дәріс. Тақырыбы:Ықшамдалу заңдылығының даму тарихы.

Дәрістер

№ 1 -2 дәріс. Тақырыбы: Қазақ тілінің ықшамдалу заңдылығы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері

Жоспары

1.Қазақ тілінің ықшамдалу заңдылығы пәнінің зерттеу нысаны

2. Қазақ тілінің ықшамдалу заңдылығы пәнінің мақсаты мен міндеттері

Сабақтың мақсаты: Қазақ тіліндегі ықшамдалу заңдылығы принципі туралы түсініктерді біледі, пәннің мақсаты мен міндеттері туралы ұғымы қалыптасады, ықшамдалу заңдылығының қандай принцип екенін ұғынады.

Ықшамдалу - тіл құрылысына кең тараған көне заңдылықтардың бірі. Тілдік деректерді саралай, талдай келе, ықшамдалу ауызекі тіл жүйесінде алғаш пайда болғандығы туралы пікір ертеден қалыптасқан. Ал ауызекі тілдің алғашқы екеніне сүйеніп, ықшамдалу заңдылығы тіл дамуында көне замандардан бастап, тіл дамуынан орын алып келе жатқан және күні бүгінге дейін қызмет етіп келе жатқан заңдылық екендігі дәлелденген.

Осы пәнді оқыту барысында студенттерге ықшамдалу заңдылығының тіл дамуындағы заңдылықтардың бірі екендігі, қолданыс ерекшеліктері, тілдегі қызметі, аталған заңдылықтың теориялық негіздері туралы түсініктерін одан әрі нығайту.

Ықшамдалу көне замандардан қолданылып келе жатқан заңдылық болғандықтан, ол арқылы тілде талай өзгерістер болғанын ғалымдар пікірі дәлелдейді.Жалпы тіл білімінде қосымша атаулы толық мағыналы дербес сөздердің грамматикалық дамудан өтуі арқылы көмекші сөздерге, шылауларға, қосымшаларға айналған- әбден танылған пікір.Мұнда басқа заңдылықтармен қатар, ықшамдалу заңдылығы қатысатыны даусыз. Осы пәнді оқыту барысында студенттерге ықшамдалу заңдылығының тіл дамуындағы заңдылықтардың бірі екендігі, қолданыс ерекшеліктері, тілдегі қызметі, аталған заңдылықтың теориялық негіздері туралы түсініктерін одан әрі нығайту.

П әннің мақсаты мен міндеті:

тілдің ішкі даму тенденцияларынан туындайтын, ықшамдалу заңдылығының негізгі қызметін, оның тілдің түрлі деңгейлеріне қатыс дәрежесін меңгерту,

ықшамдалу тілдің ішкі даму заңдылықтарына жататындығын игерту;

ықшамдалу заңдылығының қызметі ауызекі тілге қатысты екендігін мысалдармен дәлелдету;

ықшамдалу заңдылығының ықпалы фонетикадан басталып, тілдің грамматикалық құрылысына тарайтынынанықтату;

ықшамдалу тілде үнемі қызмет етіп келе жатқан құбылыс болумен бірге, қазір де оның тілден үлкен орын алатынын дәлелдету.

Ықшамдалу заңдылығын алғаш таныған, зерттеген ғалымдар оны сөйлеумен, сөздердің айтылуымен байланыстырады.Яғни, ықшамдалу алдымен ауызекі сөйлеу тілінде пайда болады деп санайды.

Ғалымдар ықшамдалу заңдылығының көне кездерден басталғанын айтады, ол кезде жазу қалың жұртшылыққа тараған құбылысқа жатпайды, сондықтан оны ауызекі сөйлеуден бастаған деп санау дұрыс.

Бекіту сұрақтары:

1. Қазақ тілінің ықшамдалу заңдылығы пәнінің зерттеу нысаны не?

2. Пәннің мақсаты мен міндеттері қандай?

3. Ықшамдалу заңдылығы қандай құбылыс?

4. Ықшамдалу заңдылығы неден бастау алады?

дәріс. Тақырыбы:Ықшамдалу заңдылығының даму тарихы.

Жоспары

1.Ықшамдалу заңдылығы туралы

2. Ықшамдалу заңдылының даму тарихы

Сабақтың мақсаты: Студенттер ықшамдалу заңдылығы ұғымын түсінеді, аталған заңдылықтың даму тарихын, үдерісті біледі.

ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бері ғалымдар назарын аударып, қызықтырған,күрделі тақырыптың бірі – ықшамдалу заңдылығы.

Экономия терминін алғаш ендіруші француз ғалымы А. Мартине өзінің «Фонетикалық өзгерістердегі экономия принципі», «Жалпылингвистика негіздері» атты еңбектерінде ықшамдалу теориясының негізін қалады.

Тілдің ішкі даму бағыттарынан туындайтын күрделі де жан-жақты заңдылықтардың бірінен саналады.

Лингвистикалық сөздіктердегі ықшамдалу заңдылығына берілген анықтамаларда ықшамдалу фонетикалық өзгерістердің себебі деп қарастырылса, кейде оны тілдегі өзгерістердің себебі деп қарастырылады.

Қазіргі қазақ тіл білімінде тілдің ұлттық сипатын, ұлттық танымның, рухтың тілдегі көріністерін зерттеу бағытындағы еңбектер мол екені баршамызға мәлім. Ал ойлау мен тіл арасындағы байланыстың нәтижесінде туындайтын үнемдеу заңының тілдің жүйесіне, құрылымына және оның әр деңгейіне ықпалы – зерттеуді күтіп тұрған қазақ тіл білімінің маңызды мәселелерінің бірі. Сонымен қатар үнемдеудің заң ретінде лингвистикалық мәртебесінің нақтыланбауы, тілде лингвистикалық заң, заңдылық, құбылыс ұғымдарының диффинициясы ажыратылмай жарыса қолданылып жүруі де бұл зерттеудің өзектілігін танытады.

Тіл білімінде үнемдеу әр қырынан қарастырылды. Айталық, орыс тіл білімінде Бодуэн де Куртенэ үнемдеуді принцип ретінде қарастырды. Ол сөйлеу кезіндегі ықшамдалудың ыңғайлылыққа, біркелкілікке ұмтылатынын: а) дыбыстық өзгерістердің, ықшамдалулардың күрделіден қарапайымға қарай бейімделуде физиологиялық ерекшеліктің ескерілуін; ә) синтаксистегі сөйлеу кезіндегі ойға қатысты мүшелердің айтылмай, нақтылықтан абстракциялыққа өтуін қадағалауды қажет деп санайды [1,186]. Бодуэн де Куртенэнің ой-пікірлерін Г.Д. Поливанов әрі қарай дамытып, лексикалық, фонетикалық, грамматикалық, графикалық бөліктердегі фонетикалық, фонациялық ықшамдалуларды зерттеді [2,134]. Б.А. Серебренников, Л.И. Ройзензондар үнемдеудің пайда болуын бұрын фонетика саласында қарастырылып жүрген гаплология, редукция, метатеза секілді құбылыстармен қатар, ассимиляциялық және диссимиляциялық құбылыстардың үнемделуге қатысы бар екенін көрсетеді [3,96 б.].

Түркітанудағы сөздердің ықшамдауға ұшырауы дыбыстардың түсірілуімен және буындардың кірігуімен сипатталды. Осы мәселелер белгілі түркітанушы ғалым В.В. Радлов, А. Самойлович, Н.А. Ашмарин, Ж. Дени, Ф. Катанов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, А. Котвич, Э.В. Севортян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак және т.б. түркітанушы-ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды.

Қазақ тіл білімінде үнемдеуді А. Байтұрсынұлы, С. Аманжолов, М. Балақаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев, М. Томанов, А. Ысқақов, М. Дүйсебаева, А. Айғабылов, С. Мырзабеков, С. Исаев, Ә. Ибатов, Ә. Қайдаров, Р. Сыздықова, Б. Сағындықұлы, Р. Әмір, Ә. Жүнісбеков, Н. Уәлиев сынды ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Қазіргі лингвистикалық зерттеулерге назар аударар болсақ заң, заңдылық, ұғым, құбылыс, үдеріс, үрдіс деген бір-бірінен ұғымдық айырмашылығы бар сөздер қатар, жарыса қолданылып жүргенін аңғару қиын емес. Бұл мәселе бүгінгі біздің нысанымыз – үнемдеу заңына да қатысты. Тілдік қолданыстағы осы жайтқа назар аудара отырып, үнемдеудің заңдық мәртебесін айқындап алуды жөн көрдік. Сонымен, үнемдеу заң ба, құбылыс па, үдеріс пе?

Жалпы лингвистикалық заң дегеніміздің өзі не? Оның сипаты қандай?

Үнемдеу заңы физиологиямен, психологиямен, таныммен байланысты. Бұл жан-жақтылық аталған мәселенің күрделілігінде ғана емес, мазмұнның ауқымдылығымен де түсіндіріледі. Үнемдеудің тілге ықпалының нәтижесінде маңызсыздану (деактуализация), мәжбүрлік, мәдениеттілік және т.б. логикалық категориялармен бірге редукция, элизия, гаплология және т.б. тілдік заңдылықтармен астасып жатады. Сондықтан үнемдеу заңы тіл білімінің функционалдық бағыттағы прагмалингвистика, паралингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, әлеуметтік лингвистика сынды салаларымен байланыстыра зерттеуді қажет етеді.

Үнемдеу заңының табиғаты күрделі болғандықтан, ғылымның әр саласында оның жекелеген қырлары ғана зерттеліп келеді. Қазақ тіл білімінде үнемдеу заңы прагматикалық әдіс арқылы сөйлеудегі субъект пен адресанттың позициясы тұрғысынан қарастырылса, әлеуметтік лингвистика бұл құбылыстың рационалдық сөйлеу әрекетімен байланысын, когнитивтік лингвистика фрейм теориясымен, психолингвистика ақпаратты қабылдау мен беру ерекшеліктері және коммуникация теориясы тұрғысынан қарастырып келген. Сондықтан үнемдеу заңының тілге ықпалының нәтижесінде болатын заңдылықтарды жүйелі түрде қарастыру зерттеуіміздің басты ерекшелігі болып табылады.

Тілдің барлық деңгейінде көрінетін үнемдеу заңының нәтижелері мен салдары туралы айтылған пікірлер аталған заңның тілге ықпал етуіне себепші болған факторлардың бар екенін мойындайды.

Тілдегі үнемдеу адам ойы мен санасында қалыптасқан, сөйлеушінің қарым-қатынас жасау барысында жұмсайтын энергиясының үнемделуін, ойды жеткізушінің құрылымдық жағынан қысқа әрі мағыналық, мазмұндық жағынан бай, өкпеден шыққан ауаның бірыңғай, біркелкі, бірдеңгейлестігін, сонымен қатар сол тілде сөйлеушінің тілінің әуезділігін, эмоцияны адамның қолданылу ыңғайына қарай бейімделуін қамтамасыз етеді және қарастырады.

Тілдік үнемдеу құбылысының сөйлеуге қатысты екеніндей, сөйлеуші коммуникативті тұлға ретінде өз ойын тілдің барлық деңгейлеріне қатысты ықшамдап жеткізе алуына түрлі факторлар әсер етеді. Сондықтан бір ғана сөзге көп мағына сыйғызу арқылы сөйлеушінің де, тыңдаушының да эмоциясы сол жағдайға байланысты болады. Оның өзі қаншалықты ықшамдалып айтылса, тыңдаушы да соншалықты тез түсініп, ойдың ықшам жеткізілуімен қатар, уақыт үнемдеуге де септігін тигізер еді. Сонымен қатар осы жағдайда уақыт факторының да алатын орны ерекше. Себебі үнемдеу заңының өзі – уақыттың үнемделуімен тығыз байланысты заңдылық.

Тілдің дамуындағы үнемдеуді белгілі бір кезеңнің, дәуірдің ғана жемісі деп қарауға келмейді. Бұл құбылыс адамзат тілі пайда болып, дамуы активтенген кезде пайда болған. Алғашқы тіл пайда болған кезде тіліміз үнемделу заңдылығына жиі ұшырады деп айту қиындау. Себебі ол кезде тілде үнемдеуден гөрі өрістеу, қарқындап даму орын алды. Әрине, тілдің дамуы адам санасының өрістеуін негізге ала отырып қарыштады. Кез келген үнемдеуге ұшыраған сөздің табиғатын қарастыра отырып, оған дейінгі қолданылып келген белгілі бір тілдің заңды жалғасы ретінде, сол халық тілінің ерекшелігі ретінде көрініс тауып, өзі өмір сүріп отырған дәуірде белгілі бір тілдік аяда қолданылып, қызмет атқара отырып, келесі бір кезеңге өзі өмір сүрген уақыттың айырмашылығы ретінде беріліп отыратын жалпы тілдің дамуымен байланысты болады. Осындай күрделі өзгертулер мен құбылысты басынан өткізе отырып, біздің дәуірімізге дейін жеткен үнемдеу заңдылығы бір кезеңнің құбылысы ретінде қарастырылмайды.

Тіл біліміндегі үнемдеу, оның табиғаты, үнемделу себебі, салдары, фонетика саласына тиесілі дыбыстардың үнемделуі, лексика саласындағы лексемалардың үнемделуі, морфология саласында қарастырылатын морфемалардың үнемделуі, синтаксистік үнемделулердің туындауына себеп болатын түрлі факторлар болады. Үнемдеудің сыры адамзатта ма, адамзат өмір сүріп отырған қоғамда ма, адамның психологиясында ма, жоқ әлде әлеуметтік жағдай ма, тілдің қолданылуындағы ұзақ уақыт па деген сұрақтар айналасында көп зерттеу қажет болады. Ол үшін, ең бірінші, үнемдеу заңына ұшыраған барлық ықшамдалу түрлерін жинақтап, оларды тілдік өзгерістеріне байланысты жіктеп, ықшамдалу процесінің факторларын анықтауға, айқындауға болады. Үнемдеу заңдылығының тіл білімінің барлық салаларына қатысы бар болғандықтан, үнемделуге, жаңа сапа мен мазмұнға ауысуға, кей жағдайларда мағынасын өзгертпейтін, стильдік тұрғыдан жаңа сапаға, қасиетке ие болуына итермелеген жалпы адамзат тіліндегі үнемдеу заңының пайда болуына әсер етуші факторларды қарастырайық:

1. Физиологиялық фактор. Жалпы адамзат баласы тіліне тән қасиет – сөйлеуге кететін күшті барынша аз жұмсауға ұмтылу. Сөзді айтуға кететін физикалық қуатты үнемдеп жұмсауда барлық тілдер артикуляциясы мен акустикасы жағынан үйлесіп келуді көздейді. Бұл, әсіресе, агглютинативті тілдерге тән құбылыс. Дүние жүзі тілдерінің ішінде түркі тілдерінде дыбыстардың ықшамдалуы бұл құбылыстың тек үнемдеу заңымен ғана байланысты емес, сонымен қатар халықтың этногенезі мен глоттогенезіне тікелей қатысты бола отырып, тілде заңдылық ретінде қалыптасқандығын көрсетеді.

Ғалым Е.Д. Поливанов түркі тілдеріндегі дыбыстардың үнемделуінің пайда болуына негіз болатын мынандай фонетикалық және физиологиялық құбылыстарды атайды: 1) сөзді айтуға, дыбыстауға кететін энергияны үнемдеу; 2) дыбыстауға кететін күшті (қуатты) мейлінше аз жұмсау; 3) үйлесімділікке ұмтылу; 4) әуезділікке ұмтылу; 5) дыбыстардың өзгеруге табиғи бейімділігі; 6) тілдік жүйені жетілдірудің ішкі қажеттілігі; 7) фонемаларды функционалдық сипатына қарай саралау; 8) дыбыстардың артикуляциялық орнын өзгертуі; 9) бір дыбыстық комплекстегі дыбыстардың позициялық жағдайы; 10) өзгеретін дыбыстың белгілі бір дыбыстардың қоршауында келуі; 11) екпін; 12) әлеуметтік орта; 13) географиялық жағдайдың өзгеруі; 14) тілдердің бір-бірінен ажырасуы; 15) тілдердің бір-бірімен тоғысуы және т.б. [5, 63 б.].

2. Психологиялық фактор. Психологиялық фактордың үнемдеу заңын нақтылай түсетін бірінші құбылыстары – сөз жұту, үнсіз қалу.

Үнемдеу заңынан туындайтын сөз жұту құбылысы жеке адамның психикалық жай-күйіне байланысты болмақ.Сөйлеушінің сөйлеу актісіндегі сөздерінің жұтылуы түрлі психологиялық жағдаятқа байланысты екенін төмендегі түрлі сезім мен көңіл-күйдің өзгерісінен пайда болатын психологиялық жай-күйлердің әсерін анықтауға болады. Сөз жұту психологиялық жай-күйге (яғни, «қорқу»; «толқу»; «өкіну»; «ашулану»; «сенімсіздік»; «үнсіз қалу»),бейвербалды амалдарды жатқызуға болады.

Үнсіз қалу. Айтар сөздің кейбір бөліктері жазуда әдейі, мақсатты түрде сыртқа шығарылмай, көп нүкте арқылы беріледі. Мәтінде кейіпкердің айтайын деп тұрған сөзін оқырман айтқызбай-ақ саналы түрде түсінеді. Айтылмайтын, хатқа түсірілмейтін сөздер екі түрлі жағдайда беріледі: біріншісі, көп нүкте арқылы, екіншісі басқы әріптерінің берілуі арқылы, кей жағдайда басқы әріптері мен соңғы әріптері беріліп, ортасында көп нүктенің қойылуы арқылы да беріледі.

3. Экстралингвистикалық фактор. Экстралингвистикалық фактор да тілге қоғамның, қоғамда болып жатқан тарихи, саяси жағдайлардың тілге әсері қарастырылады. Е.Д. Поливанов үнемдеу мәселелерін тілдің лексика, фонетика, орфоэпия, грамматика, графика салаларында қарастырып, оны қысқарумен (сөз тудырудағы жаңа тәсіл ретінде танылатын қысқарған сөздер) байланыстырады. Ғалым үнемдеу заңының негізі әлеуметтік (адамға тән жалқаулық), психофизиологиялық (мүмкіндігінше дыбыс жасаушы органдар қызметін қысқарту, мысалы, ауыз, ерін т.б. қозғалысы) факторларда жатқандығын көрсетеді [5, 90-113 бб.].

4. Лингвистикалық фактор. Үнемдеу заңын тудырушы факторлардың ішіндегі ең өнімдісі де осы – лингвистикалық фактор. Тілдің әр саласына қатысты көрінетін үнемдеу заңы фонетикада, лексикада, морфонологияда, морфологияда және синтаксисте көп байқалады. Осы тіл деңгейлеріндегі көріністер лингвистикалық фактор аясында қарастырылады.

Қорыта келгенде, үнемдеу заңы – тіл атаулыға ортақ әмбебаптығымен, тіл деңгейлердің барлығын қамтитын жүйелілігімен, пайда болу себептерінің әр алуандығымен, тұрақтылыққа негізделетін нормалық сипатымен ерекшеленетін айырықша заң. Тілдер табиғатындағы түрлі ерекшеліктерге қарамастан, тілдік деңгейлерде тұтастай танылатын үнемдеу заңдылығы ғалымдардың назарын аударып отырған ірі тілдік құбылыс. Бұл мәселе әлі де тереңдей зерттеуді қажет етеді.

Бекітусұрақтары:

1.Ықшамдалу заңдылығының даму заңдылығы туралы не білеміз?

2. Үнемдеу заңының пайда болуына әсер етуші факторлар қандай?

3. Физиологиялық факторға не жатады?

4. Психологиялық фактордың ерекшелігі не?

5. Лингвистикалық фактордың ерекшелігі не?

6. Ықшамдалу заңдылығы қандай заң?

№5-6 дәріс. Тақырыбы: Ықшамдалу заңдылығының қалыптасуы

Жоспары

1.Экономия принципі

2. Ықшамдалу заңдылығының қалыптасуы

О.С. Ахманова «Лингвистикалық терминдер сөздігінде» тілдік

ықшамдалуға мынадай анықтама береді: «Стремление говорящего экономить усилия при пользовании речью как одна из причин изменения языка в особенности фонетического изменения». Ықшамдалуды сөйлеу кезіндегі күшті үнемдеуге ұмтылудағы тілдік өзгерістердің, оның ішінде, фонетикалық өзгерістер себептерінің бірі ретінде қарастырады. Осыған ұқсас анықтаманы Д.Э. Розенталь, М.А. Теленковалардың сөздік-анықтағыштарынан да кездестіруге болады. Энциклопедиялық сөздікте тілдік (лингвистикалық) заңға берілген анықтаманың жалпы мазмұны мынадай: «Тілдік заң, лингвистикалық заң — белгілі бір тілге, әр түрлі тілдерге немесе жалпы тілге тән ереже, заңдылық» [4, 19 б.].

Лингвистикалық терминдерге арналған сөздіктерде тілдік заң деген ұғым былайша көрініс тапқан:

Қазіргі кезде тілдің ішкі заңдары ретінде төмендегі заңдар көрсетіліп жүр:

– аналогия заңы (сөйлеуде дыбыстарды үндестіру);

– тілдік дәстүрлер заңы (формаларды тұрақтандыруға ұмтылу);

– үнемдеу заңы;

– қайшылықтар заңы.

Аталған заңдар барлық тілге ортақтығымен ерекшеленеді. Бұл – бірінші белгісі.

Тілдік заңның екінші бір қасиеті – тұрақтылық. Белгілі бір тұрақты шарттар болғанда, құбылыстардың қайталанып келуі, ондай құбылыстардың жиі-жиі орын алуы тұрақты түрде іске асқанда және сол арқылы тілдік құбылыстардың жиі болуы сол құбылысты заң дәрежесіне көтереді. Мысалы, тіліміздегі есімшенің өткен шақ (-ған, -ген) және көсемшенің өткен шақ (-а, -е) тұлғаларының тілімізде тұрақты түрде барғанмын – барғам, келгенмін – келгем, бергенмін – бергем, жазғанмын – жазғам, барамын – барам, сүйемін – сүйем, жүремін – жүрем деген тұлғада қысқарып келуі тіліміздегі барлық етістікке тән және олардың тұрақты түрде осылай ықшамдалып қолданылуы үнемдеудің заң екенін нақтылай түседі.

Үшіншісі – қолданыс жиілігі нәтижесінде нормаға айналуы. Мысалы: көсемшенің –а, -е тұлғаларынан кейін келетін жіктік жалғауының ІІІ жағының құрамындағы дауысты дыбыстардың ықшамдалып түсіріліп айтылуы да үнемдеу заңының жүзеге асқанын көрсетеді: жетеді – жетет, барады – барат, келеді – келет, қарайды – қарайт, жүреді – жүрет, тұрады – тұрат, сызады – сызат, сүйеді – сүйет, көреді – көрет, қалады – қалат. Бұл құбылыс та сөйлеу нормасына айналып, заңдылыққа айналған.

Төртіншісі – диалектиканың даму заңдылықтарына сүйенетіндігі. Мысалы, қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі заңына сәйкес - күрделену мен ықшамдалу құбылыстары, дамудың спираль тәрізділігі сияқты диалектика заңдарымен тікелей байланысты.

Заң – материалдық дүниенің негізгі белгілері мен даму үрдісін анықтайтын байланыстар мен қатынастардың жиынтығы, ал құбылыс шындықтың сыртқы жақтарын көрсететін нақты жағдай, қасиет немесе процестер.Құбылыс үрдіске айналса, заңдылық тудырады. Кейде заңның нәтижесінде белгілі бір құбылыстар туындап жатады. Олай болса, бұл екеуінің байланысы – диалектикалық байланыс. Сондықтан да үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс – ықшамдау құбылысы. Осы жерде үнемдеу заңының бесінші белгісі келіп шығады. Ол тілдегі сан алуан құбылыстар мен үдерістерді өзіне тәуелді ете алу қасиеті.

Осыған дейінгі зерттеулерде тілдегі кірігу, сіңісу, жылысу, дыбыстық үнемдеу, ықшамдалудың басқа да түрлері, үнемдеудің жекелеген түрлерін жеке-дара қарастырып келген жұмыстар – тіліміздегі үнемдеу заңының өзіндік үлкен орны бар, ірі заң ретінде танудың бірден-бір дәлелі. Осыған дейінгі зерттеулер тілдегі бұрын құбылыс, принцип деп аталынып келген ұғымдарды заң ретінде қарастыруға толық мүмкіндік береді. Сондықтан үнемдеу заңының тілдің жүйесіне ықпалының нәтижесінде туындайтын тілдің ішкі заңдылықтары тілдің барлық салаларына қатысты (фонетика, морфонология, морфология, лексика, синтаксис) жүйеленген түрде, толық жинақталып, қарастырылып отырған мәселенің тіл ғылымындағы өзіндік үлкен салмағын көрсетеді.

Үнемдеу адамның ойлау қабілетіне және қоғамның дамуына, танымның да өзгеруіне байланысты болғандықтан, үнемдеу заңының күрделі табиғаты оның қыр-сырын ашуда, тілдегі көріністерін зерттеуде ерекше амал-тәсілдерді қажет етеді. Үнемдеу заңы антикалық дәуірдегі ойшылдардан бастап, қазіргі ғылымның әр түрлі саласындағы зерттеушілердің қызығушылығын туғызып келеді. Үнем заңының жүзеге асуының өзі тілдік философияға негізделеді. Тек қана тілдегі үнемделу ғана емес, кез келген құбылыстағы үнемдеулердің өздеріне тән ортақ белгілері, сипаттары болуы керек. Осы тұрғыдан келгенде диалектикалық материализм философиясы әрбір заңға тән ортақ сипаттардың болу керектігін көрсетеді. Біздің зерттеуіміздің нысаны тіл біліміндегі үнемдеу заңы болғандықтан, тіршілік ортадағы үнемдеу заңдарына тән ортақтық болу қажет. Тіл білімінде көрініс табатын барлық заңдар, жалпы заң тұрғысынан алып қарағанда, (мысалы, сингармонизм, үнемдеу, ұқсату т.б.) туралы тұжырымдар қалыптасып, бір ізге түсіп жүйеленбеген. Осы себептен көптеген лингвистикалық еңбектерде заң ұғымының аясында қарастырылған ұғымдар құбылыс, принцип, бірінде заңдылық деп көрсетілген.

Түрлі бағыттар мен мектептер өкілдері де тілдегі ықшамдалу заңдылығына анықтама беріп, түсіндіруге тырысты. Ғалымдардың аталған заңдылыққа берген бағалары да түрліше. Жіті көз жүгіртсек, ықшамдалу заңдылығын зерттеген ғалымдардың басым көпшілігі бұл құбылысты тілдегі өзгерістермен байланыста қарастырғанын байқауға болады.

Бекіту сұрақтары:

1.Ең алғаш экономия принципін тіл білімі ғылымына алғаш ендірген ғалым кім?

2. Лингвистикалық сөздіктерде лингвистикалық ықшамдалу заңдылығына қандай анықтама берілген?

3. Тілдің ішкі даму заңдылығының ерекшелігі қандай?

4. Үнемдеу заңдылығының белгілері қандай?

Шетелдің ірі тілші ғалымдары ықшамдалу принципі мәселесін тілдің эволюциялық дамуымен тығыз байланыста қарастырады.Олар: Г.Пауль, Ф.де Соссюр, О.Есперсен, П.Пасси, Г.Спенсер, Э.Сепир, Ж.Вандриес, Л.Блюмфильд, А.Мартине, Э.Брусье, Ф.Кайнц т.б.

Г.Спенсер сөздердің ықшамдалу процесі тілдің эволюциялық даму, қалыптасу барысындакүрделіден оңайға қарай ұмтылу әрекетінен пайда деп есептеген.П.Пасси іріктеп алады да, артықбастылықтан құтылуға әрекет жасайды,сөйтіп,ең аз күш жұмсау заңы мен экономия принципін басшылыққа алады.

П.Пасси тілдегіә экономия принципі жөнінде мынадай пікір ұстанады: «Тіл қашанда өзіне қажеттісін таңдап іріктеп алады да, артықбастылардан құтылуға әрекет жасайды, сөйтіп, ең аз күш жұмсау заңы мен экономия принципін басшылыққа алады». Бұл екі ғалымның пікірлері бір-біріне жуық, бірін-бірі толықтыратын пікірлер.

Ф. де Соссюр фонетикалық өзгерістер туралы былай деген болатын: «... что процесс фонетических изменений без граничен и неисчеслим, что это свойство фонетических изменений обусловлено произвольного языка, ничем не связаннаго со значением». Сонымен, ғалым фонетикалық өзгерістердің мағынағаеш байланыссыздығын көрсетеді.

Грамматикалық құрылыс саласында Ф. де Соссюр фонетиканың грамматикамен байланыстылығына ерекше тоқталып, фонетикалық өзгерістер грамматикалық формаларды да өзгертеді, ал грамматикалық формалар аналогия заңына сәйкес фонетикалық өзгерістермен теңеседі деген пікірді қолдайды.

Ж. Вандриес «Язык» атты еңбегінде морфологиялық өзгеістерге тоқтала келіп, былай дейді: «Морфологиялық өзгерістерде екі негізгі тенденция басшылық етеді. Бірі – нормаға сай сай келмейтін морфемаларды жоюды талап ететін біркелкілікке ұмтылудан, екінші – жаңа морфемаларды қалыптастырудағы мәнерліліктің қажеттілігінен шығады».

О. Есперсен ықшамдалу жайында: «Языки различаются между собой в смысле экономии при употреблении временных форм так же, как и в других отношениях».Сонымен, О. Есперсеннің пікірінше, тілдер үнемділік жағынан бір- бірінен шақтық формада және басқа қатынастарда қолданылуы арқылы ажыратылады.

Г.Пауль тілдік құралдарды үнемі қолдану туралы ойын тұжырымдайды: «ойды жеткізудегі тілдік құралдарды өте-мөте ықшам қолдану қажеттілікпен байланысты».

Э.Косериу: «Проблема языкового изменения явно заключает в себе глубокое противоречие», - деп, тіл өзгерісіндегі болатын қайшылықтарды ерекше атайды.

Лингвистикалық экономия терминін алғаш ендіруші ғалым А. Мартине тіл дамуының қарама-қайшылығына мынаны жатқызады: адам қарым-қатынасындағы үнемі болатын қажеттілік пен оның өзінің ақыл –ой және дене күшін азайтуға тырысуы. Яғни, адам қарым-қатынасындағы үнемі болатын қажеттілік пен оның өзінің ақыл –ой және дене күшін қысқарту арасындағы үнемі болатын қарама-қайшылық тілдік құбылыстардың өзгерісіндегі қозғаушы күш ретінде қарастырылады. Бұл жерде адам белгілі бір мақсатқа жету үшін, соған сәйкесөзінің белгілі мөлшерде күшін жұмсайды, сондықтан басқа да жағдайлар сияқты адам мінез-құлқы да «ең аз күш жұмсау заңына бағынады», - дей келе, «лингвистическая экономия – синтез действующих сил», - деп қорытындылайды. А.Мартине лингвистикалық ықшамдалу – әсер етуші күштердің жинақталуы дегенді дәлелдейді.

Г.К.Суяров Батыс Европаның ірі тілші-ғалымдарының тілдің эволюциялық дамуы мен ықшамдалу (экономия) принципі туралы пікірлеріне тоқтала келіп, мынадай түйін жасайды:

1.Тілдік эволюция мәселесін арнайы зерттеген батыс европаның лингвистикалық ойларының дамуы сөйлеудегі ықшамдалу принципі мәселелері ғалымдардың басты назарда болатындығын көруге болады. Сонымен қатар бұл екі құбылысты теріске шығарып, сынға алған ешбір ғалымды кездестірмейміз. Бұның өзі жоғарыда көрсетілген екі құбылыстың тығыз байланысы – теріске шығаруға көнбейтін, объективті шындық.

2. Тіл эволюциясы мен мен сөйлеудегі ықшамдалу принципі арасындағы өзара байланысты зерттеудегі шетел тілшілерінің әлсіз тұсы ретінде орыс тілшілерінің елеулі табыстарға жеткен еңбектеріменжеткілікті таныс еместігін айтуымызға болады.

Батыс Еропаның ірі лингвист – ғалымдарының көптеген фактілерге талдау жасап, зерттеген еңбектерінің мазмұнынан сөйлеудегі ықшамдалу принципі тіл жүйесі дамуындағы басты тенденция екендігін толық дәлелдейді.

2.Орыс тіл білімінде тілдің тарихын зерттеуде А.А.Потебня, Д.И.Кудрявский, А.И. Томсонның да құнды пікірлері бар.

А.А. Потебня ықшамдалу құбылысын грамматикалық, фонетикалық, графикалық деңгейде қарастырады. Ол, алдымен, грамматикалық жағынан жете қарастырады. Мысалы, сын есімнен зат есімнің жасалу жағдайын қарастыра отырып, ықшамдалу құбылысын ойды жеткізудегі үнемділкпен түсіндіруге тырысады. А.А. Потебня ықшамдалу құбылысын бірнеше тілдік деңгейде: фонетикалық, грамматикалық және графикалық деңгейде қарастырады.

А.А. Потебняның бұл зерттеулері ықшамдалу принципі теориясының дамуына, сондай-ақ, И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Е.Д.Поливановтардың ықшамдалу – тілдің даму эволюциясының ең негізгі ғылыми-теориялық факторларының бірі болып табылатындығы жөніндегі еңбектеріне негіз болады.

Тілдің жалпы даму эволюциясымен байланысты ықшамдалу принципі Д.Н.Кудрявский де қарастырады. Ол уақыт өтуімен байланысты сөз өзінің формасын да, мағынасын да өзгертеді, бұл өзгеістер көп уақыттардан кейін ерекше байқалатындығын айтады.

Д.Н. Кудрявский тілдегі сөздің тұрақтылығы мен сақталуы сөз бен ойдың анықтығы мен қарапайымдылығына мүмкіндік туғызатындығын атап көрсетеді.

А.И.Томсон да сөздің айтылуының жеңілдеуін тілдегі өзгерістермен түсіндіреді. Сондықтан да айтылудағы қиындықты тіл жүйесіндегі өзгерістерді тудыратын себептердің бірінен санайды.

Тілдің эволюциялық дамуымен тығыз байланысты ықшамдалу қбылысы туралы мәселені зерттеуде Қазан лингвисикалық үйірмесіөкілдерінің елеулі еңбегін атап өтпеуге болмайды.

Қазан лингвист –ғалымдары үйірмесінің өкілдерінің бірі – Н.В.Крушевский өзінің еңбектерінде тілдің даму эволюциясы мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сонымен, Н.В.Крушевский тілдегі өзгерістердің үш бағытта болатындығын айтады:

а) артикуляция уақытының қысқаруы;

ә) сөйлеу мүшелері қызметінің жеңілдеуі;

б) дыбыстардың орны ауыстырылуы мүмкін.

И.А. Бодуэн де Куртенэ алғаш рет ыңғайлылыққа ұмтылуды ықшамдалу принципімен байланыстырады.

Тіл дамуының жалпы себептерін туғызатын ыңғайлылыққа ұмтылу туралы И.А. Бодуэн де Куртенэ былай дейді:

а) дыбыстар мен дыбыс сәйкестігінің ең қиынына жеңілдеуіне қарай бейімделуде бұлшық ет пен жүйке қызметі жеңілдеуіне күш салу;

ә) нақтылықтан абстракциялыққа өтуде ой дерексіздгінен арылу.

Ықшамдалу құбылысы мәселелері көптеген орыс тілшілерінің еңбектерінде қарастырылған. Олар: Н.Ю.Шведова, Т.М. Ломтев, А.А. Леонтьев, В.В. Шеворошкин, М.В.Черепанов, И.Супруна, У.Ш.Байчура, С.Н. Борунова, Л.А.Грузберг, М.И. Трофимов, Ж.В.Ганиев, Н.Д.Климов, Л.А.Давыдов, Л.П.Крысин, Л.А. Андреева, З.Ф. Занько т.б.

Бірқатар орыс лингсистері тілдік өзгерістерді қарастыра отырып, барлық қысқару, сөздердің, сөз формаларының, дыбыстардың жиіліктег қолданысын ықшамдалу принципі тұрғысынан қарастырады.

Бекіту сұрақтары:

1. Ықшамдалу заңдылығы қандай құбылыс?

2. Тілдің ықшамдалу құбылысы немен байланысты?

3. Қандай тілші ғалымдар қандай тұрғыдан қарастырды?

4. Орыс тіл білімінде қандай бағытта қарастырылды?

5. Ықшамдалу құбылысын орыс тіл білімінде қандай ғалымдар зерттеді?

№7-8 дәріс. Тақырыбы: Ықшамдалу заңдылығының түркітануда зерттелуі

Жоспары

1.Түркологиядағы ықшамдалу заңдылығының зерттелуі

Сабақтың мақсаты: Студенттер ықшамдалу заңдылғының түркологияда зерттелуін, олардың қандай жағдайда ықшамдалаындығын, қандай ғалымдар зерттегенін меңгереді.

Түркологияда сөздердің ықшамдалуы дыбыстардың түсірілуімен байланыстылығы туралы пікір ертеден қалыптасқан. Бұл пікір В.В. Радлов, А.Самойлович, Н.А. Ашмарин, Ж.Дени, И.Ф. Катанов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, А.Котвич, Э.В. Севортян, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак т.б. тюрколо-ғалымдар еңбектерінде дәлелденді.

Дыбыстардың түсірілуі жөнінде алғашқы арнай зерттеу еңбек ретінде Н.К. Дмитриевтің «Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркскихязыках», «Неустойчивое положение сонорных р, л, н в тюркских языках» деген мақалаларын атауға болады. Алдыңғысында ортаңғы екпінсіз буындағы дыбыстардың түсірілуі жан-жағындағы дауыссыздардың өзгеріске ұшырауына жағдай туғызатындығын айтса, екіншісінде р,л,н дауыссыз дыбыстары түркі тілдерінде тұрақсыз дауыссыздар қатарына жататындығын дәлелдейді.

Э. В. Севортян «Ослабление (редукция) и выпадание (элизия) гласных» атты мақаласында: «Редукция и выпадение гласных связаны с сильным ослаблением ударения на них и происходит при благоприятном фонетическом окружени редуцирующегося гласного. Узкие гласные как менее устойчивые, подвергаются редкуции голаздо легче, чем широкие. Узкие негубные менее устойчивые, чем узкие губные». Яғни, қысаң дауыстылар ашық дауыстыларға қарағанда, тез әлсірейді, қысаң еріндіктерге қарағанда, қысаң езуліктер тұрақтылау десе, «Выпадающие гласные в заимствованиях из русского имеют резко ослабленное ударение и неполную артикуляцию», - деп, орыс тілінен енген сөздердегі дауыстылардың түсірілуі екпіннің тез әлсіреуі мен толық емес артикуляцияны тудыратындығын айтады. Сондай –ақ, «Выпадениесогласных в южных тюркских языках» атты мақаласында: «Выпадение согласных в южных тюркских языках» атты мақаласында: «Выпадение согласных в тюркских языках носит менее закономерный характер, чем выпадение гласных, хотя и абсолютном количественном выражении число различных случаев выпадение согласных достаточно велико. Чаще всего в тюркских языках выпадают сонорные согласные р,л, н, й, ғ за исключением м. Далее могут выпадать некотрорые щелевые, например, х, в губно-губная разновидность которого является сонорным. В определенных фонетических условиях полному выпадению подвергаются смычные т и к. Среди перечесленных согласных губно –зубкой выпадает реже остальных», - деп, оңтүстік түркі тілдеріндегі дауыссыз дыбыстардың түсірілуі жағдайларына сипаттама жасайды.

А.М. Щербак өзінің «Сравнительная фонетика в тюркских языков», «Очерки по сравнительной морфологии в тюркских языков» (имя), «Очерки по сравнительной морфологии в тюркских языков» (глагол) атты еңбектерінде түркі тілдерінің фонетикалық, морфологиялық өзгерістерінің заңдылықтарын зерттей келе, көптеген түбір мен қосымша морфемалардың, сөздердің, буындардың қалыптасуында ықшамдалу құбылысы ерекше орын алатындығын атап көрсетеді.

Н.А. Баскаков өзінің зерттеулерінде ықшамдалу құбылысының түркі тілдер жүйесіндегі граматикализация үдерісінде морфологиялық өзгерістердегі орны туралы құнды зерттеулер жасаған.

В.А.Богородицкий тіл білімі тарихында алғаш рет фонация, аудиция және ойлау үдерісі кезінде тез сөйлеу нәтижесінде энергияны аз жұмсауғаболатындығын атап кетеді.

Көрнекті тюрколог ғалым Г.Д. Поливанов «Где лежат причины языковой эволюции» деген мақаласында былай дейді: «И вот, если пытаться одним словом дать ответ отнисительно того, что является общим во всех этих тенденциях разнообразных (и без конца в самых различных языках повторяющихся) «типичных» процессов, то лаконический ответ это о первопричине языковых изменений – будет состоять из одного, но вполне неожиданного для нас первый взгляд слова: «лень». Как это странно коллективно-психологический фактор, который всюду при анализе механизма языковых изменений будет проглядывать как основная пружина этого механизма действительно, есть то, говоря грубо, можно назвать словами: «лень человеческая» или - что то же – стремление к экономии трудовой энергии». Г.Д.Поливановтың пікірінше, тілдегі өзгерістердің негізгі өзегі – қарапайым тілмен айтқанда, «адамның жалқаулығы» немесе еңбек энергиясын үнемдеуге тырысуы.Яғни, тілдегі өзгерістердің алғашқы себептерінің бірі – «жалқаулық».

Г.Д.Поливановтың өз тұстастарынан айырмашылығы ықшамдалу принципі мәселесінтілдің түрлі тарауларында қарастырады:

а) лексикалық;

ә) фонетикалық (орфоэпиямәселесімен қоса);

б) грамматикалық;

в) графикалық (полиграфиялықэкономияны қоса).

Ғалым тілдегі ықшамдалу принципінің пайда болуын Қазан төңкерісінен кейінпайда болған сөз тудырудағы жаңа тәсіл қысқартумен байланыстырады. Г.Д.Поливанов барлық тілдерде екі сөзден бір сөз туатындығын ерекше атайды.

Г.Д.Поливанов И.А. Бодуэн де Куртенэнің ойларын әрі қарай дамыта отырып, А.Мартиненің аталған мәселе жөніндегі еңбектерін болжай біле отырып, ықшамдалу принципі теориясын зерттеуде қажырлылықпен еңбек етті.

М.И. Трофимов: «Закономерности, действующие внутри слога, переплетается с закономерностями, действующие внутри слова в целом. Различные позиции внутри слога – инициальная, медиальная, финальная – накладываются на различные позиции внутри слова – анлаут, инлаут, ауслаут. В связи с этим целособразно привлечь для описания этого перекрещения теорию вынужденных колебаний, которая является развитием и дополнением принципа экономи». Сөйтіп, буын ішіндегі әсер заңдылығы мен толық сөз ішіндегі әсер етуші заңдылықтар сабақтасып жатады. Осымен байланысты болатын өзгерістер ықшамдалу теориясын дамытушы және толықтырушы құбылыстар болып саналады депсанайды.

Т.Талипов өзінің «Историчесое развития фонетической системы уйгурского языка» тақырыбында жазылған докторлық диссертациясының «Фонетические изменения и их связь с другими аспектами языка» деген тармақшасында: «Такая взаймосвязь фонетических изменений с другими аспектами структуры языка обусловливается и объясняется тем, что изменение звуков происходит не изолированно от слов, а в словах и в их формах. Эти изменения постепенно могут привести и приходят кизменению морфологических элементов отдельных слов, в частности аффиксов, что влечет за собой дальнейшее преобразования в общей морфологической структуре слова», - деп, фонетикалық өзгерістердің тілдік құрылыстың басқа да салаларымен (тарауларымен) тығыз байланыстылығы, дыбыс өзгерісінің сөзден және сөздің формаларынан оқшау болмайтындығын түсіндіре келіп, осы дыбыстық өзгерістер біртіндеп сөздегі морфологиялық элементтердің,соның ішінде қосымшалардың, біртіндеп сөздің морфологиялық құрылысының жаңаша құрылуына әкелетіндігін ерекше атайды.Бұл пікірді қуаттаймыз.

Азербайжан тілінде ықшамдалу құбылысы жайында М.Хусайнзаде, М.Шералиев, С.Ализаде, М.Исламов, С.Жафаровтар еңбектерінен құнды пікірлер кездетіруге болады.

М.Юсифовтың «Экономия в системе языка» атты кандидаттық диссертациясында ықшамдалу құбылысын азербайжан тілі құрылысының барлық деңгейінде, соның ішінде, жалпы тіл жүйесіндегі және әр деңгейінде жеке қарастырады. Сондай-ақ жұмыста қысқарту мен ықшамдалу құбылысының ара жігін былай ашып көрсетеді: «Если тенденция экономии представляет собой объективный закон внутренного развития языка, то сокращения языковых единиц носят характер произвольного вмешательства, хотя и не противоричат определенным структурным закономерностям».

Өзбек тіл білімінде тілдік ықшамдалу мен оның түрлері мәселелерін А.Г.Гулямов, Р.К. Кунгуров, А.Н. Тихонов, Н.Р. Раджаев, А.Нурманов, М.Турапова,Х.Суяров, т.б. ғалымдар еңбектерінен кездестіреміз.

А.А. Махмудов пен А.Нурманов еңбектерінен ұқсас жайттарды кездестіруге болады. Осы екі ғалымның біріалғаш рет фонетикада сөйлеудегі сөздің акустика-физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, дыбыстардың түрлі позицияда түсірілуі жағдайын зерттей бастайды, сөйтіп, А.Нурманов алғаш рет өзбек тілі фонетикалық өзгерістеріндегі ықшамдалу принципі мәселесін зерттеп, фонетикалық экономияның 7 түрін атап көрсетеді. Олар:

1) анлауттағы фонетикалық экономия;

2) екпінсіз буындағы фонетикалық экономия;

3) дауысты дыбыс аралығындағы фонетикалық экономия;

4) дегеминацияға байланысты фонетикалық экономия;

5) дауысты дыбыстан кейінгі дауыссыздарға байланысты фонетикалық экономия;

6) гаплологияға байланысты фонетикалық экономия;

7) жалпы түркі тілдерінің фонетикалық құрылымына икемделуге байланысты фонетикалық экономия.

Ж.Д. Элтазаров өзінің «Усечение в узбекском языке» атты кандидаттық диссертациясында өзбек тіліндегі қысқару құбылысына жүйелі және жалпы сипаттама жасайды. Бірінші тарауы «Қысқару – ықшамдалудың бір түрі («Усечение – одна из разновидностей экономии») деп аталыпты. Осы тараудың бір тармақшасы – Тіл эволюциясының негізгі мәселелері» («Основные вопросы эволюции языка»). Тіл эволюциясы мен ондағы экономия (ықшамдалу) принципінің рөлі мәселелеріне арналған әдебиеттерге шолу жасалған.

Тілдік фактілер мен өзінен бұрынғы айтылған ғалымдар пікірлерін негізге ала отырып, тілдегі ықшамдалу туралы мынадай тұжырым жасайды:

а) ықшамдалу (экономия) тіл дамуындағы негізгі факторлардың бірі болып саналады;

ә) ықшамдалу құбылысының мәні- көп мөлшердегі хабарды шектеулі уақыт аралығында жеткізу, басқаша айтқанда, тілдің коммуникативтік қызметін жақсарту (жетілдіру);

б) ықшамдалу – өте күрделі және қарама-қайшылықты құбылыс;

в) ықшамдалу тек тілдің дамуы мен функциялық қызметін айқындайтын ғана құбылыс емес;

г) ықшамдалу принципі – тілдегі басы артықты шектейтін де құбылыс.

Бекіту сұрақтары:

1.Ықшамдалу заңдылығының түркологияда зерттелуітуралы айтыңыз.

2. Түркологияда ықшамдалу заңдылығының зерттелуі қандай құбылыстармен байланысты?

3. Қандай түркі тілдерінде ықшамдалу заңдылығы мәселелері зерттелді?

4. Өзбек және азербайжан тілінде ықшамдалу заңдылығын қандай ғалымдар зерттеді?

№ 9-10 дәріс. Тақырыбы: Ықшамдалу заңдылығының қазақ тіл білімінде зерттелуі

Сабақтың мақсаты: Студенттер ықшамдалу заңдылығының қазақ тіл білімінде зерттелуі мен оның ерекшеліктері туралы мәлімет алады.

Жоспары

1.Ықшамдалу принципі және қазақ тіл білімі

2. Ықшамдалу заңдылығының қазақ тіл білімінде зерттелуі

Ықшамдалу мәселесі қазақ тіл білімінде фонетикада элизия, апокопа, т.б., лексикада- метонимия, морфологияда – «сіңісу», «кіріккен сөздер», жіктелу үлгісінде, ауызекі сөйлеуде, синтаксисте сыйыстыру проблемаларына байланысты қарастырылғаны байқалады. Дауыссыз дыбыстардың түсірілуі мәселесін І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков, С.Омарбеков, сондай-ақ С.Аманжолов, Ж.Досқараев, А.Ысқақов, Р. Сыздықова, Н.Оралбай, А.Хасенова, С.Бизақов т.б. ғалымдар еңбектерінде қарастырылған, қазақ тіліндегі ықшамдалған сөздер мен сөзформалардың бірсыпырасы морфологияда сөз етіліп келеді.

Cоның іішінде І. Кеңесбаев: «Алғашқы сөздің соңғы дыбысы да, одан кейінгі сөздіңи бас дыбысы да дауысты болса, айтуда бұл қатар келген екі дауыстының алдыңғысы түсіп қалады», - десе, С.Мырзабеков «Қатар келген екі дауыстының әрқашан алдыңғысы түспей, соңғысының да түсетіндігін дәлелдейді». Дауысты дыбыстың түсірілуімен арнайы шұғылданған Б.Қалиев бүкіл түркологиядағы еңбектерге шолу жасап, эксперименттік тәсіл арқылы зерттеді. Әсіресе, ол қысаң дауыстылардың түсіріліп айтылуына себеп болған бес дәйекті келтіреді. Олар:

1.Қысаң дауыстылардың өз сапасы.

2.Көршілес дауыссыздардың әсері.

3.Екпінсіздік.

4. Сөздердің морфологиялық түрленуі (дауысты дыбыстан басталатын қосымшаның жалғануы).

5. Түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер және олардың қолдану жиілігі. Сонымен, осы бес дәйекке сәйкес келетін сөздің бәрінде дауысты дыбыстың редукцияға ұшырамайтындығы және керісінше бұған жатпайтын сөздердің (басқа тілден енген) редукцияға ұшырайтынын жиі кездестіруге болады деп санайды. Мәселен, құрық – құрығы, келін – келіні, желін – желіні сияқты редукцияға ұшырамауы бұл мәселенің әлі де шешімін таба алмай келе жатқанын аңғартады десе, Ғ.Айғабылова өз жұмысында бұған тағы үш шарт қосады. Олар:

1) Дауыстыдан басталатын сөз тіркесі айтылғанда дауысты дыбыс редукцияланады. Мысалы: қайын аға – қайнаға, мойын ағаш – мойнағаш т.б.

2) Дауысты дыбысқа біткен сөзге дауыссыздан басталатын қосымша жалғанғанда да, дауысты дыбыс редукцияланады. Мысалы: ұрыла – ұрла, жоғарығы – жоғарғы т.б.

3) Дауысты дыбысқа біткен сөзге дауыссыздан басталатын сөз тіркесіп айтылғанда да, дауысты дыбыс редкуцияланады. Мысалы: сары дала – сардала, келісап – келсап.

Дауыссыз дыбыстардың түсірілуі мәселесін

Ғалым Р.Сыздықова ықшамдалу мәселесінің әдеби нормаға айналуындағы функционалды –стильдік ерекшеліктерді ескеру керектігін ескертеді. А.Хасенова «Аффикстер жайлы бірер сөз» деген мақаласындаүнемдеу заңдылығы туралы өз ойын білдіреді. Осы үнем мәселесін түсуге икем ілік септік жалғаулы сөз бен сол тұлғадағы сөзге қатысты тәуелдеулі сөздерді арнайы зерттеу керектігін былай қойғанда, қосымшаларға байланысты жайттарды тілге тиек ететін уақыт жеткенге ұқсайды деген болатын. Профессор Н.Оралбайқызы осы заңдылық жайында былай дейді: «Грамматикалық құрылыстың жетілуінде тек қана күрделену заңдылығы орын алса, онда тілдің қиын, ауыр тілге айналуы да мүмкін. Міне, мұндай жағдайға жібермейтін тілде екінші заңдылық бар. Ол –ықшамдалу, үнемдеу заңдылығы. Ол ғылымда «законы экономии», «принцип экономии» деп аталып жүр. Бұл заңдылықтың негізі – ойды барынша қысқа жеткізу. Ойды жеткізуге тиісті тілдік элементтердің санын да, дыбыстық, морфемдік құрамын да қысқартуға ұмтылу – осы заңдылықтың негізгі принципі. Сонымен бірге грамматикалық қосымшалардың тілдегі ықшамдалуы туралы былай тұжырым жасаған болатын: Ықшамдалу заңдылығы тілдің грамматикалық құрылысының морфология саласында бұдан да басқа да жерлерге кең қолданылады. Ол, әсіресе, қосымшаларда көп кездеседі.Мысалы: барамын – барам, бармаймын – барман, барасыңыз – барасыз, барғаннан соң – барғасын, баратұғын – баратын, барасың ба – барамысың, сеніменен – сенімен сияқтытілдегі дублеттердің пайда болуы – негізінен ықшамдалу заңдылығының нәтижесі». З.Әділованың «Экономия речи и способы ее реализации», Г.Айғабылованың «Қазақ тіліндегі ықшамдалған сөздер мен сөз формалары» атты кандидаттық диссертациялық жұмыстарын атап кетуіміз керек. Қазақ тіл білімінде, әсіресе синтаксис саласында да өз еңбектерінде С.Аманжолов, Р.Әміров, Қ.Есенов т.б. ғалымдар ықшамдалу процесін сөз етеді.

З. Әділова өзінің «Экономия речи и способы ее реализации» деген кандидаттық диссертациясының мақсатын көрсете келіп, мынадай нақты жағдайларды анықтауды мақсат еткен: негізгі ойды үнемдеп жеткізудегі синтаксистік қолданымды көрсету, сөйлеу тілі элементтерінің функционалдық ерекшеліктерін ашу, сондай-ақ сөйлеу тілінің маңызды деталі саналатын синтагматикалық экономияны зерттеу.

Ж.Шакенов: «Тілде кіріккен сөздерде орын алатын дыбыстық өзгерістердің балығын бірдей үндестік заңы, ассимилияция, екпін, буын алмасуымен байланысты түсіндіру мүмкін бола бермейді. Мәселен, қара ала құс дегеннен қарлығаш, бір жыл дүр дегеннен былтыр, білек жүзіктен білезік, сегіз оннан сексен, қой сияқты аң дегеннен қоян деген сөздердің пайда болуын түсіндіру қиын-ақ», - деп, бұнда басқа заңдылықтың барлығына болжам жасап, мойындайды.

Қазақ тілінде көптеген ықшамдалып кіріккен сөздердің қандай тіркестерден қалыптасқандығы айтылғанымен (мысалы: бұл күн – бүгін, бұл жылдан – биыл, сегіз он – сексен т.б.), бұл мысалдардың ықшамдалу жағдайы түсіндіріліп, дыбыс түссе, қандай дыбыс, оның тү