Адамның тіршілік ету факторларын қолдаушы табиғи ресурстар

Лекцияның мақсаты -Табиғи қорлар туралы білімді қалыптастыру.

Түйінді сөздер - табиғи қорлар, тұрақты даму, қоғам, табиғат, қоршаған ортаны қорғау, табиғатты тиімді пайдалану, қалдықсыз технология, қазба байлақтар.

Негізгі сүрацтар және қысқаша мазмұны,

1. Табиғи қорлардың сипаттамасы, оларды жүйелеу.

2. Табиғатты тиімді пайдалану, қалдықсыз технологиялар.

3. Биологиялық ресурстар және азық-түлік қауіпсіздігі

4. Энергияныңэкологиялық таза түрлері

Табиғиқорлардыңжіктелуі. Табиғиқорларадамзатқоғамыныңтіршілігініңнегізі. Оларадамныңеңбегінсізпайдаболған. Бұғанжататындар су, топырақ, өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер, қазбабайлықтар, космостықресурстар (күнэнергиясы). Қазбабайлықтардыңішіндеэнергетикалық (көмір, мұнай, газ, ыстықсланцтар) жәнепайдаланатынжәнеөндірілетінминералдықресурстар (әртүрлірудалардыбайыту. Еңжиіқолданылатынжіктелуресурстардыңсарқылужылдамдығынабайланысты. Олбойыншатабиғиқорларсарқылатынжәнесарқылмайтындепбөлінеді.

Сарқылатынқорларғажақынкезеңденемесеболашақтақорыныңсарқылуқауіпі бар заттаржатады. Сарқылатынқорларқалпына келетін, қалпына келмейтінжәнесалыстырмалы қалпына келетінтүрлергебөлінеді. Қалпынакелетінресурсар - биосфераныңтірікомпоненті, кейбірминералдыресурстар (мыс. көлде, теңіздетұнғантұздар). Салыстырмалықалпынакелетінресурстарғатопырақжатады. Егердетопырақтыдұрыстаппайдаланып, жақсартушараларынқолданса,оныңқұнарлылығыжойылмайды. Қалпынакелетінқорлардыпайдаланутемпіолардықалпынакелтірутемпіменбірдей болу қажет. Басқажағдайдақалпынакелетінқорларқалпынакелмейтінтүргеайналыпкетуімүмкін. Қалпынакелмейтінқорлар - Жерқоймасыныңбайлықтары. Ол - ерекшетабиғижағдайлардақалыптасқан тау-кенқорларыжәнемиллиондағанжылдарішіндеқалыптасыпөліорганикалықзаттардантұратынкөмір, мұнай, табиғи газ сияқтықазбабайлықтар.

Сарқылмайтынқорларғашексізұзақуақытпайдалануғаболатынресурстаржатады. Сарқылмайтынтабиғиқорларғажататынкосмостық, климаттық, су ресурстары. Космостықресурстар - күнрадияциясыжәнетеңізтолқындарыныңжағағашығыпкеріқайтуы. КүнрадиациясыныңЖербетінетүсуіатмосфераныңжағдайынажәнеоныңластанудеңгейінебайланысты. Климаттықресурстар - атмосфералықауа, атомсфералықжауын-шашын, жел, Су ресурстары - олтүгелбүкілЖердіңсуы. Ғаламдықмасштабтабұлсарқылмайтын ресурс, бірақжергіліктікөлемдесарқылатынболуымүмкін. (мыс.Аралтеңізі)

Адамзатөзініңалғашқыкүндерінентабиғаттыаямайпайдаланды. Ал қазіргікезеңдеолақылғасимасшектенасыпкетті. Қолакезеңіненбастападамзатқазбабайлықтардықазып ала бастады. 18 ғасырғадейінадамзат 30 химиялықэлементтердіқолданса, 20 ғасырдыңбасында - 50 элементті, ал қазір Менделеев кестесінің 100-ден астамэлементінпайдаланады. Қазбабайлықтарғақажеттілікұлғаюда, олдемографиялықөсуқарқынынабайланысты. 20 ғасырдың 50-ші жылдарынанбастап, дамығанмемлекеттерминералдықзаттаршығыныбүкіләлемніңбарлықсоғысалдындағыжылдардапайдаланғанмөлшерденартық. Соңғы 30 жылдақазбабайлықтардыңалынғаныадамзаттыңбүкілтарихындаалынғанбайлыққатең. Қазақстанәлемдеқазбабайлықтарқорыбойыншаалдыңғықатарда. Қорғасын, мырыш, хром, күміс, вольфрам, висмут, ванадий жәнет.б. түстіметалдарбойыншаКазақстанбұрынғаОдақтабіріншіорыналады, ал жез, асбест, темір, көмір, мұнайбойыншабүкіләлемдебіріншіорындарда. Осы минералдықорлардықазыпалужәнеөңдеукездеріндеқоршағанортағазиянтигізіледі. Мырыш, жез, қорғасын, никель, мышьяк, молибден, селен, сурьма, кадмий, сынап, вольфрам сияқтыэлементтерқоршағанортаныластауд. Көптегенмамандардыңайтуыншабұлэлементтердіңжалпытоксикалықәсерірадиоактивтіжәнеорганикалықластаушызаттардыңулыәсеріненартық. Бұлэлементтерқоршағанортадажиналыпқоректіктізбекарқылыадаморганизмінетүсіп, адамныңденсаулығынақауіптөндіреді. Олар тек физиологиялыққанаемесгендікдеңгейде (мутагендік) әсеретеді.

Осылардыңсалдарынанжербетіндекөптегенжануарларжәнеөсімдіктертүрлеріазайыпбарады. Жердіңбұлбиологиялыққорларыадамтіршілігініңбиологиялықнегізінқалайды. Биологиялықресурстар сан жағынанқалпынакеледі (көбею), ал сапалықжағынанқалпынакелмейді, себебіжойылғантүрнемесеэкожүйеқайтыпкелмейді.

Биологиялықресурстарғагенетикалыққорлар да жатады. Генетикалыққорлар - ұрпақтанұрпаққатаралатынтіріорганизмдердіңгенетикалықинформациясы. Генетикалықресурстыңжойылуыөтеқауіпті, себебіжойылыпкеткентүрдібарлықоныңгенетикалықкешеніменқалпынакелтірумүмкінемес.

Табиғаттытиімдіпайдалану. Табиғатқорларынсақтайтын, табиғаттықорғайтыншаралардыңмақсаты - адамзаттыңөмірініңәлеуметтікдеңгейінжоғарыкөтеру, өмірсүретінортаныжақсарту. Табиғаттыпайдалануекімақсаттыкөздейді. Біржағынантабиғаттысақтау, ал екіншіжағынанхалықтыңәлеуметтікжағдайынжақсартудыкөздейді. Табиғаттытиімдіпайдалануөндірістежәнеауылшаруашылықтатабиғиқорлардысақтайтынтехнологияларғакөшудіталапетеді: 1) алынғантабиғиқорлардытолықпайдалану (мысалымұнайөндірісінде 45 пайызмұнай; 36 пайызкөмір, көпрудалар, қазбабайлықтартөгіліптасталады, шашылады, т.б.); 2) өндірісқалдықтарынқайтаданпайдалану; 3) таза энергиянықолдану (жел, күн, т.б.); 4) таза фильтрлерорнату, зияндышығымдардышектетіп, олардышектеушімөлшерденартыпкетпеуі. Ал еңнегізгісіқалдықсызтехнологиялардықолдану. Табиғиқорларэкологиялықкомпоненттерібірі- біріменбайланыстыэкожүйеніңқұрамынакіретінінестеншығармаукерек. Табиғиқорлардыңжағдайыбүкілэкожүйегеәсеретеді. Мысалысуармалыегіншіліктіқолдану су қоймаларында су ресурстарыназайтып, балықшаруашылығына, гидроэнергетикағаәсерінтигізеді. Суаружерастысулардыңдеңгейін, топырақмикроорганизмдерініңтүрлікқұрамынөзгертеді. Сондықтан да қандай да біртабиғиқорлынпайдаланғанда, оныңжалпыэкожүйеге, соныңішіндетабиғиқорларғакелетінәсерінескергенқажет.

1. Табигикорлардеген не?

2. Табигикорлардыжүйелеупринциптері неге негізделген?

3. Калпынакелетін жене калпынакелмейтінтабигикорларга не жатады?

4. Табигикорлардыаадамүшінмааыздылыгыкандай?

5. Табигикорларынтиімдіпайдалану.

Ұсынылғанәдебиеттер:

1. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М., “ФАИР” - ПРЕСС” 2003

2. Колумбаева С.Ж., Білдебаева Р.М. Жалпы экология. Алматы, “Қазақуниверситеті”, 2005

3. Бигалиев А.Б., Xалилов М.Ф., Шарипова М.А. Основы общей экологии

. Алматы, “Қазақуниверситеті”, 2007