде қарастыра келіп, психика адамның сыртқы іс-әрекеті сияқты әлеуметтік құралдар жүйесі мен орындау тәсілдеріне қатысты деген қорытындыға келді. Выготскийдің пікірі бойынша, әр түрлі белгілер психикалық іс-әрекеттің құралы болып табылады, солардың бірі-сөз. Бұл белгілерді алдымен баланың әрекетін басқару үшін басқа адамдар қолданады, содан кейін бала ол белгілерді меңгеріп, өз мінез-құлқын реттеуге қолданады.

Белгі құралдардың олардың психикалық процесс ретінде жанамалай отырып олардың құрылымы өзгеріске әкеліп соғумен аяқталады.

Құрал- белгілерді қолдану адамға мінез-құлқын игеруге төменгі табиғи жанамаланбаған және еріксізден жоғары әлеуметтік аралықтанған және еріктіге айналатын өзінің психикалық процестерін басқаруға мүмкіндік береді. Осылайша жанамаланған құралдар алғашқыда сыртқы, материалды, басқа адамдардың мінез-құлқын ұйымдастыру үшін біріккен ұжымдық іс-әрекет жағдайында қоладанылатын құралдар ретінде пайда болады. Бірте-бірте олар ішкі психикалық өзінің мінез-құлқын өзінің психикасын басқару үшін индивиудалды қолдануға айналады. Мәдени-тарихи даму теориясында психикалық сыртқы практикалық іс-әрекетпен жақындасуы бірнеше бағыттармен жүреді.

1. адамның практикалық іс-әрекетінің ерекшеліктері, олардың психикалық ерекшелігін анықтаушы ретінде көрінеді;

2. адамның психикалық құрылымы оның еңбектік іс-әрекетінің құрылымы мен ұқсастығы жағынан;

50-жылдардың басында П.Я.Гальперин ақыл-ой әрекетінің біртіндеп қалыптастыру теориясының негізгі принциптерін және кейіннен ондаған жылдар бойы осы теориялық тәжірбиелік негізін жасап, дамытқан басқарылатын психикалық процестердің қалыптасу әдісін жасады.

П.Я.Гальпериннің теориясында талдаудың негізгі объектісі психикалық іс-әрекеттің бір тұтас жүйелі ұйымдасуының нұсқасы ақыл-ой әрекеті болып табылады. Ақыл-ой әрекеттердің қалыптасуы барысында ықшам да шұғыл операцияларға өзгереді және олар адамның тікелей танымдық болсын, практикалық болсын, кез-келген іс-әрекетін бағдарлауға қызмет етеді. Бұл әрекеттердің басқа формасы олардың ашылған материалданған формасы болып табылады, яғни сыртқы көрсеткіштер мен бағдарларға сүйеніп орындалған әрекеттің көмегімен субъект өзінің әрекетін әлеуметтік үлгілер мен заттық жағдайдың объективті логикасына қарай икемдейді. Іс-әрекет өзінің қалыптасу барысында бірнеше тұрғыда өзгереді және бақылаудан жасырын процестерге айналады, бұл процестер танымның тікелей психикалық аппараты мен бізді қоршаған дүниенің бейнелері, қабылдау, есте сақтау, ойлаудың елестету және т.б. дағдылардың бітім-құралы болып табылады.

Гальпериннің теориясында интериоризация әрекетті өзгертудің оны орындау деңгейі бойынша тек өзгертудің бір ғана параметрі ретінде қаралады. Әрекеттің үш негізгі деңгейі бөліп көрсетіледі: материалдық немесе материалданған, сөз арқылы жүзеге асатын әрекет, ақыл-ой әрекеті.