сурет. Су айналымының схемасы

I Кіріспе

II Негізгі бөлім

2.1. Сутектің биогеохимиялық циклі

2.2. Су айналымы

III Қорытынды

IY Пайдаланылған әдебиеттер

 

Кіріспе

Сутек иіссіз, ең жеңіл газ, суда ерімейді, палладий, платина, никель, т.б. металдарда жақсы сіңіреді; балқу t - 259,1 °C, қайнау t – 252,6 °C. Сутектің молекуласы екі атомнан тұрады (Н₂), Тотығу дәрежелері +1,-1.

Күшті тотықсыздандырғыш болғандықан асыл (инертті) газдар мен асыл металдардан басқа элементтердің көпшілігімен химиялық қосылыстар түзеді.

· F₂ –мен (қараңғыда - 2520С-та),

· Cl₂-мен (жарықта),

· O₂-мен (550 °C –тан жоғары) әрекеттесіп тікелей қосылыстар (HF, HCl, H₂O) түзеді. Сутекті көптеген металдардың (Cu, Fe, W, Re, т.б.) оксидтеріментотықсыздандырады.

Мысалы:

CuO +H₂ =Cu + H₂O және Fe₃O₄ +4H₂ =3Fe+ + 4H₂O, т.б.

Сутек азотпен әрекеттесіп,

· аммиак (N₂+3H₂=2NH₃),

· күкіртпен күкіртсутек (Н₂+S=H₂O),

· көміртекпен жоғары температурада метан (C+2H₂=CH₄) түзеді.

Сілтілік және сілтілік жер металдармен әрекеттесіп гидридтер (LiH, NaH, CaH₂, BaH₂,т.б.) түзеді. Сутектің аса маңызды реакциясына CO-мен әрекеттесіп, температура, қысым, катализатор әсеріне байланысына әр түрлі органикалық қосылыстар (HCHO, CH₃OH т.б.) түзу жатады.

Сутек элементінен тұратын жай зат — сутегі, ол екі атомнан тұрады, формуласы Н₂; М(Н₂)=2, М=2 г/моль. Бұл түссіз, иіссіз, дәмсіз, өте жеңіл (р=0,09 г/л) газ күйіндегі бейметалл, оның қайнау (-252,76°С) және балқу (-259,2°С) температурасы өте төмен. Суда нашар ериді (100 көлем суда 2 көлем газ (t=20°С).^[1]

 

Негізгі бөлім

Экожүйедегі заттар айналымы циклдардың ішіндегі негізгілері: көміртек, сутек, оттек, азот, фосфор, күкірт, т.б. биогенді элементтер айналымы. Бұл элементтер қоршаған ортада және тірі затта үздіксіз айналымда болады, олардың белгілі бөлігі биологиялық айналымнан шығып отырады да, геохимиялық процестер нәтижесінде шөгінді жыныстарға жинақталады, немесе мұхит түбіне шөгеді.

Жер қыртысындағы сутектің мөлшері оттекке қарағанда біршама аз. Мұндағы сутек атомдарының көп бөлігі судың, мұнайдың, жанғыш газдардың, кейбір минералдардың құрамына кіреді. Гидросферадағы сутегі мөлшері – 2,72, ал тірі ағзаларда – 10,5-ті құрайды.

Жер қыртысында бос сутек тұрақсыз келеді. Ол оттегімен тез әрекеттесіп су түзіп кетеді, сонымен қатар басқа реакцияларға да қатысуы мүмкін. Сутек атомдық массасының өте кішкентай болуына байланысты ғарышқа ұшып кетуі мүмкін (сейілуі). Сутектің біраз бөлігі жер қыртысына вулкандық жанартаулардың атқылауынан түседі. Кейбір химиялық реакциялар нәтижесінде әрқашан газ тәрізді сутек түзіліп отырады, сонымен қатар бактериялардың өмір сүру циклінде анаэробты жағдайларда органикалық заттардың ыдырауы кезінде пайда болады.

Сутегі органикалық заттардың құрамында кездесіп биосферада ғана емес, топырақтың құрамындағы минералдық зат ретінде кездеседі. Ол метаболизмнің қышқылдық өнімдерінің диссоциациясы кезінде сутек Н+ ионы ретінде пайда бола алады. Соңғысы су молекуласымен сутектік байланыс арқылы гидроксоний ионын (Н3О+) түзеді. Гидроксоний ионының кейбір силикаттармен сіңірілуі кезінде балшықты минералдарға трансформацияланады. Осылайша, В.В. Добровольский айтып кеткендей метаболизмнің қышқыл өнімдерін өндірудің қарқындылығы топырақ қыртысын қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады.

Сутек қатысатын жер бетіндегі маңызды процесс, бұл – су айналымы: жыл сайын атмосферадан 520 мың куб ылғал өтеді. Әлемдегі жер биомассасын жасау үшін, В.В. Добровольскийдің (1998) есептеуі бойынша 1,8х1012 тонна су алу үшін, сәйкесінше 0,3х1012 тонна сутек қажет.Биосферадағы судың айналымы нәтижесінде сутектің изотоптарына және оттегіне ыдырау процесі жүреді. Су буланғанда жеңіл сутек изотоптарымен қанығады, сондықтан жауын, жер үсті және жер асты суы, тұрақты изотоптары бар, мұхит суларымен салыстырғанда жеңіл изотоптарымен байытылған.

Сутек – ғаламдағы ең кең тараған элемент. Ғаламның – 75 %-н сутек, 24 %-н гелий, 1 %- басқа элементтер құрайды. Яғни, сутек жұлдыздар мен жұлдызаралық газдардың негізгі құраушысы. Жұлдыздардың температурасында, мысалы Күн бетінің температурасы шамамен, 6000С-та сутегі плазма түрінде кездеседі, ал жұлдызаралық бөліктерде бұл элемент бөлек молекула, атом, иондар түрінде кездесіп, температура, тығыздығы, пішіні әр түрлі молекулааралық бұлттар түзеді.

Жер қыртысы мен тірі ағзалар.

Сутегінің жер қыртысындағы үлесі 1 пайыз- ол таралуы бойынша оныншы элемент. Алайда табиғаттағы оның рөлі массасы бойынша емес, атомдарының үлесі бойынша анықталады, ал атомдары бойынша 17 пайызды құрайды, оттегіден кейін екінші орын. Осы себепті де сутегі де оттегі секілді маңызды. Оттегіден айырмашылығы, сутегі бос күйінде де байланысқан күйінде де кездеседі, жер бетіндегі барлық сутегі қосылыс түрінде кездеседі, аз ғана мөлшерде атмосферада жай зат күйінде кездеседі (құрғақ ауа мөлшеріне шаққанда 0,00005 %). Сутек- барлық дерлік органикалық заттардың құрамына кіреді және барлық тірі жасушалардың құрамында бар.Тірі жасушаларда атом саны бойынша сутегі 63 пайызды құрайды.

Сутегі геохимиясы.

Жерде сутегінің мөлшері күнмен, басқа да алып планеталармен салыстырғанда өте аз. Бос сутек су түрінде геохимиялық процестерге қатысады, маңызды рөл атқарады. Минералдардың құрамына сутегі аммоний ионы, гидроксил-ион және су түрінде кездеседі. Атмосферада сутегі молекуласы отындардың жануынан пайда болатын метаннан түзілетін формальдегидтің ыдырауы нәтижесінде, азоттың ауадағы микроорганизмдермен фиксацияланынан түзіледі. Массасы аз болғандықтан, сутегі жоғары диффузиялық жылдамдықпен (екінші ғарыштық жылдамдыққа жақын) атмосфераның жоғарғы қабаттарына өтіп, ғарыштық кеңістікке ұшып кете алады. Шығымы 3 кг*с. Сутегінің алынуы

Сутектің жерде кездесетін ең мол көзі - су, {\displaystyle \omega (H)={\frac {M(H)\cdot 100}{M(H_{2}O)}}={\frac {2\cdot 100}{18}}=11\%} сондықтан оны өндірісте суды тұракты электр тогының көмеимен айыру арқылы алады: 2Н₂O = 2Н₂↑ +0₂ ↑ бұл реакцияны алғаш рет А. Лавузье мен Ж. Менье қыздыру арқылы іске асырған (жоғары бағытталған бағдарша заттың үшқыштығын көрсетеді).

Сутегіні ендірістік мақсатта алудың басқа да тәсілдері бар.

Ал зертханаларда белсенді металдын, (Zn, Mg) қышқылдармен әрекеттесу реакциясы арқылы алады. Көп жағдайда мырышты пайдаланады. {\displaystyle Zn+2HCl=ZnCl_{2}+H_{2}}

Бұл реакцияны жүргізу үшін газ өтетін түтігі бар сынауыққа 2-3 түйір мырыш салып, үстіне сұйытылған тұз немесе күкірт (H₂S0₄) қышкылын құямыз. Сонда металл бетінен газ көпіршіктері (Н₂) көтеріле бастайды. Бөлінген сутегін судың астында жинауға болады, өйткені сутегі суда нашар ериді немесе ауаны ығыстыру арқылы жинауға болады. Сутегіні жинайтын ыдыс төңкеріліп ұсталуы тиіс. Себебі сутегі ауадан 14,5 есе жеңіл. {\displaystyle {\mathsf {D}}={\frac {M}{M(H_{2})}}={\frac {29}{2}}=14,5}

Табиғаттағы су айналымы – бұл атмосфералық жауын –шашын, жер бетілік және жер астылық, ағызынды сулардың транспирациясы, булану, атмосферадағы су буының тасымалы, оның конденсацияланып, қайтадан жауын-шашын болып түсуі арқылы жүретін судың Жердегі айналымы. Табиғаттағы су айналымы — жер шарындағы судың күн қуаты мен салмақ күшінің әсерінен үздіксіз тұйық айналу процесі. Су жер шарындағы мұхиттар мен құрлықтардың бетінен буланады, су булары ауа ағындары мен жоғары көтеріледі де, қоюланып тамшыға айналады және атмосфералық жауын-шашын түрінде мұхитқа немесе құрлыққа қайта оралады, ал құрлықтан мұның біразы өзендер арқылы мұхиттарға қайтадан ағып барады (судың үлкен тұйық айналымы). Бұдан басқа жергілікті немесе құрлық ішіндегі су айналымы болады. Табиғаттағы су (ылғал) айналымы— күн энергиясы мен салмақ күші әсерінен туындай отырып, жер шарына тән ылғалдың (судың) толассыз қозғалысын камтамасыз ететін тұйықталған процесс: ауа ағындарымен аспанға көтерілген Әлемдік мұхит айдыны мен құрлық бетінен буланган ылғал (су) түйіршіктері конденсацияга ұшырайды да жауын-шашындар түрінде жер бетіне (Әлемдік мұхит және кұрлық бетіне) қайтадан түсіп отырады. Табиғаттағы су айналымы негізінде су бір агрегат күйден екінші күйге өтіп, атмосфера мен литосфера беті, литосфераның ішкі қойнауы арасында жүреді. Табиғатта антропогендік әсерлер – ластанулар, климаттың өзгеруі, өсімдіктер, топырақ құрылымы, жасанды су қоймалары, т.б. су айналымына әсер етеді. Жердегі су айналымының схемасы 1- суретте көрсетілген

Суретте цифралармен резервуарлардағы су мөлшері (км³ есебімен), жақшаларда әлемдік қорымен салыстырғандағы проценті көрсетілген. Жыл сайын мұхиттар бетінен көп мөлшерде су массасы буланады.

Мұхит суының беткі қабаты мен оның тереңірек горизонттарындағы су массасы арасында қалыптасқан өздеріне тән айналым жүреді. Су булары, атмосфера сулары және су көздері арасында уақытша тепе-теңдік қалыптасады.

Атмосферадағы су булары адам тіршілігінің іс-әрекеттерінен түзілген атмосферадағы газдар мен зиянды заттар, вулкан газдарымен қосылып конденсацияланады да, құрлыққа су күйінде түседі. Судың біраз бөлігі химиялық қосылыстар құрамына кіреді, қалғаны кристаллогидрат немесе басқа сіңірілген күйде жер қыртысының шөгінді жыныстарына өтіп, негізгі айналымнан біраз уақытқа дейін шығып қалады.

сурет. Су айналымының схемасы

Шөгінділер метаморфоздану процесінің нәтижесінде (грекше: «Metamorphosis» - «айналу») Жер қыртысының қалың қойнауында қысым мен жоғары температура әсерінен суын жоғалтады да, босанып шыққан су жыныстарының поралары арқылы жоғары көтеріліп, ыстық бұтақтар болып жер бетіне шығады. Су — сутегі мен оттегінің қалыпты жағдайларда тұрақтылығын сақтайтын қарапайым химиялық қосылысы. Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 / 4 бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70%-ы, ал өсімдіктердің 90 % -ы судан тұрады.^[1]

Жер бетінде тіршілік ең алғаш сулы ортада пайда болды. Су — бүкіл тіршілік иелерінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұдан басқа судың тіршілік үшін физикалық-химиялық қасиеттердің: жоғары жылу өткізгіштік және жылу сыйымдылық, жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы, мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде мұздың көлемін ұлғайтуы және тағы басқа қолайлы қасиеттері болады. Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар жасушаларының биохимиялық үдерістерініңбарлығы сулы ортада өтеді. Су әр түрлі климаттық жағдайлардағы физиологиялық үдерістердің калыпты өтуіне себепкер болады. Ол сондай-ақ көптеген минералдық және ағзалық заттардың жақсы еруіне себепкер бола алады. Табиғи су құрамында сан алуан тұздың болатыны да сондықтан. Ағзалар жұғымды заттарды тек еріген түрінде сіңіреді.

Сулы орта

Сонымен бірге сулы ортаның бірқатар жетімсіздіктері де бар, олар тірі ағзаларға қолайсыз әсер етеді. Мәселен, судың қысымының көбірек артуы және оттегімен нашар канығуы мұхит тұңғиығындағы суда тіршілік ететін ағзалар тіршілігіне кедергі келтіреді. Су құрамындағы оттегінің мөлшері атмосферадағы құрамынан шамамен 20 есе төмен болады. Жарық 200 м тереңдікке өтеді, сондықтан теңіздер мен мұхиттарда тіршітк ететін ағзалар жарьмсыз ортада өмір сүруге бейімделеді. Теңіз және тұщы су құрамьндағы тұздар мөлшері біркелкі болмайды. Мәселен, теңіз суы натрий хлориды мен магний сульфатының тұздарына бай, ал тұщы су құрамында кальций және карбонат иондары көп мөлшерде болады. Сулы ортаны мекендейтіп ағзалар сан алуан, олар бір биологиялық топқа — гидробионттарға бірігеді. Олардың барлығы сулы орта факторларының әр түрлі құбылуына бейімделді.^[2] Сулы ортада ауаға қарағанда дыбыс тезірек тарайды. Сондықтан гидробионттарда көру мүшелеріне қарағанда есту мүшелері жақсы дамыған. Кейбір түрлер тіпті өте төмен жиіліктегі (инфрадыбыс) толқындардың ырғақтарының өзгеруін дер кезіңде сезіп, дауыл тұрардың алдында су тереңдігіне қарай төмендейді Кейбір гидробионттардың (кит тәрізділерде) бағыт-бағдар алуы, қорегін іздеп табуы — толқындардың шағылған дыбыстарын қабылдау (эхолокация) арқылы жүзеге асады. Көпшілігі жүзу кезінде әртүрлі жиіліктегі электр зарядтарын тудырып, шағылған электр импульстарын қабылдайды. Электр зарядтарын тудырып, оны өзінің бағыт-бағдар алуында және сигнал үшін пайдаланатьін 300-ге тарта балық түрлері белгілі Мысалы, тұщы суда тіршілік ететін су пілі балығы (Моrrуtus kannume) секундына 30 импульс жіберіп, су түбіндегі тұнбадан өзі қоректенетін омыртқасыздарды оңай табады. Импульстары секундына 2000-ға дейін жететін теңіз балықтары да бар. Кейбір қорғану көптеген шұңқырлы, ойық жерлерінде өзендердің тасуынынан, қатты нөсер жауыннан соң, қардың еруінен жіне тағы басқа жағдайларда уақытша көлшіктер, тоғандар пайда болады. Мұндай көлшіктерде де қысқа уақытта тіршілік ететін әт-түрлі гидробионттар кездеседі. Бұлардың ерекшелігі сол, аз ғана уақыт ішінде көбейіп, өзінен соң көптеген ұрпақтарын қалдырып келесі ылғал болатын уақытқа дейін тұнбаға көміліп иабиоз жағдайға түседі (кейбір шаяндар, планариилер, аз қылтанды құрттар моллюскалар, тіпті кейбір балықтар — африка протоптерусы және оңтүстік америка лепидосирені). Көптеген майда организмдер құрғақшылық жағдайда циста түзеді (инфузорилар, тамыраяқтылар, кейбір ескекаяқты шаяндар, турбеллярий және т.б.).

Су ортасының өзіндік оттегі режимі де бар. Суда оттегі атмосферамен салыстырғанда 21 есе аз. Судың температурасы, терендігі, тұздылығы артқан сайын ондағы оттегі мөлшері азайып, ал судың ағысы қатты болған сайын оттегі мөлшері көбейеді. Басқа орталармен салыстырғанда судың температуралық режимі біркелкі болуымен ерекшеленеді. Қоңыржай аймақтарда тұщы сулардың температурасы 0,9°С-25°С аралығында (ыстық су көздерін есептемегенде, онда су температурасы 100°С-қа дейін жетеді), тұщы сулардың терең қабатында температура 4°С-5°С-ты құрайды.

Судың адам экологиясындағы рөлі. Су - 11,11% сутек пен 88,89% оттектің химиялық қосылысы. Жер гидросферасының жалпы көлемі шамамен 1800 млн км3, судың дені — 1370 млн км3 дүниежүзілік мұхиттың үлесінде, шамамен 13 мың км3 су бу күйінде атмосферада және 90 млн км3-ден көбірегі құрлықтың тұщы суы болып табьшады. Су биосферада орасан зор рөл атқарады, ол тірі заттектің маңызды құрамды бөлігі, онсыз тіршілік болмайды. Адам су болмаса 5-6 күн ғана тіршілік ете алады, өйткені оның денесі орта есеппен 65% судан тұрады. Адам эмбрионының 97%-ы су, жаңа туған баланың дене массасының 77%-ы судан тұрады. 50 жасқа карай су дене массасының 60%-ын қүрайды. Адам экологиясы жөніндегі зерттеулерде халықтың сапалы сумен жабдықталуы проблемалары әр түрлі тұрғыдан қарастырылады. Бүл орайда, ең алдымен сумен жабдықтау көздеріне, судың сапасына ерекше маңыз беріледі. Мысалы, кермек суларды тұтынудан адамның несеп және өт жолдарына тас байланады, ультратұщы сулы өңірлерде жүрек- қантамыр аурулары жиі кездеседі. Судың химиялық құрамы адамдарды биогеохимиялық эндемиялар деп аталатын ауруларға душар етуге себепші болуы мүмкін. Мысалы, ауыз суда фтор жетіспесе тіс жегісі, ал бұл микроэлемент шамадан артық болса, флюороз ауруы пайда болады. Суды хлорлау кезінде тузілетін органикалық заттектері мол хлорорганикалық қосылыстар, мамандардың пікірінше, күшті канцерогендер болып табылады. Кейбір тілсіз апаттар да сумен байланысты. Мұхиттар жағалауларында олар: тайфундар, цунами, ал құрлықта топан су, су тасуы, сел және т.б. Су - кез келген тірі организмдер құрамындағы қажетті зат. Негізгі масса - су планетада гидросферада шоғырланған. Су қоймалары бетінен булану атмосфералық ылғал көзін білдіреді; оның шықтануы жауын-шашындар тудырады, су ақырында олармен мұхитқа қайтып келеді. Бұл процесс Жер бетіндегі судың үлкен айналымын құрайды.

Жеке экожүйелер шегінде үлкен айналымды күрделілендіретін және оның биологиялық маңызды бөлігін қамтамасыз ететін процестер жүзеге асырылады. Қағып алу процесінде өсімдік жауын-шашын бөлігінің жер бетіне жеткеннен бұрын атмосфераға булануына мүмкіндік туғызады. Топыраққа жеткен жауын-шашын суы оған сіңеді және не топырақ ылғалы түрлерінің бірін түзеді, не беттік ағындыға қосылады; жартылай топырақ ылғалы капиллярлар бойымен үстіңгі бетке көтерілуі және булануы мүмкін. Ылғал топырақтың аса терең қабаттарынан өсімдіктер тамырларымен сіңіріледі; оның бір бөлігі жапыраққа жетеді және атмосфераға транспирацияланады. Табиғаттағы су айналымы — жер шарындағы судың күн қуаты мен салмақ күшінің әсерінен үздіксіз тұйық айналу процесі. Су жер шарындағы мұхиттар мен құрлықтардың бетінен буланады, су булары ауа ағындары мен жоғары көтеріледі де, қоюланып тамшыға айналады және атмосфералық жауын-шашын түрінде мұхитқа немесе құрлыққа қайта оралады, ал құрлықтан мұның біразы өзендер арқылы мұхиттарға қайтадан ағып барады (судың үлкен тұйық айналымы). Бұдан басқа жергілікті немесе құрлық ішіндегі су айналымы болады.

Су — сутегі мен оттегінің қалыпты жағдайларда тұрақтылығын сақтайтын қарапайым химиялық қосылысы. Ауыз су, тіршілік көзі, ол Жер шарының 3 / 4 бөлігін алады, тірі ағзалардың 60-70%-ы, ал өсімдіктердің 90 % -ы судан тұрады. Жер бетінде тіршілік ең алғаш сулы ортада пайда болды. Су — бүкіл тіршілік иелерінің негізгі құрамдас бөлігі. Бұдан басқа судың тіршілік үшін физикалық-химиялық қасиеттердің: жоғары жылу өткізгіштік және жылу сыйымдылық, жоғары тығыздық, ауа тығыздығының шамамен 800 есе артуы, мөлдірлік, тұтқырлық, қатқан кезде мұздың көлемін ұлғайтуы және тағы басқа қолайлы қасиеттері болады. Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар жасушаларының биохимиялық үдерістерінің барлығы сулы ортада өтеді. Су әр түрлі климаттық жағдайлардағы физиологиялық үдерістердің калыпты өтуіне себепкер болады. Ол сондай-ақ көптеген минералдық және ағзалық заттардың жақсы еруіне себепкер бола алады. Табиғи суқұрамында сан алуан тұздың болатыны да сондықтан. Ағзалар жұғымды заттарды тек еріген түрінде сіңіреді. Сулы ортатереңдікке өтеді, сондықтан теңіздер мен мұхиттарда тіршітк ететін ағзалар жарьмсыз ортада өмір сүруге бейімделеді. Теңіз және тұщы суқұрамьндағы тұздар мөлшері біркелкі болмайды. Мәселен, теңіз суы натрий хлориды мен магний сульфатының тұздарына бай, ал тұщы су құрамында кальций және карбонат иондары көп мөлшерде болады. Сулы ортаны мекендейтіп ағзалар сан алуан, олар бір биологиялық топқа — гидробионттарға бірігеді. Олардың барлығы сулы орта факторларының әр түрлі құбылуына бейімделді. Сулы ортада ауаға қарағанда дыбыс тезірек тарайды. Сондықтан гидробионттарда көру мүшелеріне қарағанда есту мүшелері жақсы дамыған. Кейбір түрлер тіпті өте төмен жиіліктегі (инфрадыбыс) толқындардың ырғақтарының өзгеруін дер кезіңде сезіп, дауыл тұрардың алдында су тереңдігіне қарай төмендейді Кейбір гидробионттардың (кит тәрізділерде) бағыт-бағдар алуы, қорегін іздеп табуы — толқындардың шағылған дыбыстарын қабылдау (эхолокация) арқылы жүзеге асады. Көпшілігі жүзу кезінде әртүрлі жиіліктегі электр зарядтарын тудырып, шағылған электр импульстарын қабылдайды. Электр зарядтарын тудырып, оны өзінің бағыт-бағдар алуында және сигнал үшін пайдаланатьін 300-ге тарта балық түрлері белгілі Мысалы, тұщы суда тіршілік ететін су пілі балығы (Моrrуtus kannume) секундына 30 импульс жіберіп, су түбіндегі тұнбадан өзі қоректенетін омыртқасыздарды оңай табады. Импульстары секундына 2000-ға дейін жететін теңіз балықтары да бар. Кейбір қорғану көптеген шұңқырлы, ойық жерлерінде өзендердің тасуынынан, қатты нөсер жауыннан соң, қардың еруінен жіне тағы басқа жағдайларда уақытша көлшіктер, тоғандар пайда болады. Мұндай көлшіктерде де қысқа уақытта тіршілік ететін әт-түрлі гидробионттар кездеседі. Бұлардың ерекшелігі сол, аз ғана уақыт ішінде көбейіп, өзінен соң көптеген ұрпақтарын қалдырып келесі ылғал болатын уақытқа дейін тұнбаға көміліп иабиоз жағдайға түседі (кейбір шаяндар, планариилер, аз қылтанды құрттар моллюскалар, тіпті кейбір балықтар — африка протоптерусы және оңтүстік америка лепидосирені). Көптеген майда организмдер құрғақшылық жағдайда циста түзеді (инфузорилар, тамыраяқтылар, кейбір ескекаяқты шаяндар, турбеллярий және т.б.). Су ортасының өзіндік оттегі режимі де бар. Суда оттегі атмосферамен салыстырғанда 21 есе аз. Судың температурасы, терендігі, тұздылығы артқан сайын ондағы оттегі мөлшері азайып, ал судың ағысы қатты болған сайын оттегі мөлшері көбейеді. Басқа орталармен салыстырғанда судың температуралық режимі біркелкі болуымен ерекшеленеді. Қоңыржай аймақтарда тұщы сулардың температурасы 0,9°С-25°С аралығында (ыстық су көздерін есептемегенде, онда су температурасы 100°С-қа дейін жетеді), тұщы сулардың терең қабатында температура 4°С-5°С-ты құрайды. Су ортасының айырмашылықтары. Су ортасының жарық режимінің әуе-құрылық ортасынан айырмашылықтары көп. Жарықтың су бетінен шағылысуына және су ішінен өтуі кезінде сіңірілетін болғандықтан суда жарықтың мөлшері аз болады. Сондықтан терең суларды үш аймаққа: жарық, алакөлеңке және толық қараңғы бөліктерге бөледі. Мұхиттың қараңғы, терең бөліктерінде гидробионттар көру үшін тірі организмдерден бөлінетін жарықты пайдаланады. Мұндай құбылыс биолюминесценция деп аталады. Мысалы, кейбір балықтардың арқа жүзу қанаттарының алғашқы сәулесі жоғарға жақ сүйегіне жақын майысқан, қармақша тәрізді болып орналасқан. Осы қармақшаның ұшында шырышты жарық беретің бактериялары бар.Оттегімен бактерияларды қамтамасыз етуі арқылы жарық беріп, қорегін өзіне еліктіреді. Үнемі қараңғылықта тіршілік ету немесе жарықтың жетіспеуі гидробионттардың көру мүмкіншіліктерін шектейді. Сонымен бірге сулы ортаның бірқатар жетімсіздіктері де бар, олар тірі ағзаларға қолайсыз әсер етеді. Мәселен, судың қысымының көбірек артуы және оттегімен нашар канығуы мұхит тұңғиығындағы суда тіршілік ететін ағзалар тіршілігіне кедергі келтіреді. Су құрамындағы оттегінің мөлшері атмосферадағы құрамынан шамамен 20 есе төмен болады.

Эвапотранспирация - бұл судың экожүйеден атмосфераға жиынтық берілуі. Оған физикалық буланатын су да, өсімдіктермен транспирацияланатын ылғал да кіреді. Транспирация деңгейі әр түрлер үшін және әр түрлі ландшафт-климаттық аймақтарда әр түрлі.

Егер топыраққа сіңген судың мөлшері оның ылғал сыйымдылығынан жоғары болса, ол грунттық сулар деңгейіне жетеді және олардың құрамына кіреді. Жер астындағы ағынды топырақ ылғалын гидросферамен байланысты-рады.

Сонымен, судың экожүйелер аралығындағы айналымы үшін қағып алу, эвапотранспирация, инфильтрация және ағынды процестері аса маңызды.

Жалпы алғанда, су айналымы көміртектен, азоттан және басқа элемент-терден айырмашылығында судың жинақталмауымен және тірі организмдерде байланыспай, экожүйелер арқылы шығынсыз дерлік өтуімен сипатталады; экожүйе биомассасын қалыптастыруға жауын-шашындармен түсетін судың тек 1%-ға жуығы ғана пайдаланылады.

Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады.Су айдындарының ластануын былайша топтайды: биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар; химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер; физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар. Судың сапасы, ластану деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар; өнеркәсіп орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді.   Қорытынды. Жалпы, сутек атомдарының көп бөлігі судың, мұнайдың, жанғыш газдардың, кейбір минералдардың құрамына кіреді Сутек қатысатын жер бетіндегі маңызды процесс, бұл – су айналымы: жыл сайын атмосферадан 520 мың куб ылғал өтеді. Әлемдегі жер биомассасын жасау үшін, В.В. Добровольскийдің (1998) есептеуі бойынша 1,8х1012 тонна су алу үшін, сәйкесінше 0,3х1012 тонна сутек қажет екен. Ал табиғаттағы су айналымы дегеніміз бұл атмосфералық жауын –шашын, жер бетілік және жер астылық, ағызынды сулардың транспирациясы, булану, атмосферадағы су буының тасымалы, оның конденсацияланып, қайтадан жауын-шашын болып түсуі арқылы жүретін судың Жердегі айналымы.   Пайдаланылған әдебиеттер   1. В.Н. Башкин «Биогеохимия» Учебное пособие.;М-2008; 2. Бродский «Общая экология» Учебник для ВУЗов; 3.Уикипедия 4. Основы биогеохимии. Учебник для студентов высших учебных заведений Добровольский В.В.