Тақырып. Жаңа дәуір және Ағартушылық философиясы

Жаңа дәуір философиясы белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, саяси-қоғамдық қатынастардың жемісі болатын Өйткені, Батыс Еуропада капиталистік құрылыстың пайда болуы орта ғасырлық діни идеологияға қарсы күресті үдете түсті. Тауарлы-ақшалы шаруашылықтың дамуы ортағасырлардағы тұйық қоғамның жемісі болған барлық әлеуметтік, саяси-идеологиялық қатынастарды талқандауға әкеліп соқты. Жаңа заман, яғни капитализм дәуірі құлдық пен феодалдық-өндірістік қатынастардың формаларын түбірінен жаңартып, қайтадан заттық-тауарлық қатынастарды қалпына келтірді. Адам ендігі жерде сатып алатын, сатылатын тауарларға бағынышты болды. Оны өлтіруге, сатуға және сатып алуға болмайды. Бірақ, адамның жұмысшы күші сатылады, өйткені, ол қосымша құн тудырады. Бүкіл байлық — капитал осы процесс арқылы дүниеге келеді.

Философияның ендігі мәселесі капиталистік өндіріс нарық тудырған, бірте-бірте өндіргіш күшке айнала бастаған жаңа типтегі ғылым және оның жаңа әдісі туралы болды. Философия сонымен қатар жаңа дүниетаным жаңа көзқарасты дүниеге әкелді. Жаңа философия қалыптасты.

Жаңа көзқарас әлемді біртұтас дүние ретінде тануға, дүниенің барлық салаларын жан-жақты қамтуға әрекет етті. Табиғатты толық тануға ұмтылған бұл көзқарас, бір жағынан, жаңа заман ойшылдарының діни-мистикалық қапастан шыққаннан кейінгі еркіндік аңсаған армандарының орындалуы еді. Дүние кең байтақ, ұшы-қиыры жоқ, оны танитын, оның сырын ашатын табиғаттың нәрестесі (құдайдың жаратқан құлы емес) — адам. Ол бүкіл дүниені тануға және игеруге ұмтылды.

Адам орта ғасырлық, қаратүнек қараңғылықтан, шырмаудан босанып шығысымен ендігі жерде тек өзіне ғана сенді. Ол өзінің еркіндігін және күшін танып, өз ісін қызметінен әділеттілік пен зерделілікті көрді.

Таным теориясында бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт пайда болды. Олар сырт қарағанда ойлау процесіндегі ой-пікір, пайым мен зердеден келіп шықты. Олардың бірі эмпирикалық (эмпирия - латын тілінде тәжірибе), ал екінші рационалистік (рацио - латын тілінде ақыл, зерде) болып бөлінді. Бұлар кейін келе-келе бір-бірімен қарама-қарсы бағытқа айналды. Таным теориясындағы бел екі бағыт философия тарихындағы, таным процесіндегі көптеген қайшылықтардың бетін ашты. Ал метафизикалық, механикалық әдіс таным теориясындағы осы екі ағымның диалектикалық байланысын анықтаудың орнына, оларды бір-бірінен алшақтатып жіберді. Бұл әдіс ақыл мен зердені табиғаттың, тіпті, құдайдың тудырған жемісі ретінде қарастырды.

Айталық, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон «Жаңа Органон» атты шығармасында табиғатты өзінің зерттеу нысаны етіп ала отырып, одан алынған білімнің қандай әдіспен, қалай пайда болғанына назар аударады. Сөйтіп, ол философия мен ғылымда эмпирикалық және индуктивтік әдістердің негізін қалаушы болды. Бірақ, оның әдісінің бәрі тәжірибемен тығыз байланысты болып, кең көлемді теорияның тууына жол аша алмады. Мұндай тар өрістілік Бэкон сияқты философқа танымның әлеуметтік негізін ашып, адамның табиғатын түсінуіне мүмкіндік бермеді.

Ол табиғатты байлықтың көзі деп қарай отырып, оның негізгі мәнін, адамға қатысты жақтарын аша алмады. Сондай-ақ, ұлы философтың ғылыми жаңалықтарымен бірге, негізгі кемшілігі қоғамды, ондағы қатынастарды түсінуде де айқын көрінді. Ол орта ғасырдағы ақылдың адасушылығын тамаша көркем тілмен суреттеп бере отырып, оның мәнін терең түсіндіре алмады. Сондықтан да біз ағылшынның ұлы ғалымы, әрі философы Ф.Бэконның жаратылыстану саласындағы ғылыми еңбегін зор бағалай отырып, оған тән тар өрістілік оның ғылыми әдісінде, әсіресе пайымның шеңберінен толық шыға алмағандығында жатыр дер едік.

Ф. Бэкон "ғылым - күш" деп есептеген. Өз философиясында ол ғылымның классификациясын ұсынған.

Ф. Бэкон білім арқылы табиғатты игеруді танымның жоғары міндеті деп біледі. Білім - күш, алайда, тек ақиқат болған жағдайда ғана ол күшке айналады. Сондықтан Ф.Бэкон тәжірбиенің екі түрін көрсетеді: жеміс беруші және жарық беруші. Мақсаты адамға тікелей пайда әкелетін тәжірбиелерді "жемісті", ал мақсаты адамға тікелей пайда әкелу емес, құбылыстардың және заттардың қасиеттерін тану болып табылатын тәжірбиелер "жарық беруші".

Ф. Бэконның пайымдауынша, ескі әдіс өлмейді, ол адамдардың саласында идолдар, нанымдар түрінде жатталынып қалады. Ол 4 түрлі нанымды бөліп көрсетеді: тектік идолы, үңгір идолы, алаң идолы, театр идолы.

"Тектік идолы" - барлық адамдарға тән, табиғаттың адамға арнаған, табиғат жайлы өз қасиет-қадіріне сәйкес ойлайды. Осыдан келіп табиғат туралы телеологиялық қателер, яғни, олар әртүрлі тілектер мен ынтықтықтың әсері мен адами сезімдердің жетілмеуінен келіп шығады. Ф. Бэкон: "Олардың негізі адамның өз табиғатында, адамның тегінде", - деп жазады. "Адамның сезімі - заттардың өлшемі дегеніміз бекер. Заттардың бейнесін өзгертіп көрсететін қисық айна тәрізді адам ақылы жайында да осыны айтуға болады".

"Үңгір идолы" - адам баласының субъективтік таным-түсінігіне орай қалыптасатын қателіктер. "Олар жеке адамның адасуының негізінде өрбиді. Біздің әрқайсымыздың Платон суреттегендей өз үңгіріміз бар. Ол табиғаттың жарық нұрына кедергі болады, жарықты бүлдіріп көрсетеді".

"Алаң идолы" адамдардың арасында сөз арқылы пайда болады. "Бұлар адамдардың өзара байланыстылығынан және қауымдастығынан келіп шығады: адамзат сөз арқылы топтасады. Сондықтан сөздердің жаман әрі ыңғайсыз орналастырылуы ақылды таңқаларлық жағдайда ақылды жаулап алады. Сөз ақылды тікелей зорлайды, сөйтіп барлығына бөгет жасайды да адамдарды шексіз бос сөзді дауласуға жетелейді".

"Театр идолы" - ғылымда сұрыпталмаған, теріс пікірлер арқылы туындайтын кедергілер. "Олар адамдарға философияның түрлі догматтарынан, сонымен бірге, теріс заңдар мен дәлелдемелерден келіп орнықты.

Қаншама философиялық жүйе жасалынса, соншама комедиялар қойылды, олар ойдан шығарылған жасанды әлемді көрсетеді" [20].

Ф. Бэкон онтология мен гносеология мәселелерінен бойын аулақтатпайды. Оның онтологиясы материалистік дүниетаным сипатын иелене бастайды. Болмыс - табиғат материалдық бастау Бэконда оның алдындағы философтарға қарағанда тек механикалық сипатта қалып қоймауымен ерекшеленеді.

Басты әдіс ретінде талдауды, индукцияны, экспериментті ұсынады. Ф. Бэкон тұңғыш рет ғылым негізі ретінде жаңа эмпирикалық білімнің қажеттілігін атап көрсетеді. Сондықтан да Ф. Бэкон еуропалық эмпиризмнің туын көтеруші, оны XVII ғ. ағылшын философтары қостады.

Дж. Локк (1632-1704) XVII ғасырда Англияда болған саяси-әлеуметтік өзгерістер ғылым мен техника саласында да, сондай-ақ, ойлау процесінің дамуында да көптеген жаңалықтар әкелді. Бұл жаңалықтар, әсіресе, 1688 жылғы Англиядағы қала буржуазиясы мен ауылшаруашылық аристократиясының өзара ымыраға келуімен тығыз байланысты еді. Осындай ірі төңкерістер мен өзгерістерді басынан кешірген ұлы философ Локк өз қоғамындағы қайшылықтардың шиеленісе түскенін шығармаларында айқын көрсетіп берді.

Оның «Адам ақыл-ойының тәжірибесі туралы» деген еңбегінде философия тарихында бірінші рет таным теориясының жүйеге келген негізі көрсетілді. Адамның ақылы, зердесі - зерттеудің негізгі нысаны. Сондықтан ақылдың мүмкіндігін, оның қабілетін зерттей отырып, оны қалай пайдалану керектігін білуіміз қажет. Білім қандай жолмен пайда болады? Ақыл білімге қалай келді? Локк осы мәселелерді шешуде жалаң рационалистік көзқарасқа сүйенген Декарттың дүниетанымын қатты сынға алды. Ол ең алдымен Декарттың білім «туа пайда болады» деген идеясын сынай отырып, сезімде жоқ нәрсе ақылда да болуы мүмкін емес деп, эмпирикалық таным әдісін ұсынады. Адамның жаны ақ қағаздай тап-таза, оған белгі түсіріп, жазу жазатын сыртқы дүние. Ал сыртқы дүние сезім мүшелеріміз арқылы бізге әсер етіп, білім береді. Білімнің негізі тәжірибеде жатыр. Мұндай көзқарас сонау Бэконның философиясынан басталатын белгілі бір эмпирикалық бағыттың сара жолы болатын.

Локк материалистік сенсуализмнің принципін негіздеді. Оның басты тезисі: алдын ала түйсікте болмаған нәрсе ақыл-ойда болмайды. Түйсіктер сыртқы дүниедегі заттардың біздің сезім мүшелерімізге әсер етуінен туындайды. Дж.Локк сапаны алғашқылық және соңғылық деп екіге бөлді. Кейін бұл субъективтік идеализмге негіз болды. Метафизикалық тәсілді жасауда Локк көрнекті роль атқарды. Сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстарды тәжірибе жүзінде танып-білу үшін оларды жеке-дара, байланыссыз қарастыру қажет деді.

Жаратылыстану саласындағы ғылыми жаңалықтар мен қоғам өміріндегі ұлы өзгерістердің орталығына айналып, жаңа қоғамның барынша дамып, өркендеуіне жол ашқан Англия елінің Т. Гоббс сияқты ойшылы дүниеге келді. Оның философиясы өзіне дейінгі өмір сүрген атақты ойшыл Т. Гоббстың саяси-әлеуметтік, қоғамдық көзқарасын айқын бейнелейтін шығарма – «Левиафан». Бұл шығарма қоғамның пайда болуын, оның даму жолдарын жан-жақты талдауға әрекет жасайды. Ұлы ойшыл қоғамды екі дәуірге бөледі. Алғашқы дәуір табиғи деп аталады. Мұндағы адамдардың барлығы тең қүқылы, олар барлығына, яғни заттарға толық иелік етеді. Бірақ, бұл тең құқылық адамдардың арасындағы өзара қақтығысқа, соғысқа, бірін-бірі қырып-жоюға, сөйтіп адамзаттың жер бетінен кұрып кетуіне әкеліп соғатын еді. Осыған байланысты «адам адамға қасқыр» принципі шықты. Сондықтан адамдар өзара келісе отырып, «мынау менікі, мынау сенікі» деген құқықтық қатынастарды тудырады. Мұның өзі әркімнің жеке меншігінің пайда болуына әкелді. Ал жеке меншікті қорғау керек. Ол үшін белгілі бір күш, әкімшілік орын, яғни мемлекет қажет. Ендігі жерде адам баласы екінші дәуірге аяқ басты, яғни бұлардың шығуы қоғамның тууына әкеліп соқты. Сөйтіп, Гоббстың ойынша, қоғамның шығуы заңды түрде жеке меншік пен мемлекеттің тууына әкеліп соғады. Олай болса, жеке меншік, мемлекет әрі заңды, әрі қажетті, әрі объективті, әрі қасиетті. Ендеше, заңды түрде пайда болған бұл процеске қарсы шығуға болмайды. Осыған орай, «қоғамдық келісім» теориясы орнайды.

Рене Декарт француздың атақты ғалымы, әрі философы. Оның философиясы зерделі ойдың негізінде дүниені екі субстанциядан (латын тілінде - негіз деген мағынада), яғни материалдық және рухани негіздерден тұрады деп есептеді. Бұл екі субстанцияның мәнісі-басқа заттың бар болуынан тәуелсіз өмір сүріп тұрған зат бір-біріне бағынышты емес, бір-бірінен келіп шықпайды. Айталық, материалдық субстанция рухтан немесе санадан пайда болмайды. Сондай-ақ, идеалдық субстанция да алғашқы болып саналады, ол да өз алдына тәуелсіз, дербес. Бұл екеуінің өзіне тән ажырамас қасиеттері, атрибуттары бар. Материалдық субстанцияның атрибуты - тұрақ немесе өріс, ал идеалдық субстанцияның атрибуты - ойлау.

Философиямен айналысқан Декарт математикалық принциптер сияқты философияны да абсолюттік негізде тудыру керек деп санады. Сондықтан да ол философияның негізгі бір тапжылмайтын, нақты принцип арқылы дамытуды көздеді. Философия тарихында әйгілі болған бұл принцип «күмәндану» деп аталады. Ұлы философ өзінің күмәндану принципін былай деп негіздеді: «Егер мен күмәндансам, онда менің ойлай алатыным сөзсіз. Егер мен ойлайтын болсам, онда менің өмір сүргенім».

Бұл принциптің маңызы, ең алдымен, орта ғасырлық схоластикалық, қатып-семіп қалған ұғымдарға қарсы соққы берді. Сөйтіп, Декарттың күмәндану принципі ғылым мен философияның ескі көзқарастардан арылып, жаңалыққа бой ұруына мүмкіндік туғызды. Өз принципі арқылы Декарт ғасырлар бойы өзгермейді деп келген қиюы қашқан қағидаларды теріске шығарды.

Р. Декарт есімі рефлекс түсінігіне кіріспемен байланысты. Рухани түсінігі бойынша ол діни көзқарасты ұстанды. Оның Құдайы - әлемді жаратушы. Ол табиғаттан кеңістікті, ал Құдайдан - ойлау атрибутын мойындайды. Көріп отырғанымыздай Р. Декарт екі субстанцияны, әрқайсысы бір атрибуттан тұратынын мойындайды.

Декартың философиясы қайда толық көрсетілген? Құдайды білуде. Философия арнайы дуалистіқ сипатамада философияның негізі соған арналған. Бұл, әрине, күмән келтіреді, мұның астарында шындық жатыр. Р. Декарт көңіл аударғаны субъектінің санасы, адамның ішкі дүниесі. Р. Декарт Августиннен кейінгі екінші философ, оның көңіл аударғаны, сана бай жасырын дүние, оны тани білу керек. Осыдан кейін бір топ ойшылдар психиканы алды. Декарттың рөлін философия саласында М.В. Ломоносов: "картезийдің жаңа философтарының бірегейі - ғылым мен философияға еркіндік жолын ашты" деп жақсы айтқан. Картезиандық, декарттық философиялық ілімінде Р. Декарттың шәкірті Б. Спиноза да орын алады. Голландық философ Б. Спиноза (1632-1677 жж.) материалистік монизмнің бастамасын ашты. Оның басты шығармалары - "Этика", "Саяси-құдайлық трактат", "Декарт философиясының принциптері" т.б. Б. Спиноза Декарттың шәкірті болғанымен, өзінің ұстазына қарсы шықты. "Мен философ ретінде бастапқы көрініспен ғана кейбір тұжырымдар жасап, өз-өзіне ғана дәлелді дүниелерді шындық деп қабылдап, тар түсінікте ғана кесіп-пішіп айта алмаймын. Бұл негізінен схолостиктерге тән. Мен одан жан мен тәннің қосылысы жайлы сыңай бола ма, - деп сұраймын. Ойлау кезінде, белгісіз бір санмен тығыз байланыста болғандығы жайлы ашық түрде нақты қатысы қандай деп сұраймын. Маған қажеттісі, негізінен ол осы байланысты жақын тұрған себептермен түсіндіріп бергендігі еді. Алайда, Декарт жанды денеден тым алыс қойғандығы соншалық, бұл байланысқа қатысты да ешқандай бір себеп таба алмады және жанға қатысты да. Сондықтан да ол жаратылыс себептеріне оралып, құдайға қайтуына тура келді".

Б. Спиноза бір ғана субстанция, табиғат немесе Құдайды мойындайды. Ол Құдайды табиғатпен алмастырды. Бұл пантеисті қалып көзқараста. Пантеизм қайта өрлеу дәуірінде жаңғырды. Табиғатқа немесе құдайға екі негізгі атрибут тән - өмір тарту және ойлау бар. Қазіргі таңда "субстанция жайлы түсінік әлемнің негізінде не жатыр деген сұраққа филососфияның жауап беруге тырысуының төңірегіндегі онтологияны жасаудағы алғышарт ретінде қарастырылады. Субстанция дегеніміз – құбылыстар мен заттардың әртүрлі түрдегі пайда болулары мен нақтылы әлемнің шынайы негізі ретінде түсіндіріледі".

Субстанция (табиғат немесе Құдай) - барлық тіршіліктің алғашқысы. Субстанция - шексіз табиғаттың синонимі, оның атрибуттарының саны шексіз, бірақ олар осы екі атрибутқа саяды. Бұл жерде философияда жаңалықтың ізі көрінеді. Б. Спиноза біріншіден, ойлау - материя атрибуты екендігін анық көрсетеді. Бірақ, ойлау Б. Спиноза бойынша барлық материядан биік. Мұндай ілім гилозоизм деп атайды. Гилозоизм - ойлауға барлық материядан биік деп санаушылар, түсінушілер. Ол адамды басқа модустар арасындағы модус деп санайды, ол "мемлекеттегі мемлекетті" құрамайды. Соған қарамастан, адам негізі модус, онда ойлау атрибуттарының біраз деңгейі кіреді.

Г.Ф.Лейбниц (1646-1716) немістің атақты ғалымы, көрнекті философ болды. Ол Германиядағы жаңа қалыптасып келе жатқан капиталистік қатынастардың негізінен туған ғылыми теорияларды айқын көре білді.

Жаңа дәуірдегі таным теориясында эмпиризм мен рационализмнің арасындағы күрестің шиеленіскен жағдайы Лейбницке де өз әсерін тигізді. Ол өзінің «Адам зердесінің жаңа тәжірибелері», «Монадология» деген еңбектерінде таным теориясындағы рационалистік әдістің әрі қарай дамуына кеңінен жол ашуға тырысты.

Г.Лейбництің рационалистік көзқарасы оның ғылыми-зерттеу жұмыстарымен жан-жақты ұштасты. Ол өзі әрі физик, әрі математик, әрі механик, тағы басқа ғылымдардың негізін қалаушы болды. Оның осы ғылыми білімдер саласындағы пайымдық қызметі философиялық жүйені зерделік негізде толығынан жасап шығуға бөгет болмады.

Г. Лейбництің рационализмі өзіне дейінгі ойшылдарға, әсіресе, Декарт пен Спинозаға қарсы бағытталды. Ол өзінің рационалистік көзқарасында осы ойшылдардың дүниетанымындағы негізгі кемшіліктерге тоқталды. Егер Декарт өзінің философиясында дүние екі субстанциядан тұрады деп, ал Спиноза ол субстанция - табиғатты жалғыз деп есептесе, Г. Лейбниц мұндай ойлардың ағат екендігін дәлелдеуге тырысты. Оның ойынша, субстанция ұшы-қиыры жоқ дүние заттары болып есептеледі және ол өте көп. Философ әрбір субстанция болмыстың «біреу», яғни жалғыз екендігін, монада (дара, қарапайым деген сөз) екендігін анықтады. Монада материалдық емес, ол рухани атом. Кез келген монада әрі жан, әрі дене, сол екеуінің бірлігі. Монадалар арқылы материя мәңгі қозғалыс қабілетіне ие болды. Сөйтіп, ол материя мен қозғалыстың бір-бірінен ажыраспайтынын және өзара бірлікте екендігін анықтап берді.

Европа философиясының эмпирикалық-сенсуалистік бағытын XVIII ғасырда ағылшын философы Джордж Беркли (1685-1753) жалғастырды, бірақ бұл Ф.Бэкон, Гоббс пен Локктың ілімдеріндегіден бөлек түбегейлі түрде ерекше ыңғайларға негізделген жалғасу болды. Локктың бастапқы және кейінгі қасиеттерге бөлуіне қарсылық білдіре келе, Беркли олардың екеуі де бізге тең дәрежеде сезіну ретінде берілген деп санады. Сонымен бірге, сезініп қабылдаулардың комбинациялары, Берклидің айтуынша, бізді қоршаушы заттар болып табылады. Ойшыл «Тіршілік ету, бар болу - сезіну, қабылдану» деген принципті ұсынды. Ол: «Біз өзіміздің идеяларымыз бен сезінулерімізді қабылдамасақ, онда нені сезінеміз? Белгілі бір идеялар немесе сезінулер не олардың комбинациялары қабылданбастан бар бола алады деген тұжырым мағынасыз емес пе»,- деп жазды. Қысқасы, Беркли Локктың біздің сезінулеріміздің көзі ретінде санадан тыс өмір сүретін сыртқы әлемді мойындауын жоққа шығарды. Ол сезінулерді адаммен қабылданатын жалғыз шындық деп есептеді.

Философияның міндеттерінің бірі, Берклидің пікірінше, материализм мен атеизмді сынау болып табылады. Ол материяның болуы мүмкін деген ойдың өзін қабылдауға қарсы шықты. «Біз тіршілік етуін жоққа шығаратын жалғыз нәрсе - философтардың материя немесе денелік субстанция деп атайтыны. Берклидің замандасы ағылшын философы Давид Юм (1711-1776) оның көзқарастарының ықпалында болды, бірақ олардан скептицизм және агностицизм бағытына ауысты. Егер Берклидің көзқарасы бойынша, сыртқы әлем менің сезінуім болса, Юм сыртқы әлемнің тіршілік етуі туралы мәселе шешілмес мәселе деп сенді. Оның пікірінше, шындық — себептері белгісіз және тануға жатпайтын әсерлердің ағымы. Сонымен бірге, біздің қабылдап-сезінулеріміз сыртқы әлемнің тіршілік етуіне, оның сол сияқты тіршілік етпеуіне де аз дәлелдер береді.

Сезінулер не олардың комбинациялары қабылданбастан бар бола алады деген тұжырым мағынасыз емес пе»,- деп жазды. Қысқасы, Беркли Локктың біздің сезінулеріміздің көзі ретінде санадан тыс өмір сүретін сыртқы әлемді мойындауын жоққа шығарды. Ол сезінулерді адаммен қабылданатын жалғыз шындық деп есептеді.