Таза монополмя ерекшеліктері

Таза монополия - бip фирма өнім өндіру жөнінен салада жалғыз ғaнa, оны ауыстыра алатындай басқа фирмалар жоқ. Өзге тән белгілер:

1. Монополияның өнiмін ауыстыратын басқа игілік жоқ. Сатып алушының тұрғысынан бұл өнімге не игілікке басқа балама жоқ. Сондықтан сатып алушы осы өнімді монополистен сатып алуы керек немесе бас тартуы керек.

2. Осы себептен мұндай фирмаға жарнамамен айналасуға қатты қажеттілік жоқ.Мысалы, таза монополист, бриллиантты сататын болса, мүмкін жарнамамен қызу айналасу арқылы бұл өнімге сұранысты одан ары арттыру үшін. Осының нәтижесінде көптеген адамдар бриллиантты сатып алады да, мысалы, демалыс орнына барудан бастартады.

3.Егер жетілген бәсеке жағдайында жеке фирмабағаны бақылауды жүзеге асыра алмайды, ceбeбi әpбip фирма өнімдердің аздаған бөлігін өндіреді. Ал, таза монополист бағаға билік етеді, оны бақылауды жүзеге асырады, себебі ол барлық ұсынысты бақылайды. Яғни, таза монополист фирманың өніміне сұраныс көлемінің қисығы төмендеп бара жатса, ондай жағдайда монополист ұсынатын өнім көлемін қысқарту арқылы бағаға әсер ете алады.

4. Таза монополистің тікелей бәсекелесі жоқ болғандықтан бәсеке де болмайды. Оның басты себебі - осы салаға енуге күшті тосқауыл қойылған. Ондай тосқауылдар экономикалық, техникалық, заңдық немесе басқаша болып, жаңа бәсекелестерді салаға енуге жол бермейді. Сол себебтен мыны тосқауылдарды қарастыруға болады: өндіріс ауқымының өсуіне байланысты болатын үнемдеу, шығындарды азайту, табиғи монополистер; Үкіметтің патенттер мен лицензияларды беруі: маңызды шикізат түрлеріне жеке меншіктің болуы, теріс бәсеке.

Айтылған жағдайларды ескре отырып біз ары қарай монополия рыногы жағдайында баға мен өндiрiс көлемiне байланысты міңез-құлықты анықтауымыз керек. Мұндай талдаудың басты шарты ретінде біз монополист фирма пайдасын неғұрлым ұлғайту үшін өндіріс көлемін өзінің шығынына және сұранысқа байланысты анықтай алады деп санаймыз. Тағыда біз таза монополист және таза бәсекелік сатушының арасындағы шешуші айырмашылық рыноктық сұраныспен байланысты болатындығын ескеруіміз қажет. Алдыңдағы тақырыптан білетініміз: бәсекелі фирма нарықтық бағаны қоя алмайды, бірақ оған икемделе алады. Сатушы мұнда - баға алушы болып шығады және жетілген созымды (икемді) сұраныспен кезігеді. Түптеп келгенде, бәсеклік сатушы үшін шекті табыс тұрақты және өнімнің бағасына тең болады. Ал, мононополистің сұраныс қисығы жетілмеген бәсеке жағдайында бұдан мүлде басқаша сипатталады. Ол салада жалғыз болғандықтан, оның сұраныс қисығы немесе сату көлемі сол саланың сұраныс қисығы болып келеді, сонымен қатар, созымды (икемді) болмайды, яғни, керісінше, төменге қарай көлбейді. Осыған байланысты үш салдар тууы мүмкін. 1. Баға шекті табыстан жоғары болады. 2. Монополист бір уақытта бағаның деңгейін және өнімнің көлемін анықтауы керек. 3. Бағалық созымдылық.

Монополияның экономикалық тиімділігін және теріс шығындарын қарастыру арқылы қоғамның бұл мәселені қалай шешуге тырысатындығын көрсетуіміз керек. Өйткені экономистердің арасында таза мономполия қаншалықты ғылыми-техникалық прогресске, инновациялық дамуға алып келетіні жөнінде ортақ пікір жоқ. Сонымен қатар, монополияның әлеуметтік шығындарға алып келетінің ескееруіміз қажет. Үкімет монополияны реттеу арқылы мұдай шығындарды болдырмауға немесе азайтуға тырысуы керек. Ол үшін «қоғамдық оптималды баға» қалай қалыптасатының қарастыру қажет.

Алайда монополияға қатысты мемлекеттік саясатты, онымен жүргізілетін "күреске" ғана телуге болмайды. Экономикалық қызметтің кейбір салаларында монополистің өз кәсіпорнын өзара бәсекелі бірнеше кәсіпорындарға "бөлуі" немесе сондай өнім шығаратын "қапталдас" фирмаларды ұйымдастыру экономикалық тұрғыдан тиімді емес. Себебі бұл өндірістің өнімге немесе көрсетілетін қызметке жұмсалатын шығындарын көбейтуі мүмкін. Мұндай жағдайлардың мысалдарын қала шаруашылығынан табуға болады. Өзара бәсекелесетін екі метрополитенді қапталдастыра құрудың қажеті бар ма? Сірә де, керегі жоқ, өйткені ондай жағдайда бір жолаушыны тасымалдау шығыны көбейеді. Осындай себепке орай электрмен немесе газбен қамтамасыз ететін қапталдасқан өзара бәсекелестегі жүйелерді құрудың да ешбір жөні жоқ. Мұндай жағдайларда "табиғи" монополия орын алады деп жүр. Әдетте мемлекет табиғи монополиямен күреспейді, оны реттейді, оның ішінде олардың өнімдері мен қызметтеріне белгіленген баға қою жолымен де реттейді. Кейбір жағдайларда мемлекеттің жекеленген экономикалық субъектілерге монополиялық құқық беруі экономикалық тұрғыдан дұрыс та. Яғни, мемлекет кейде монополиямен "күреспейді", қайта оны колдан жасайды. Мысалы, мемлекет өнертапқыштың ашқан жаңалығына қажетті меншік құқығын заңды түрде ресімдеп, оны қорғайды. Өнертапқыштың рүқсатынсыз және оған сыйақы бслгілемейінше ол жаңалықты пайдалануга ешкімнің де құқы жоқ. Әрине, өнертапқыштың монополиясы ашылған жаңалықты практикада кеңінсн қолдануды тежейді. Алайда, бір есептен мұндай тәртіп жаңа және өте тиімді өнертабысқа деген қуатты материалдық ынтаны тудырады.

Шерман Дж. - “Шерман заңы” деп аталатын заң жобасының авторы. "Антитрест заңы" трест түрінде немесе басқадай түрлердегі бірлестіктерді, сондай-ақ сауданы шектеугебағытталған қандай да болмасын келісімдерді заңсыз деп жариялады.

Баға дискриминациясы – бірдей тауарлардың әр түрлі тұтынушыларға әр түрлі бағамен сатылуы (тұтынушының төлем қабілетіне байланысты).

Баға дискриминациясы мынадай жағдайда пайда болады:

· егер де сатушы жоғарғы дәрежелі монополиялық билікке ие болып, өндірісті басқарып, қадағалай алса;

· егер нарықты сегменттеу мүмкін болса, тұтынушыларды бірнеше топқа бөліп, сұраныстың баға бойынша икемділігінің әр түрлі дәрежеде болса;

· егер де, тауарды төмен бағамен сатып алған субъект, оны қымбат бағамен сата алмаса;

Баға мынаған қатысты әр түрлі болуы мүмкін:

· тауар мен қызмет сапасы

· тұтыну көлемі (оптылы сатып алатын тұтынушыларға жеңілдіктер)

· тұтынушы табысы, егер сатушы оны білсе;

· тұтыну уақыты (күндіз, түнде, демалыс күндері және т.б.

Сондықтан бірдей тауардың бірнеше тиесілі бағасы болады, әр түрлі баға шығындар шамасына байланысты емес. Теориялық тұрғыда бұның мүмкіндігі шамалы процесс сияқты, ал практикада мұндай жағдайлар жиі кездеседі. Бұл - кинотеатрға билеттің түнгі және күндізгі бағасы, мұражайға – балалар, жасөспірімдер, үлкендерге арналғанбилет бағасы және т.б. Мысалға, музейге кедушілерді екі топқа бөледі: қазақсатнық азаматтар және шетел азаматтары,. Қазақстандық азаматтардың өзі үшке бөлінеді: балалар, студенттер, үлкендер. Сонымен музейге келушілер тобын 4-ке бөлінеді. Әр топқа байланысты арнайы баға тағайындалады, балалар – Р, студенттер – Р1, үлкендер – Р2, шетел азаматтары – Р3. Мұнда дискриминациялық бағаны тағайындап отырған фирма тұтастай тұтыну шығынын жабуға тырысады. Баға шекті табыспен тең болғандықтан, шекті табыс қисығы сұраныс

47 Баға өзгеруіне пайдаланушылардың сезімталдығын талдау Бағаны тауардың құндылығын сезіну негізінде белгілеу.Фирмалардың көпшілігі бағаны есептегенде аз тауарларының құндылығын сезінуден бастағанды дұрыс деп санауда. Олар баға тағайындаудың негізгі факторы сатушының шығыны емес, сатып алушының қабыл алуы деп санайды. Сатып алушылардың ұғымында тауардың құндылығын құрастыру үшін олар өздерінің маркетинг кешенінде бағасыз әрекеттер әдістерін пайдаланады. Б±л жағдайда баға тауардың маңыздылық құндылығын сезінуге сәйкес болуы керек.Әр тұрлі орындарда пара-пар тауарларға әр түрлі баға бекітеді. Бір чашке кофе алма пирогімен қоса тұтынушыға аптека-дәмханада 1,25 долл., жанұя ресторанында - 1,50 долл., қонақ үй кафесінде - 1.75 долл., нөмірге єкеліп берсе - 3 долл. және сәулетті ресторанда - 4 долл. түседі. Келесі деңгейдегі мекеме бағаны одан да гөрі жоғары қоюы мүмкін, өйткені оның атмосферасы тауарға қосымша баға қосады.Баға тағайындаудың негізіне тауардың маңыздылық, құндылығын сезіну әдісін пайдаланушы фирмаларға тұтынушылар ұғымында бєсекелестер тауарлары туралы қандай құндылық түсініктер барын білуі керек. өйткендегі мысалда тұтынушылардан сол бір кофемен пирогқа єр түрлі жағдайда қандай баға тілеуге дайын екенін сұрап білген жөн болар еді. Кейбір жағдайда сатып алушыдан тауарға қосымша ұсынылатын әрбір пайдалы ұсыныс үшін қанша ақы төлеуге дайын екенін сұраған жөн.Егер сатушы, сатып алушының мойындаған тауардың маңыздылық құндылығынан артық сұрайтын болса, фирма өткізуі мүмкіншіліктегіден төмен дәрежеде болады. Көптеген фирмалар аз тауар бағаларын жоғары қоятындықтан олардың нарықта өтуі өте нашар. Басқа фирмалар керісінше өз тауарларын төмен бағалайды. Мұндай тауарлар нарықта жақсы өтеді, бірақ ақ олардың бағасын сатып алушының ойындағыдай маңыздылық қ±ндылық дєрежесіне кµтермегендіктен, оның фирмаға келтіретін т‰сімі тµменірек болады.К‰нделік баға деңгейі негізінде баға белгілеу.Фирма к‰нделікті баға деңгейін есепке алып баға белгілегенде алдымен бєсекелестер бағасын негізге алып µз шығын жєне с±раным кµрсеткіштеріне онша мєн бере қоймайды. Олбағаны негізгі бµсекелестердің баға деңгейінде, одан жоғары не тµмен белгілеуі м‰мкін. Болат, қағаз не тыңайтқыштар сияқты тауар µнімдерін ±сынатын олигополистикалық µріс єрекеттерінде барлық фирмалар єдетті т‰рде бірыңғай баға с±райды. Майда фирмалар бағаны “жетекшілер жолын қуып” µз тауарларының с±ранымының µзгеруіне не µз шығындарына байланыстырмай, нарық жетекшісінің баға µзгертуімен байланыстырады. Кейбір фирмалар шамалы сыйлықтық ‰стеме алу не шамалы жеңілдік беру нєтижесінде бағаны т±рақты деңгейде ±стайды. Мысалға, бензинмен бµлшек сауда жасаушы, єдетте сатып алушыдан ірім±най компанияларымен салыстырғанда бірнеше цент артық алады, бірақ бағадағы осы айырмашылық иє µспей, иє тµмендемей т±рақты т‰рде болады.К‰нделікті баға деңгейі негізінде баға белгілеу µте єйгілі. С±ранымның икемділігі: µлшеу м‰мкіншілігі тµмен жағдайда к‰нделікті баға деңгейі салалық ±жым ақыл ойын, єділ нормалы табыс табудың кепілдігі сияқты болып кµрінеді. Оның ‰стіне, олар к‰нделікті баға деңгейін ±стау, олар ‰шін сала шегінде нормальды тепе-тендікті сақтау болып саналады.Жабық сауда негізінде баға белгілеу. Бєсекелестік баға тағайындау фирмалардың мердігерлікке таласу сауда кезінде пайдаланылады. М±ндай жағдайда фирма µз бағасын белгілеу ‰шін осы бағамен µз шығындарының ара қатынасын не с±ранымды есепке алмай, бєсекелестерден к‰тіліп отырған ±сыныстарын бастама есебінде санайды. Фирма контрактіні жеңіп алғысы келеді, ол басқаларға қарағанда тµмен баға с±рауы керек. Бірақ б±л баға µзіндік қ±нынан тµмен болмауы керек, µйтпеген жағдайда фирма зор шығынға ±шырайды.Соңғы бағаны белгілеу.¤ткен єдістердің бєрінің мақсаты - баға диапазонын қысқартып, осы шектелген аралықта тауардың соңғы бағасын таңдау болады. Дегенмен, фирма соңғы бағаны белгілер алдында бірқатар қосымша ‰ғымдарды қарауы керек.Бағаны қабылдау психологиясы.Баға – сатып алушыларға ақпарат жеткізудің тєсілі. Мысалы кµптеген сатып алушылар тауардың сапасы туралы ой-пікірді оның бағасына қарап қалыптастырады. 100 долларға сатылатын флаконда тек 10 долларлық қана духи болуы м‰мкін, дегенмен, адамдар 100 долл. тµлеуге дайын, себебі олар ‰шін оның бағасы кµп жағдайларды баяндайды.Сатушы бағаның экономикалық факторлармен қатар психологиялық факторларды да ескеруге міндетті. Т±тынушылардың кµпшілігі бағаға сапалық кµрсеткіш ретінде қарайды. “Фляйшманн” фирмасы - µз джинының шиша бағасын бестен біріне - 4,5-нан - 5,5 дол дейін кµтергенде, оны д‰кендерде µткізу тµмендемей, керісінше, µскен. Тауарлық мєртебесін есепке алып баға тағайындауда духиларға, қымбат автомобильдерге т.б. пайдаланған аса тиімді.Сатып алушылардың психологиясын ескеретін тағы бір аспект ол – баға эталонының болуы. Б±л бағаларды сатып алушылар есінде сақтайды да, басқа тауарлардың бағасымен салыстыру ‰шін қолданады.Сатушылардың кµпшілігі баға міндетті т‰рде тақ санды болу керек деп санайды. Мысалға, стереок‰шейткіш бағасын 300 долл. қоймай 299 долл. қойған д±рыс. Онда т±тынушылардың кµпшілігі ‰шін б±л к‰шейткіш 200 долл. астам тауар болып саналады, демек. 300 долл. жєне одан жоғары емес. Газеттегі жарнамаларда негізінде тақ санды бағалар кµрсетіледі.