Басқару нысаны – жоғарғы мемлекеттік билікті ұйымдастыру, оның жоғарғы және орталық органдардың ерекшеліктері, олардың құрылымы, құзіреті, ұйымдастырылу тәртібі, өкілеттілігінің деңгейі, халықпен өзара қатынасы және олардың оны қалыптастыруға қатысу дәрежесі.
Жоғарғы мемлекеттік билікті жүзеге асыру бір адаммен немесе сайланбалы алқалы органмен жүзеге асырылатындығына байланысты мемлекетті басқару монархия және республика деп ажыратылады. Жоғарғы мемлекеттік билікке мемлекет басшысы жатады (монарх не президент), заң шығару органы, үкімет.
Мемлекет басшысының жағдайына байланысты монархияға және республикаға бөледі. Монархия (грек тілінен — жалғыз билеуші) — басқару нысаны, өкімет түгелімен не жартылай жалғыз билеушінің қолына шоғырланады — монархтың (корольдің, патшаның, шахтың, императордың т.с.с).
Монархияның билігі өзінің түсінігі айтып тұрғандай, мемлекетті басқаратын адамның билігі оған әкесінің немесе басқа туысқандарының қолынан көшуі немесе тиюі. Сондықтан, оның билігі мұрагерлік билік. Монархия озбырлық жолмен де көшуі мүмкін, яғни соғыс арқылы. Монархияның көшуінің үшінші түрі де бар, монарх бірнеше ақсүйектердің тұқымдарынан сайланды. Монархтың бір қасиеті ол өзінің билігіне құдайдан басқа ешкімге жауапты емес, себебі ол мемлекеттің басшысы, оның атынан сот, заң, құқық қабылданады. Монархтың бірнеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттің міндеті.
Монархия бірнеше жүз жылдарға созылған уақытта, дүние жүзіндегі үстемдік құрған басқару нысаны болды. Арнайыланған нысанда, ол бүгінде сақталып дүние жүзіндегі елдердің үшінші бөлігіне тараған.
Монархияның өзі де екіге бөлінеді: Шексіз және Шектелген монархия болып. Осы тұрғыда монархияның екі түріне түсінік беріп өтейік.
Шексіз монархия — монархтың билігін басқа мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған биліктің бәрі соның қолында, бірақ оның да бірнеше түрі бар. Ең бірінші шексіз монархия — Шығыс диспотиясы. ондайда халықтың өкілеттік мекемелері болмайды және мемлекеттің егемендігін алып жүруші, жалғыз ғана монарх болады.
Монархиялардың көбі шектелген монархияға жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір адаммен немесе заңмен шектеледі.
Жапония мемлекетінде императордың билігін сегун деген әскери қызметкерлер шектеген болатын, бұл басқару нысан «сегунат» деп аталады. Жаңа кезендерде шектелген монархия Конституциялық монархия деп аталады. Оның екі түрі бар: дуалистік және парламенттік монархия. Бірақ тарихи процесс объективті түрінде парламента жеңіске жеткізді де, дуалистік монархия парламенттік монархияға айналды.
Парламенттік монархияда монархтың құқықтық жағдайы әлдеқайда шектелгенболады, монарх тағайындаған министрлер парламенттің сенімсіздік вотумына тәуелді болады және монарх заңда кқзделген жекеленген жағдайларда ғана парламентті тарата алады
Парламенттік монархияда монарх билігі заң шығарушылық процесте болсын, мемлекет басқару ісін жүзеге асыруда болсын шектеулі болады. Өйткені үкімет парламенттік жолмен құрылады, әрі өзінің қзметінде парламент алдында жауап береді. Ал,парламент үкіметке сенімсіздік вотумын білдірген жағдайда үкімет отставкаға кееді не болмаса парламент таратылады. Мұндай жағдайда үкімет кезектен тыс парламенттік сайлауды тағайындайды.
Парламенттік монархия бірінші Англияда құрылды. Даңқты революциядан кейін Құқықтуралы Билль деген конституциялық заңда осы мемлекеттік басқару нысаны пайда болды. Қазір Европа мемлекетінің көбі осыған жатады:Бельгия,Норвегия,Швеция,Дания. Бұл мемлекеттерде монарх-мемлекеттің басшысы.Ол парламенттің келісімінсіз көп мәселелерді шеш алмайды.Парламенттің төменгі палатасына көп орын алған саяси партия өзінің үкіметін құрады.Сол партия басшысы премьер-министр болып тағайындалады.Премьер-министр кабинетін өзі құрады,король тек келісім береді.Кабинет корольдің алдында емес,парламенттің алдында жауапты болады.Парламент корольдің мұқтажына ақша бөледі, оның жеке өміріне де қатысады.Бірақ көп мемлекеттер монархтың құқықтарын шектесе де,бұл ескілің немесе керек емес мемлекет элементі деп санамайды. Монарх-мемлекеттің көркі, тұрақтылығы, сәні,символы, ертеден келе жатқан әдеп-ғұрыптары.
