1. ¥сақ-түйек жымқыру, яғни болмашы мөлшерде жасалган, бөтеннің мүлкін урлау, алаяқтық, иемденіп алу немесе талан-таражга салу -
2. Бірнеше рет жасалган үсақ-түйек жымқыру -
Жаңа қылмыстық кодексте үхақ-түйек жымқыру үшін, қылмыстық жауаптылық көрсетілген. Қылмыстық кодекстің 187-бабында үхақ-түйек жымқыру, яғни болмашы мөлшерде жасалған, бөтеннің мүлкін ұрлау, алаяқтық, иемденіі? алу, немесе талан-таражға салу деп анықтама берілген.
Қылмыстың объектісі бөтеннің меншігін қорғайтын қоғамдық қатынастар.
Қылмыстың заты — бөтеннің мүлкі. Объективтік жағынан қылмыс белсенді эрекет арқылы, эртүрлі тэсілмен алаяқтықпен, иемденіп алу арқылы немесе талан-таражға салу жолымен жүзеге асырылады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыс субъектісі болып 16-ға толған, есі дұрыс, үхақ-түйек мүлікті жымқырған адам.
ҚК-тің 187-бабында көрсетілген болмашы мөлшерге - үйымға тиесілі мүлікті он айлық есептік көрсеткішпен аспайтын немесе жеке түлғаға тиесілі мүліктің екі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын құны жатады (ҚК-тің 3-бабының 10-тармақшасы).
188-бап. ¥рлық
1. Үрлық, яғни бөтеннің мүлкін жасырын жымңыру -
2. Мынадай:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) бірнеше рет;
3) тургын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайга, қоймаға не көлік құралына заңсыз кірумен;
4) ақпараттық жүйеге заңсыз кіру не ақпараттық-коммуникациялық желі бойынша берілетін ақпаратты өзгерту жолымен жасалган ұрлық -
3. Ірі мөлшерде жасалган ұрлық -
4. Мынадай:
1) қылмыстық топ жасаган;
2) мунай-газ ңубырынан;
3) аса ірі мөлшерде жасалган урлық -
¥рлық дегеніміз бөтен мүлікті жасырын алу, меншік иесінің еркінен тысқары жағдайда, заңсыз болып табылады.
Объективтік жағынан ұрлық бөтеннің мүлкін жасырын түрде алумен ұштасады.
Бөтен мүлікті жасырын алу екі түрлі - объективтік жэне субъективтік белгілер бойын-ша анықталады. Адамның ешкімге сездірмей, білдірмей эрекет істеуі арқылы мүлікті жа-сырын алуы - объективтік белгіге жатады. ¥рлық жасаған адамның мүлікті меншік иесі-не немесе өзге иеленушіге сездірмей, жасырын алудамын деген сезімі жэне осы тэсілмен оны жүзеге асыруды тікелей тілейтіндігі субъективтік белгіге, яғни кінэлінің бөтен мүлікті жасырын алуға байланысты іс-эрекетке деген психикалық көзқарасын білдіреді.
Осыған байланысты жэбірленуші үйде болмауы себепті оның пэтеріндегі затта-рын алу, жэбірленушіге сездірмей оның қалтасына түсу, мас адамның, ұйықтап жатқан адамның немесе өте жастығына, психикалық аурулығына, басқадай аурулық жағдайларына байланысты олардың заттарын алу үрлық болып табылады. Егер мүлдай реттерде жэбірленуші немесе басқа адам бү_л эрекеттерді көріп қалып, ол жағдайды кінэлі адам сезгенімен қылмысты іс-эрекетін одан эрі жалғастырса, онда оның эрекеті тонауға, ал қылмысты эрекетті кінэлі адам күш қолданумен немесе қолданбақшы болып жалғастырса, қарақшылыққа ауысып кетуі мүмкін.
Заңдылық құрылысына қарай үрлық материалдық қү_рамға жатады. Сондықтан да қылмыс қүрамының объективтік жағының белгісі — қьшмыстың қоғамға қауіпті зардабы - мүліктік залал келтіру болып табылады. Осыған байланысты кінэлінің бөтеннің мүлкін алуымен бірге, оған билік етуге нақты мүмкіндік алған уақыттан бастап кылмыстық қүқық бүзушылық аяқталған деп саналады. Мекеме, ұйым аумағынан немесе күзетілетін объек-тілерден мүлікті, затты жасырын алып шығу эрекеті ұрлық жасауға оқталғандық деп са-налады. Осындай тэсілмен үрланған заттарды күзетілетін объектілердің аумағынан алып кетуге қасақана көмектескен күзетшілер осы қылмысқа қатысушылар ретінде танылады. Егер адам ұрлывда дайындалу іс-эрекеттерін немесе үрлық істеуге тікелей бағытталған дайындалу эрекеттерін тоқтатса, не жасырын түрде алган ұрлық затын күзетілетін объ-ектіден, аумақтан шықпай түрып, осы қылмыстық қүқық бүзушылықты ақырына дейін жеткізу мүмкіндігі бола түрса да оны істеуден өз еркімен бас тартып, ұрланған затты қайтарса, онда кінэлінің әрекеті қылмыстық қүқық бүзушылық істеуден өз еркімен бас тарту деп танылып, ол қылмыстық құқық бүзушылық үшін жауаптылықтан босатылады (ҚК-тің 26-бабы).
¥рлық субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінэлі адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде заңсыз, тегін алу арқылы меншік иесіне немесе өзге иеленушіге материалдық залал келтіретінін біледі жэне сондай тэсілмен сол залалды келтіруді тілей-ді. Қылмыс пайдакүнемдік ниет жэне сондай мақсатпен жүзеге асырылады.
ҚК-тің 188-бабының 2, 3, 4-бөліктері бойынша 14-ке толған, ал осы баптың бірінші бөлігі бойынша 16-ға толған адамдар қылмыстық құқық бүзушылықтың субъектісі бо-лып танылады.
Қылмыстық заңда ұрлықтың ауырлататын жэне өте ауырлататын қүрамдары көрсетілген.
Олар мыналар:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
2) бірнеше рет;
3) тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайға, қоймаға не көлік құралына заңсыз кірумен;
4) ақпараттық жүзеге заңсыз кіру не ақпараттық-коммуникациялық желі бойынша берілетін ақпартты өзгерту жолымен жасалған (ҚК-тің 188-бабының 2-бөлігі).
Осы баптың 3-бөлігінде ірі мөлшерде жасалған ү_рлық үшін, ал баптың 4-бөлігінде:
1) қылмыстық топ жасаған;
2) мүнай-газ қү_бырынан;
3) аса ірі мөлшерде жасалған үрлық
Осы қылмысты бірлесіп жасау туралы күні бү_рын уағдаласқан екі немесе одан да көп адамдар катысса, ол адамдар тобы алдын ала үрлықты сөз байласып жасау, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған үрлық деп (31-баптың 1, 3-тармақтары) танылады.
Бірнеше рет жасалған үрлық. Қылмыстың бірнеше мэрте жасалуының түсінігі Қылмыстык кодекстің 12-бабында берілген. Бүрын істеген қылмысының аяқталғаны не-месе қылмысқа даярланғандығы, оқталғандығы я болмаса қылмысқа кез келген рөлді атқаруға бірлесіп қатысуы да қылмысты бірнеше мэрте істегендік деп танылады. Созыл-малы, жалғасқан қылмыстар бірнеше рет жасалған қылмыс деп саналмайды. Тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайларға, қоймаға заңсыз кірумен жасалған ү_рльщ.
Тұрғын жай дегеніміз адамдардың тұрақты немесе уақытша түруына арналған не-месе олардың демалуға, мүлікті сақтауға, адамдардың басқа да мүктаждықтарын өтеуге арналған (қойма, балкон, эйнектелген дэліз) құрылыстарды айтамыз. Адам тұруға арналмаған қүрылыстар тұрғын жай деп танылмайды) Мысалы: шаруашылық қоймалары, мал қамайтын сарай, погреб жэне т.б.). Қызметтік немесе өндірістік үй-жай дегеніміз адамдарды немесе материалдық игіліктерді уақытша немесе тұрақты орналастыруға арналған құрылыстар болып табылады. Бұған жататындар: зауыт, цех, ко-рабль, сақтық кассалары, мұражай, байланыс бөлімшесі, магазин, театр, оқу орындары, спорт қүрылыстары жэне т.б.
Қоймаға - тұрақты немесе уақытша материалдық игіліктерді сақтайтын, қоршалған немесе қоршалмаған күзетпен қамтамасыз етілген, сондай-ақ осы мақсатқа қызмет ететін арнаулы (сейф, вагон, кассалық аппараттар, контейнер) мүлай-газ қүбырына арнаулы зандарда көрсетілген осы нысанға жататын объектілер жатады.
Көлік құралдарына-кел келген өздігінен жүретін транспорттық көлік түрлері жатады.
Көрсетілген объектілерге заңсыз кіру деп түрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайға бөтеннің мүлкін жасырын ұрлау мақсатымен кіруді айтамыз. Бұл жерде бөтеннің мүлкін үрлау мақсаты көрсетілген объектілерге заңсыз кірудің итермелеуші күші болуы керек. Тұрғын, қызметтік немесе өндірістік үй-жайға, қоймаға көлік қүралдарына өзінің қызмет бабына немесе атқаратын жүмысына, сол объектілерге яки біржолғы кіруге занды негізі болуына байланысты кіріп, ұрлық жасау заңсыз кіру ретінде саналмайды.
¥рлықтың аса ауырлататын түрі үйымдасқан топпен жасалған ұрлық болып табыла-ды.
Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын біріккен адамдардың түрақгы тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған ү_рлық деп танылады (ҚК-тің 31-бабының 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы» 2003 жылғы 11 шілдедегі №8 норма-тивтік қаулысында «Үйымдасқан қылмыстық топқа бірнеше қылмыс жасамақшы ой-мен алдын ала біріккен екі немесе одан да көп адамнан түратын тұрақты топ жатады1, сонымен бірге олар қылмыс істеуге жоғарғы деңгейдегі ұйымшылдығымен, мұьдаят дайындығымен, қатысушылардың өзара рөлдерден бөлісуімен айрықшаланады» деп көрсетілген. Ұйымдасқан топ болып ү_рлық жасағандардың эрекеті топқа кіргендердің атқарған рөлдеріне қарамастан, қылмыстың қоса орындаушылары болып таны-лып, олардың әрекеті Қылмыстық кодекстің 31-бабына сілтеме жасалмастан, тікелей Қылмыстық кодекстің 188-бабы 2-тармағының «1» тармақшасымен сараланады.
Ұрлықтың аса ауырлататын тағы бір түрі - ірі мөлшердегі ү_рлық болып табылады. Ірі мөлшердегі үрлықтың түсінігі Қылмыстық кодекстің 3-бабына арнайы берілген. Осыған орай осы 6-тараудың баптарындағы ірі мөлшер немесе ірі залал деп қылмыс жасалу сәтіне Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түсетін мүліктің қү_ны мен залалдың мөлшері танылады (ҚК-тің 3-бабының 38-тармақшасы).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 8 шілдедегі №8 норма-тивтік қаулысына жэне Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы 2003 жылғы 11-шілдедегі №8 қаулысына өзгеріс енгізу туралы №14 нор-мативтік қаулыларына сэйкес қылмыс заты болған мүліктің құны, иесінің оны қандай жағдайда сатып алғандығы ескеріліп, қылмыс жасаған сэттегі мемлекеттік бөлшек, нарықтық немесе комиссияльщ бағамен анықталуы тиіс. Бағалы болмаған жағдайда мүліктің қу_ны сарапшы жасаған қорытынды негізінде анықталады. ¥рлықтан келген зиянның орнын толтыру кезіндегі оның мөлшері сот шешім қабылдаған сэттегі бағамен анықталады»1.
Жиынтығында ірі мөлшерді құрайтын бірнеше рет жасалган ұрлық Қылмыстық кодекстің 188-бабы 3-бөлігі бойынша сараланады.
1) қылмыстык топ жасаған;
2) мұнай-газ құбырынан;
3) аса ірі мөлшерде жасалған ұрлық - Қылмыстық кодекстің 188-бабының 4-бөлігіне сэйкес осы қылмыс құрамының аса ауырлататын түрі болып табылады. Қылмыстық топтың түсінігі ҚК-тің 3-бабының 24-тармақшасында көрсетілген аса ірі мөлшердегі халыққа айылқ есептік көрсеткіштен екі мың есе асатын мүлік қүлы немесе залал мөлшері жатады. (ҚК-тің 3-бабының 3-тармақшасы). Мү_най-газ құбырының түсінігі мұнай туралы арнайы занда белгіленген пайдалануға берілген мүдай, газ жүргізілетін құбырлар.
190-бап. Алаяқтық
1. Алаяқтық, ягни бөтеннің мүлкін жымқыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайда-лану жолымен бөтен мулікке құқықты иемдену -
2. Мынадай:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) бірнеше рет;
3) адам өзінің қызмет бабын пайдалана отырып;
4) ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолымен;
5) мемлекеттік сатып алу саласында жасалган алаяқтың-
3. Мынадап:
1) ірі мөлшерде;
2) мемлекеттік функцияларды орындауга уәкілеттік берілген адам не оган теңестірілген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаган алаяқтық, егер ол өзінің қызмет бабын пайдалануымен уштасса;
3) екі немесе одан да көп адамға ңатысты жасалган алаяқтық -
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды:
1) қылмыстық топ жасаса;
2) аса ірі мөлшерде жасалса, -
Нарықтық экономика жағдайына жэне кэсіпкерлік қызметтің кең өрістеуіне байла-нысты талан-тараждың ең көп тараған нысаны алаяқтық болып табылады.
Қылмыстық заңда «Алаяқтық, яғни бөтеннің мүлкін жымқыру немесе алдау немесе сенімді теріс пайдалану жолымен бөтен мүлікке күқықты иемдену» — деп көрсетілген (ҚК-тің 177-бабы).
Алаяқтың заты бөтеннің мүлкі немесе бөтен мүлікке қүдық алу болып табылады.
Объективтік жағынан алаяқтық бөтен мүлікті жымқыруға салу немесе бөтен мүлікке құқықты алу заңда көрсетілген екі тэсіл арқылы: алдау немесе сенімге қиянат жасаумен жүзеге асырылады. Осы қылмыстық құқық бүзушылықты жасағанда жэбірленуші мүлікті қылмыскерге оған сеніп өз қолымен тапсырады. Алданып немесе сеніп қалған меншік иесі немесе өзге де заңды иеленуші қылмыскерге мүлкін немесе мүлкіне құқықты өз еркімен тапсырады.
Алаяқтық жолмен алдау дегеніміз шындыққа жатпайтын фактілерді көрінеу бұрмалап, жалған хабар беру, мэлімдеме жасау, жалған құжаттар көрсету арқылы өзін қүдық қорғау органының қызметкері етіп көрсету, эр түрлі келісімдер бойынша бұйымның, заттың саны, сапасы, бағасы жөнінде көрінеу шатастыру, жалған сенім хаттар көрсетіп, басқа біреуге тиесілі қаражатты немесе мүлікке құқықты алу, осындай эдіспен біреудің үйін, көлігін жэне басқа мүлкін сатып, айырбастап жіберу, т.б. болып табылады. Мүлдай реттер-де жасаған құжаттарды пайдалану алдаудың бір тәсілі болып табылғандықтан кінэлінің іс-эрекеті Қылмыстық кодекстің 385-бабымен қосымша саралануға жатпайды. Алаяқгың жалған құжаттарды пайдалануы көп реттерде заңсыз зейнетақыны, жэрдемақыны, басқа да төлемдерді алуда жиі пайдаланылады. Кінэлі адам осы қүжаттарды пайдала-ну арқылы алаяқтықпен алдауда өзінің жасы, денсаулық жағдайы, еңбек стажы, орташа айлық, жылдық табысы туралы жалған мэліметтер енгізеді. Мұндай реттерде жалған құжаттарды кінэлінің өзі жасаса, онда оның эрекеті қосымша Қылмыстық кодекстің 385-бабымен саралануға жатады.
Алаяқтықтың екінші бір тэсілі - сенімге қиянат жасау болып табылады. Сенімге қиянат жасау деп кінэлі адамның меншік иесімен немесе мүліктің өзге де заңцы иеленушісімен пайда болған эр түрлі сенімге негіз боларлык қатынастарды пайдалану арқылы олардың мүлкін заңсыз иеленуі немесе иеленуге құқық алуы болып табылады. Мысалы, кінэлі адамның эр түрлі азаматтық-қү_қықтық келісімдерді пайдалануы: тұрмыстық прокат шар-ты, сауда-сатгыққа қарыз берушілер, белгілі бір жү_мысты істеуге, бағып-қағуға міндет-темелік шарттар болып табылады. Осындай сенімге ие болу арқылы олар жэбірленушіге қарсы алаяқтық эрекетгер істейді.
Алаяқтың құрамы - материалдық. Оның субъективтік жағының міндетті белгілерінің бірі қылмыстың зардабы - меншік иесіне мүліктік залал келтіру болып табылады. Бұл қылмыстық құқық бұзушылық кінэлі адамның иелігіне мүліктің заңсыз өтуіне байла-нысты немесе кінәлінің жэбірленушінің мүлкіне заңсыз құқық алған уақытынан бастап аяқталған деп сараланады.
Субъективтік жағынан алаяқтық тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі жэне қылмыстық қүқық бүзушылық пайдакүнемдік ниет жэне мақсатпен орындалады. Бұл ьфілмыстың субъектісі де ұрлық субъектісімен (188-бап) бірдей:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
2) бірнеше рет;
3) қызмет бабын пайдаланып;
4) ақпараттық жүйені пайдаланушыны алдау немесе сенімін теріс пайдалану жолы-мен;
5) мемлекеттік сатып алу саласында жасалған алаяқтык - осы қылмыстың ауырлата-тын түрі болып табылады.
1) ірі мөлшерде;
2) мемлекеттік функцияларды орындауға уэкілеттік берілген адам не оған теңестірілген адам не лауазымды адам не жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адам жасаған алаяқтық, егер ол өзінің қызмет бабын пайдалануымен ұштасса;
3) екі немесе одан да көп адамға қатысты жасалған алаяқтық - алаяқтықтың аса ауыр-лататын түрі болып табылады.
Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды:
1) қылмыстық топ жасаса;
2) аса ірі мөлшерде жасалса, — алаяқтыктың ерекше ауырлататын түрлеріне жатады (ҚК-тің 190-бабы, 4-бөлігі).
Қылмыстық кодекстің 190-бабы 2-тармағының «1» жэне «2» тармақшаларының мазмұны ұрлықтың (18 8-бабы) ауырлататын түрінде көрсетілген осыған ұқсас ұғымдармен бірдей, қызмет бабын пайдаланып жасалған алаяқтық деп (188-бабы 3-тармағының «2» тармақшасы) мемлекеттік қызметтің немесе коммерциялық, өзге де ұйымдардың басқару функциясын атқарған адамдардың қызмет бабын теріс пайдаланып, бөтеннің мүлкін ал-дау немесе сенімге қиянат, жасау жолымен иеленуі немесе соған иелік етуге құқық алуы болып табылады.
Алаяқтықтың ерекше ауырлататын түрлері де (ҚК-тің 190-бабының 1-тармағы) ұрлықтың аса ауырлататын түрлерімен (188-баптың 4-тармағы) бірдей, мазмұны да уқсас.
